طیف سیالات کاری لوله گرمایی از کریوژن تا فلزات مایع گسترده شده‌اند، انتخاب سیال با توجه به دمای اشباعش، در فشار عملکردی لوله گرمایی باید با عملکرد لوله گرمایی سازگار باشد. همچنین سیالات انتخابی باید ازنظر شیمیایی هنگامی‌که لوله و فتیله تر می‌شوند، بی‌اثر باشند. به‌طور ایده‌آل سیال هدایت حرارتی و گرمای نهان بالایی باید داشته باشند. همچنین باید کشش سطحی زیاد و لزجت کم داشته باشد]۴۲[.
انتقال گرما در لوله گرمایی با نرخی که مایع می‌تواند از فتیله جریان یابد؛ محدود می‌شود. خفگی؛ (عدم توانایی افزایش جریان بخار با افزایش اختلاف فشار)؛ کشیدن مایع به داخل جریان بخار، به‌طوری‌که جریان مایع به اواپراتور کاهش یابد؛ نرخی که در آن بدون اختلاف دمای اضافه‌ای تبخیر می‌تواند در بخش اواپراتور اتفاق بیفتد]۴۲[.
لوله‌های گرمایی هم‌دما کننده، گرما را در هردو جهت انتقال می‌دهد و برای یک آرایش خاص جریان گرما به‌طورکلی به اختلاف دما بین منبع و چاه گرما بستگی دارد؛ بنابراین این نوع از لوله‌های گرمایی، غیرفعال با هدایت ثابت است که هیچ شرط محدودکننده‌ای (محدودیت‌های صوتی، کشیدگی، مویینگی و جوشش) ندارند]۴۲[.

 

1. 1. لوله گرمایی مرسوم استوانه‌ای توخالی است که توسط یک مایع تبخیر شونده پرشده است.
      گرما در ناحیه تبخیر جذب می‌شود.

 

1. 1. سیال تا فاز بخار می‌جوشد.

 

1. 1. گرما از بخش بالایی استوانه به محیط آزاد می‌شود؛ بخار به فاز مایع چگالیده می‌شود.

 

1. 1. مایع توسط گرانش به قسمت پایینی استوانه می‌رود.

 

امروزه لوله‌های گرمایی می‌توانند به‌صورت افقی یا عمودی و با زاویه‌های نصب دلخواه کار کنند و در ماهواره‌ها نیز با گرانش صفر به کار می‌روند]۴۲[.
لوله‌های گرمایی، کاربردهای بسیاری مانند گرمایش، تهویه، تهویه مطبوع، سرمایش میکروالکترونیک و کنترل دمایی فضاپیماها دارند. انتقال گرما از درون لوله‌های گرمایی مزیت‌های کلیدی نسبت به روش‌های معمول، شامل نگهداری کم (به دلیل عدم وجود قسمت متحرک)، عمر طولانی و صرفه‌جویی در هزینه را ارائه می‌دهد. لوله‌های گرمایی در بسیاری از کاربرهای کنترل دمایی استفاده می‌شوند. برای مثال لوله‌های گرمایی در ماهواره‌ها برای انتقال گرمای تولیدشده توسط تجهیزات الکترونیکی به صفحات تشعشعی که گرما را به فضا منتقل می‌کند، استفاده می‌شود. لوله‌های گرمایی هم‌چنین در لوله‌گذاری ماهواره‌ها قرار داده می‌شوند. این لوله‌های گرمایی کنترل مؤثر دمای موردنیاز برای عملکرد قابل‌اطمینان اجزای الکتریکی ماهواره فراهم می‌کند]۴۳[.
فرآیندهای انتقال گرمای زیادی در طول کار لوله گرمایی اتفاق می‌افتد. در قسمت اواپراتور گرما توسط هدایت از منبع انرژی از درون دیواره‌ها و فتیله منتقل می‌شود. مایع سپس در فصل مشترک مایع-بخار تبخیر می‌شود. گرما سپس از طریق جابه‌جایی بخار (آرام یا آشفته) از اواپراتور به چگالنده منتقل می‌شود. دمای بخار تقریباً میانگین بین دمای منبع و چاه در دو انتهای لوله است. چگالش بخار سپس در فصل مشترک مایع-بخار در چگالنده اتفاق می‌افتد. انتقال گرما توسط هدایت از درون فتیله-مایع و دیواره مخزن به چاه گرما اتفاق می‌افتد. درنهایت مایع چگالیده شده توسط جریان برگشتی ساختار فتیله (معمولاً آرام) به اواپراتور بازگردانده می‌شود]۴۳[.
جنبه‌های مختلفی باید در طراحی و ساخت لوله‌های گرمایی در نظر گرفته شوند مانند سیال عامل و نوع فتیله. ویژگی‌های موردنظر سیال کاری، شامل گرمای نهان تبخیر بالا، هدایت حرارتی بالا، کشش سطحی بالا، لزجت دینامیکی کم و دمای اشباع مناسب است. هم‌چنین سیال کاری باید به‌طور مؤثر فتیله را تر کند]۴۳[.
مثال‌هایی از سیالات کاری معمول شامل آب یا آمونیاک برای کار در دمای متوسط یا فلزات مایع مانند سدیم، لیتیم یا پتاسیم در دماهای بالا (بیش از ۶۰۰ درجه سانتی‌گراد) می‌شوند. لوله گرمایی با آب به‌عنوان سیال کاری و جنس مجرای مس-نیکل شار گرمایی محوری در حدود ۰٫۶۷kW/cm² در ۴۷۳K و شار گرمایی سطحی حدود ۱۴۶W/cm² در ۴۷۳K را فراهم می‌کند. مقادیر شار حرارتی لوله‌های گرمایی دیگری که استفاده می‌شوند در جدول (۲-۱) آمده است]۴۳[.
جدول ‏۲‑۱ محدوده دما و شار گرمایی برای سیالات کاری و دیواره لوله ]۴۳[

 

محدوده دمایی (K)	سیال	جنس لوله	شار محوری (kW/cm2)	شار سطحی (W/cm2)
۳۰۰-۴۰۰	متانول	مس، نیکل، فولاد زنگ نزن	۰٫۴۵ در ۳۷۳ K	۷۵٫۵ در ۳۷۳ K
۶۷۳-۱۰۷۳	پتاسیم	نیکل، فولاد زنگ نزن	۵٫۶ در ۱۰۲۳ K	۱۸۱ در ۱۰۲۳ K
۷۷۳-۱۱۷۳	سدیم	نیکل، فولاد زنگ نزن	۹٫۳ در ۱۱۲۳ K	۲۲۳ در ۱۰۳۳

لازمه مهم طراحی شامل قاعده چرخش برای لوله گرمایی است. گردش مناسب مایع همراه با لوله گرمایی می‌ماند تا زمانی که فشار محرک (نیروهای موئین) در فتیله از مجموع افت فشارهای اصطکاکی (مایع و بخار) و هد پتانسیلی (گرانش) در ساختار فتیله تجاوز کند. در ادامه هرکدام از این مکانیزم‌های فیزیکی جداگانه بررسی می‌شوند]۴۳[.
اول حرکت موئین در فتیله از نیروهای کشش سطحی در خط اتصال مایع ناشی می‌شود. نمونه‌ای از این حرکت، بالا رفتن موئین در یک لوله است. برای مثال، قسمتی از لوله در زیر سطح مایع قرارگرفته است و افزایش داخلی سطح مایع (به دلیل کشش سطحی σ) در طول لوله مشاهده می‌شود. می‌تواند نشان داده شود که اختلاف فشار در مایع با توجه به این بالا آمدن موئین، با تعادل نیروها به‌صورت زیر حاصل می‌شود:

۵- پوآر

 

۶- قیف شیشه‌ای کوچک

 

۷- کاغذ صافیwhattman1

 

۸- لوله آزمایش

 

۹- استوانه مدرج ۱۰۰ml

 

 

بخش دوم
روش کار
۳-۲-۱٫ جمع‌ آوری نمونه‌ها
تعداد ۳۰ گیاه اسطوخودوس هم سن و هم اندازه از نوع Lavandula angustifolia و ۳۰ گلدان هم اندازه خالی جهت کاشتن و ۳۰ کیلوگرم خاک (به ازا هر گلدان ۱ کیلوگرم در آذر ماه سال ۹۲ خریداری شد. با توجه به حد مجاز سرب وکادمیوم موجود در خاک بر اساس استاندارد EPA(2003) بر حسب ppm مقدار ۰۳/۰ گرم سرب (Pb(No₃)_2، ۰۰۵/۰ گرم کادمیم در هر کیلوگرم خاک لازم بود که برای کادمیم به این صورت عمل کردیم:

از محلول ۱۰۰۰ppm Stock(Cd) موجود در آزمایشگاه طبق محاسبات برای یک ظرف ۶۰ میلی‌لیتری:
V×۱۰۰۰=۶۰cc×۰٫۰۰۵ V=0.3cc
برای ۳۰ گلدان معادل ۳۰=۹cc×۰٫۳ کادمیم با پیپت ژوژه ۳ml که از قبل در آون خشک شده بود برداشتیم و در ۳ بالن ۱۰۰۰ میلی‌لیتری با آب دیونیزه به حجم رساندیم.
برای افزودن آلاینده سرب از نیترات سرب خالص (مرک) که به صورت جامد است به صورت زیر عمل نموده:
۰٫۰۳×۳۰=۰٫۹gr
۰٫۹گرم نیترات سرب خالص جامد ساخت شرکت مرک آلمان را در ظرف ۶۰ سی‌سی ریختیم و بعد در سه بالن ژوژه ۱۰۰۰ سی‌سی به حجم رساندیم و در هر گلدان حاوی یک کیلوگرم خاک به میزان ۱۰۰ سی‌سی از آن را (۱۰۰سی‌سی معادل میزان آب لازم برای آبیاری) اضافه نمودیم تا شرایط محیطی را با خاک‌های مناطق آلوده حاصل از افزایش آلاینده‌های زیست محیطی مشابه‌سازی کرده باشیم. همچنین به نسبت ۱ به ۱۰ به خاک گلدان‌ها تفاله چای سبز و سیاه اضافه نمودیم (برای افزایش قدرت گیاه پالایی) خاک مورد نظر را بعد از دو روز آنالیز نموده تا از جذب فلزات سنگین درون خاک اطمینان حاصل شود. برگ‌ها و ریشه‌های گیاهان اسطوخودوس در گلدان‌های مورد نظر را در فواصل زمانی (۰،۱۰،۲۰،۴۰،۶۰) روز بعد از اضافه نمودن آلاینده‌ها جمع‌ آوری نمودیم. در ضمن جهت آبیاری این گیاهان از آب مقطر استفاده شد.
۳-۲-۲٫ تهیه محلول‌ها
۱- تهیه محلول ۱۰% اسید نیتریک (V/V)
ابتدا از محلول ۶۵% اسیدنیتریک مرجع با بهره گرفتن از معادله m₁v₁= m₂v₂ به میزان lit1 محلول ۱۰% اسیدنیتریک تهیه می‌کنیم. در یک بشر ۱ لیتری در حدود ۸۰۰ ml آب دیونیزه ریختیم سپس طبق محاسبه بالا۱۵٫۳۸۴ ml اسیدنیتریک ۶۵% با بهره گرفتن از استوانه مدرج اضافه می‌کنیم و با آب دیونیزه به حجم رسانده و به خوبی با بهره گرفتن از هم زن شیشه‌ای همگن می‌کنیم. تمامی ‌ظروف شیشه‌ایی مورد استفاده در طول آزمایش را در این بشر قرار داده به مدت ۲۴ ساعت تا به خوبی با اسید شستشو شود، سپس با آب دیونیزه شستیم و نهایتاً بوسیله آون کاملاً خشک کردیم.
۳-۲-۳٫ تهیه استانداردها

 

 

• تهیه استاندارد ۱۰۰ ppm سرب

 

 

از محلول stock با غلظت ۱۰۰۰ ppm با بهره گرفتن از معادله m₁v₁=m₂v₂، cc250 محلول ۱۰ ppm سرب ساختیم به این ترتیب که میزان ۵/۲ سی‌سی از محلول استوک را با بهره گرفتن از پیپت به بالن ژوژه منتقل کردیم و با آب دیونیزه به حجم ۲۵۰ سی‌سی رساندیم.
سپس از این محلول با بهره گرفتن از همان فرمول بالا استانداردهای زیر را تهیه می‌کنیم.
m₁v₁=m₂v₂
۱- استاندارد o.5ppm سرب ۱۰۰×v₁=0.5×۱۰۰ m₁v₁=m₂v₂ v₁=0.5cc
۲- استاندارد ۱ppm سرب ۱۰۰×v₁=1×۱۰۰ m₁v₁=m₂v₂ v₁=1cc
۳- استاندارد ۲ppm سرب ۱۰۰×v₁=2×۱۰۰ m₁v₁=m₂v₂ v₁=2cc
۴- استاندارد ۳ppmسرب ۱۰۰×v₁=3×۱۰۰ m₁v₁=m₂v₂ v₁=3cc
۵- استاندارد ۵ppm سرب ۱۰۰×v₁=5×۱۰۰ m₁v₁=m₂v₂ v₁=5cc
۶- استاندارد ۱۰ppm سرب ۱۰۰×v₁=10×۱۰۰ m₁v₁=m₂v₂ v₁=10cc
مقادیر حجم‌های بدست آمده بالا را داخل بورت ریخته و سپس به بالن ژوژهcc 100 منتقل می‌کنیم. نهایتاً با آب دیونیزه به حجم رساندیم به خوبی تکان دادیم تا یکنواخت شد.
تهیه استاندارد کادمیوم:
با بهره گرفتن از محلول ۱۰۰۰ppm stock کادمیوم استانداردهای ppm1/0، ۲/۰، ۵/۰،۱،۲،۵ کادمیوم را مطابق روش سرب تهیه کردیم.
۳-۲-۴٫ آماده‌سازی نمونه‌های خاک در ۲۹ گلدان حاوی خاک آلوده تعداد ۲۹ عدد گیاه اسطوخودوس کاشتیم و یک گلدان حاوی خاک آلوده را بدون کاشتن گیاه به عنوان شاهد نگه داشتیم و نمونه شاهد به عنوان نمونه روز صفر تعریف شد.
نمونه‌های خاک را که به طور تصادفی از عمق ۰-۲۵cm جمع‌ آوری شده بود ابتدا هموژن و سپس به صورت جداگانه در‌ هاون صیقلی به خوبی پودر شد و سپس ۱ گرم از آن وزن و در بشر ریخته شد و به مدت حدود ۲ ساعت برای خشک شدن در آون با دمای ۸۰ درجه قرار گرفت و بعد از آن ۱ گرم از نمونه خاک در بوته چینی ریخته و به آن اسید نیتریک ۶۵% و اسید هیدروکلریک غلیظ اضافه شد و روی هیتر قرار گرفت. پس از ۲ ساعت از روی هیتر برداشته و در دمای محیط قرار داده شد تا خنک شود و در بالن به حجم ۲۵ml با اسید نیتریک ۱۰% به حجم رسید. نمونه پس از صاف شدن با بهره گرفتن از کاغذ صافی واتمن ۱ جهت اندازه‌گیری سرب و کادمیم توسط دستگاه جذب اتمی‌آماده شد. (۹)
۳-۲-۵٫ آماده‌سازی نمونه‌های برگ و ریشه
در آزمایشگاه ابتدا برگ‌ها و ریشه‌ها را که جمع‌ آوری کردیم را به مدت ۲ ساعت در آون با دمای ۸۰ درجه سانتیگراد برای خشک شدن قرار داده شد. پس از خشک شدن نمونه‌ها، ۱ گرم از برگ درون بوته چینی ریخته و به آن ۱۵ml اسیدنیتریک ۶۵% و ۵ml اسید پرکلریک غلیظ اضافه شده و روی هیتر قرار گرفت. پس از حدود ۲ ساعت بوته چینی حاوی نمونه که به صورت مایعی شفاف در آمده از روی هیتر برداشته و در دمای محیط خنک شد. ۱ گرم از ریشه را نیز در بوته ریخته و به آن ۱۵ml اسید نیتریک ۶۵% و اسید کلریک غلیظ اضافه شده و روی هیتر قرار گرفت. پس از حدود ۲ ساعت بوته چینی حاوی نمونه که به صورت مایعی شفاف در آمده از روی هیتر برداشته و در دمای محیط خنک شد.
پس از صاف شدن با کاغذ واتمن ۱ نمونه‌ها را در بالن ۲۵ml و با اسید نیتریک ۱۰ درصد به حجم رساندیم و جهت اندازه‌گیری سرب، کادمیم توسط دستگاه جذب اتمی ‌آماده شد.

۹

 

مدل ژو ، چنگ و هوا

 

 

 

 

 

✓

 

 

 

 

 

۱۰

 

مدل چریستی و گرانت

 

 

 

✓

 

 

 

 

 

 

 

۱۱

 

مدل تاویل و نعیم و ویکنر

 

 

 

 

 

 

 

✓

 

 

 

۱۲

 

مدلسازی ریاضی سیستم های پویا

 

 

 

 

 

 

 

✓

 

 

 

۲-۶- بررسی مطالعات مربوط به ارزیابی عملکرد زنجیره تامین
پس از ارائه مفاهیم و تعاریف کلی مربوط به زنجیره تامین، در این بخش به مرور ادبیات موضوع پژوهش به طور کلی و کاربرد تکنیک­های مدلسازی ریاضی و شبیه­سازی در زنجیره تامین پرداخته می­ شود. مقالات ارائه شده در این زمینه، برای شناسایی مدلها و رویکردهای مورد استفاده و همچنین صنایع مورد تحقیق، مورد بررسی قرار می­گیرند. برای این کار مقالات منتشر شده در سالهای ۲۰۰۱ تا ۲۰۱۲ در این موضوع جمع­آوری و مورد تحلیل قرار گرفته­اند. به همین جهت از دو پایگاه Science Direct و Emerald و همچنین منابع دیگری نظیر کتاب­های منتشر شده و مقالات منتشر شده چندین نشریه داخلی در سالهای ۱۳۸۰ تا ۱۳۹۱ در این زمینه استفاده شده است.

بیشتر مقالات منتشر شده مربوط به ژورنال­های زیر می­باشد:
International Journal of Production Economics(511)
European Journal of Operational Research(285)
Computer Aided Chemical Engineering(132)
Journal of Operations Management(118)
Computers & Industrial Engineering(98)
Expert Systems With Applications(78)
جدول ۱ پیوست تعداد مقالات منتشر شده در زمینه مدیریت زنجیره تامین به طور کلی در هر نشریه، برای سال­های مختلف را نشان می­دهد.
نمودار شماره ۲-۵ نیز روند افزایشی مقالات منتشر شده در زمینه زنجیره تامین در سالهای مختلف را نشان می­دهد.
شکل۲-۵- نمودار تعداد مقالات منتشر شده در زمینه مدیریت زنجیره تامین در هر سال
مطابق جدول ۱ پیوست و نمودار ۲-۵ موضوع مدیریت زنجیره تامین در سال­های اخیر توجه بسیاری را به خود جلب نموده است و روند افزایشی مقالات نشان می­دهد که این حوزه در حال گسترش است.
می­توان گفت، مدیریت زنجیره تامین موضوع گسترده­ای است که نظام­های مختلف و ابزارهای کمی و کیفی زیادی را پوشش داده است. از منظری دیگر، زنجیره تامین را می­توان به بخشهای مختلفی تقسیم نمود که هر بخش موضوعی از موضوعات زنجیره تامین را نشان می­دهد. برای هر قسمت مدیران ممکن است ابزارهای پشتیبانی تصمیم ­گیری یا تجزیه و تحلیل خاصی را بکار گیرند. این بخش­ها عبارتند از:
۱-حمل و نقل و لجستیک^[۱۲۲]
۲-موجودی و پیش ­بینی^[۱۲۳]
۳-بازاریابی و تجدید ساختار زنجیره^[۱۲۴]
۴-مدیریت تامین­کنندگان و منبع­یابی^[۱۲۵]
۵-محیط­های واسط اطلاعاتی والکترونیکی^[۱۲۶]

۱- کنترل موازنه مواد
۲- کنترل کیفیت محصولات
او پیشنهاد کرد در ابتدا به دبی مواد در طول سیستم توجه شود، چون حلقه های کنترلی فشار و سطح مایع از دبی گازها و مایعات جهت کنترل استفاده می کنند. سپس او حلقه کنترل کیفیت محصولات را مطرح کرد که به وسیله متغیرهای مهم در فرایند شناسایی و شیوه مناسب برای کنترل آنها انتخاب شود. سپس ثابت های زمانی حلقه های کنترل کیفیت تخمین زده شود. پس از بررسی حلقه های کنترل کیفیت مجدداً پایداری را مورد بررسی قرار دادند و اینگونه مطرح کردند که سطح مایع ظروف باید توسط حلقه هایی از نوع تناسبی کنترل بشود. اولین اصل دلالت براین موضوع دارد که ما نیاز به سیستم کنترلی داریم که از اتلاف واکنش دهنده ها و محصولات جلوگیری کند و دومین اصل نشان دهنده این است که بازده با ارزش تر از انرژی است. درواقع جریان برگشتی برای بهبود بخشیدن بازده در تعداد زیادی از فرآیندها استفاده می شود. بازده اقتصادی بهبودیافته گاهی اوقات مهمتر از ارزش انرژی اضافی که برای انتقال جریان برگشت گاز درکمپرسور مصرف می شود (تلف می شود). مفهوم ساختارکنترلی برای اصل فوق این است که دبی گاز برگشتی بیشینه شود حتی اگر مقدار زیادی انرژی صرف این کار شود.

۲-۳-۳- قانون ریچاردسون [۲]
باب ریچاردسون^[۱۶] از اتحادیه کاربید^[۱۷] این نظریه را پیشنهاد کرد که جریانی که بیشترین دبی را دارد برای کنترل سطح مایع درمخزن انتخاب شود. این امر موجب می شود سریعتر به هدف مطلوب برسیم.
۲-۳-۴- آموزه های داون [۷]
درسال ۱۹۹۲، جیم داون^[۱۸] از کمپانی شیمیایی شرق دریافت که موازنه اجزای شیمیایی حول نقطه شروع و نرمال، برای تمام فرایند و تجهیزات بررسی شود. مفاهیم موازنه جزء اولین اصول مهندسی شیمی است اما به نحوی این اساس در پروژه های بزرگ اغلب فراموش شده یا نادیده گرفته شده اند. در کارهای طراحی معمولا کار به چند بخش تقسیم بندی می شود. به عنوان مثال شخصی که می خواهد یک راکتور و سیستم کنترلی و قسمت جدا کننده آن را طراحی کند، باید توجه ویژه ای به اصول موازنه داشته باشد چون این دو قسمت عملیاتی به طور موثری با هم کار می کنند.
نظریه داون این گونه بیان می کند که باید مطمئن شد که تمام اجزا ( واکنش دهنده ها، محصولات و مواد خنثی ) راهی برای خروج دارند یا در داخل فرایند مصرف می شوند. مثلا مواد سنگین خنثی می توانند سیستم را از طریق خروجی محصولات در پایین برج ترک کنند. مواد خنثی سبک نیز از طریق جریان گاز یا از طریق کندانسور جزئی که در برج تعبیه شده است، پاکسازی می شوند. بیشتر مسائل به طور عمده در مورد واکنش دهنده ها است، مخصوصا زمانی که تعداد زیادی از انواع مواد شیمیایی موجود باشند. تمام واکنش دهنده های ورودی به سیستم باید در فرایند مصرف شده یا آن را ترک کنند حتی اگر به صورت ناخالص در جریان خروجی باشند.
۲-۳-۵- قانون های لویبن^[۱۹] [۳و۱]
سه مورد از قانون هایی که به صورت نتیجه بررسی یک پدیده مورد مطالعه در بین تعداد زیادی از سیستم ها توسعه پیدا کرده، به این شرح است :
۱- دبی جریان برگشتی باید توسط یک حلقه کنترل شود. این امر سبب جلوگیری از اثر گلوله برفی غلتان می شود.
۲- یک جریان تازه خوراک از واکنش دهنده ها توسط کنترل دبی نباید کنترل شود مگر اینکه اساسا یک تبدیل یک بار گذر در واکنش دهند ها وجود داشته باشد. در سیستم هایی با واکنش های پی در پی شبیه خوراک های تازه امکان کنترل به وسیله جریان کنترلی را دارند زیرا هر عدم تعادلی در نسبت واکنش دهنده ها با تغییر در مقدار محصولات (M و D) تطابق پیدا می کند.
مازاد ماده A با تولید بیشتر M و کمتر D نتیجه می دهد. مازاد ماده B با تولید بیشتر D و تولید کمترM نتیجه می دهد.
۳- اگر محصول نهایی یک فرایند از قسمت بالای برج تقطیر خارج شود، خوراک برج باید مایع باشد و اگر محصول نهایی از پایین برج خارج شود خوراک ورودی به برج باید بخار باشد.
اگر خوراک مایع اشباع باشد تغییرات در مقدار دبی خوراک یا ترکیبات خوراک، از نظر دینامیکی تاثیرات کمی بر ترکیبات محصول مقطر نسبت به انجام این تغییرات برترکیبات پایین برج دارد.برای مواردی که خوراک بخار اشباع باشد، برگشت مواد به برج می تواند موثر باشد و جریان پایین برج نسبت به بالای برج تاثیر کمتری از مواد بالا نسبت به این برگشت می پذیرد. اگر هدف اولیه ما رسیدن به کنترل کیفیت دقیق باشد، اساس طراحی ستون های برج بر اساس مفاهیم دینامیکی حرارتی خوراک مطرح می شود، حتی اگر از نظر اقتصادی یک جریان خوراک مایع به نفع باشد، سود آوری طرح عملیاتی با یک محصول خروجی از پایین برج نسبت به اینکه خوراک برج مایع باشد، بهتر است.
نظریه ها و قوانینی که به بیان آن ها پرداخته شد سنگ بنای روش کنترل جامع فرایند محسوب می شوند. اما می توان شکل گیری این نظریه را حاصل کار لویبن و همکاران دانست. لویین در سال ۱۹۹۷ تمامی نظریه های فوق را طبق اصول کنترل فرایند بررسی و اصلاح و با ارائه قوانین و نظریه های خود، نظریه ای را به نام (( کنترل جامع فرایند )) مطرح کرد.
این نظریه شامل ۹ گام در طراحی سیستم های کنترلی است. پس از ارائه این نظریه و ثابت شدن جامع و کامل بودن آن در طراحی سیستم های کنترلی از آن استفاده های زیادی می شود که حجم مقالات چاپ شده در این زمینه تائیدی براین ادعاست.
۲-۴- طراحی سیستم های کنترلی به روش کنترل جامع فرایند [۴ و۲]
۲-۴-۱- گام ۱ : تعیین اهداف سیستم کنترلی
اولین و یکی از مهمترین گام ها در طراحی سیستم های کنترلی همین گام است. زیرا تفاوت ساختارهای کنترلی از تفاوت اهداف آنها ناشی می شود. بهترین ساختار کنترلی برای یک فرایند، ساختاری است که به بهترین وجه اهداف آن را تامین کند. این اهداف شامل بازده راکتور، بازده قسمت جدا سازی، مشخصات کیفیت محصول و مطابقت آن با تقاضاهای موجود، محدودیت های ایمنی، محدودیت های عملیاتی و محدودیت های زیست محیطی می شود.
۲-۴-۲-گام ۲ : یافتن درجه های آزادی کنترل
تعداد درجه های آزادی کنترل در واقع تعداد شیر کنترل های لازم جهت کنترل پایدار سیستم می باشد. یا به عبارت دیگر تعداد متغیرهایی است که از طریق دادن نقطه تنظیم می توان آنها را کنترل کرد. این شیرهای کنترل معمولا برای اهداف زیر به کار می روند :
۱- رسیدن به نرخ موردنظر محصولات
۲- نگهداری موجودی گاز و مایع
۳- کنترل کیفیت محصولات
۴- رعایت ایمنی و محدودیت های زیست محیطی
هرکدام از شیرکنترل ها علاوه بر وظایف ذکرشده می توانند برای بالابردن اهداف اقتصادی یا بالابردن توانایی کنترل دینامیکی مورداستفاده قرار بگیرند. به عنوان مثال برای کاربردهای بیشترین بازده یا دوری از اختلالات.
۲-۴-۳- گام ۳ : ایجاد سیستم مدیریت انرژی
در این گام باید مطمئن شد که اختلالات انرژی در طول فرایند به وسیله سیستم سرویس های جانبی منتشر نمی شوند. از عبارت مدیریت انرژی دو موضوع اساسی استخراج می شود:
۱- باید یک سیستم کنترلی تعبیه کنیم که گرمای واکنش های گرمازا را از فرایند حذف کند. اگر حرارت در راکتور به طور مفیدی حذف شود، می توان از حرارت موجود در قسمت های دیگر فرایند استفاده کرد.
۲- درمورد واکنش های گرمازا توجه به پدیده طغیان حرارتی هم مهم است. در واقع اگر راکتور موردنظر آدیاباتیک باشد، افزایش بیش از حد دما به پدیده طغیان حرارتی می انجامد. سیستم کنترلی علاوه بر جلوگیری از پیدایش این پدیده باید توانایی حذف این پدیده را نیز داشته باشد. طغیان حرارتی باید توسط مسیرهای کنارگذر و خنک کننده حذف شود در غیراین صورت با انتشار در سیستم، کنترل دچار مشکل خواهد شد.
علاوه بر دومورد فوق در سیستم مدیریت انرژی باید به اثر متقابل حرارتی بین جریان های یک فرایند هم توجه کرد. به ویژه زمانی که تبخیر و چگالش در مبدل های حرارتی بوجود می آید. به عنوان مثال فرض کنید که دمای جریان خوراک یک برج تقطیر بوسیله بخار پیش گرم کننده کنترل می شود. فرض کنید که بخار خروجی از مبدل پیش گرم کننده دوفازی باشد. کوچکترین تغییرات در ترکیب ورودی می تواند موجب تغییرات بزرگتری در حالت بخار خروجی شود. حال اگر بخار خروجی بخواهد در مبدل های دیگر مورداستفاده قرار گیرد، آن گاه نمی تواند کارایی لازم را داشته باشد.
۲-۴-۴- گام ۴: یافتن نرخ تولید:
تغییرات در توان عملیاتی یک فرایند، تنها با تغییر مستقیم یاغیرمستقیم در شرایط راکتور بدست می آید. برای بدست آوردن نرخ بالای محصولات، باید نرخ واکنش ها را بطور کلی افزایش دهیم. این امر با افزایش دما، افزایش غلظت واکنش دهنده، کاهش زمان ماندراکتور ( برای فازمایع) و افزایش فشار راکتور(در فازگاز) انجام می پذیرد. اولین انتخاب برای تنظیم نرخ تولید باید تغییر یکی از متغیرهای موجود راکتور باشد. متغیری که انتخاب شود باید بر راکتور غالب باشد. بدین مفهوم که تاثیرات قابل توجهی بر کارایی راکتور داشته باشد. به عنوان مثال اکثر موارد دما یک متغیر غالب بر راکتور می باشد. در واکنش های برگشت ناپذیر نرخ های محصولات معمولاًٌ با دما افزایش می یابند. تازمانی که نرخ واکنش یا غلظت کمتر واکنش دهنده محدود نشود، می توانیم دما را افزایش دهیم، تا نرخ تولید افزایش یابد. در واکنش های گرمازای برگشت پذیر، زمانی که ثابت تعادل با افزایش دما کاهش می یابد، ممکن است دمای راکتور هنوز متغیر غالب باشد.
درشرایطی که دمای راکتور یک متغیر غالب نباشد یا به دلایل ایمنی نخواهیم دما را افزایش دهیم، باید متغیر غالب دیگری را پیدا کنیم مانند غلظت واکنش دهنده محدودکننده، زمان ماند راکتور، فشار راکتور، نرخ تلاطم و… علاوه بر شناسایی متغیرهای غالب باید کنترلرها (شیرهای کنترل) را جهت کنترل این متغیرها پیدا کنیم. یکی از ویژگی های مهم انتخاب این متغیرها این است که علی رغم اینکه باید تأثیر سریع و مستقیم درنرخ واکنش ها داشته باشند، باید کمترین تأثیر را در بخش جداسازی داشته باشند.
۲-۴-۵- گام ۵ :کنترل کیفیت محصولات باتوجه به محدودیت های ایمنی، عملیاتی و زیست محیطی
هدف از روش کنترل جامع فرایند داشتن یک کنترل قوی جهت عملیات و محصولات است. از این رو برای کنترل باید متغیرهایی را انتخاب کنیم که بتوانند با کوچکترین ثابت زمانی و زمان مرده، به بزرگترین بهره حالت پایا برسند. ایجاد حلقه کنترل کیفیت محصول از ابتدا ( قبل از کنترل موازنه مواد)، اساس تفاوت بین روش های «کنترل جامع فرایند» و روش « باکلی » است. از زمانی که ملاحظات کیفیت محصول از اهمیت بیشتری برخوردار شده است، کنترل کیفیت محصول قبل از کنترل موازنه مواد مورد توجه قرار می گیرد. مفاهیم این گام با ذکریک مثال واضح خواهند شد.
خلوص محصول پائین برج تقطیر ( که بایک مشخصه دمایی تعیین می شود) به طور معمول با تغییر جریان بخار در ریبویلر کنترل می شود. همچنین سطح مایع پائین برج تقطیر بادبی محصول خروجی کنترل می گردد. اما هنگامی که نسبت جوشانندگی دریک برج زیاد و دبی محصول پائین برج اندک باشد، حلقه کنترلی که در بالا ذکرشد برعکس عمل خواهد نمود. به این مفهوم که نرخ جوشانندگی تاثیر بیشتری از دبی پائین برج روی سطح مایع پائین برج دارد. پس اینکه ما کدام مورد را جزء اولویت کنترلی قراردهیم می تواند در نتیجه ی کار بسیار موثر باشد. مثال فوق درمورد یک برج با نسبت رفلاکس زیاد نیز صادق خواهد بود. در اینگونه موارد تحلیل دینامیکی مساله اولویت متغیر کنترلی را مشخص خواهد نمود.
۲-۴-۶- گام ۶ : ثابت کردن جریان در حلقه جریان برگشتی و کنترل متغیرهای درون این حلقه
در بسیاری از فرآیندها باید یک کنترلر جریان جهت حلقه جریان برگشتی وجود داشته باشد. این ساده ترین و موثرترین راه جهت جلوگیری از تغییرات بزرگ جریان برگشتی است که ممکن است در حلقه مربوط آن بوجود آید. از نقطه نظر حالت پایا این موضوع که در حلقه جریان برگشتی، دبی جریان برگشتی ثابت باشد یا سطح ظرفی که جریان برگشتی را تامین می کند، ثابت باشد، چندان حائز اهمیت نیست. اما از دید دینامیکی، زمانی که تمام جریان ها در حلقه جریان برگشتی توسط کنترل کننده های سطح تنظیم شوند ( یعنی دبی جریان برگشتی ثابت نباشد )، سبب اغتشاشات دینامیکی وسیعی می شود که این اغتشاشات از ثابت نبودن جریان ناشی می شوند. حلقه کنترلی که هدف آن ثابت نگه داشتن سطح ظروف ( درحلقه جریان برگشتی) است، این کار را از طریق تغییر دردبی جریانی که به پائین دستش می رود انجام می دهد. حال اگر کنترلر جریان برگشتی هم از نوع کنترل سطح^[۲۰] باشد، سطح مایع را ثابت نگه داشته و اغتشاشات احتمالی ( مانند کم و زیاد شدن دبی خوراک تازه) در دبی جریان برگشتی منعکس می شود.
درمورد حلقه های جریان برگشتی گازی، همانطور که بیان گردید به طور طبیعی با حداکثر دبی جریان برگشتی کار می کنند. زیرا طبق نظریه داگلاس این کار سبب رسیدن به حداکثر بازده می شود.
۲-۴-۷-گام ۷: بررسی موازنه ترکیبات
دراین گام به بررسی این موضوع خواهیم پرداخت که دریک فرایند چگونه ترکیبات شیمیایی وارد، خارج، تولید یا مصرف می شوند. موازنه ترکیبات درمورد بسیاری از فرآیندها می توانند کاملا واضح باشد. اما در فرآیندهایی که جریان برگشتی در آنها وجود دارد، موازنه ترکیبات می تواند بحث برانگیز باشد و به سینیتیک های خاص و مسیرهای واکنش بستگی داشته باشد. جریان برگشتی اغلب برمتغیری اثر می گذارد که نرخ محصولات یا نرخ واکنش دهنده در راکتور را تنظیم می کند. تجمع ترکیبات شیمیایی در جریان های برگشتی باید توسط مسیر نگهداری ترکیبات شیمیایی ( واکنش دهنده ها، محصولات و موادخنثی) درسیستم پیشگیری شود. در واقع دراین گام باید ساز و کاری پیشنهاد شود که توسط حلقه های کنترلی هیچ ترکیب شیمیایی در داخل فرایند بدون کنترل نباشد. برای این کار می توان تشکیل مواد را محدود کرد و با کنترل واکنش ها جریان خروجی از فرایند را تنظیم کنیم. واضح است که دریک فرایند خروج واکنش دهنده ها توسط جریان محصول مطلوب نیست. پس باید مصرف واکنش دهنده ها را با تنظیم جریان خوراک تازه محدود کنیم. همچنین باید محصولات و ترکیبات خنثی از سیستم تخلیه شوند. تخلیه مواد خنثی در اغلب سیستم ها به وسیله پاکسازی کسرکوچکی از جریان برگشتی، انجام می شود. مقدار این پاکسازی به نحوی تنظیم می شود که یک موازنه اقتصادی بین سرمایه و هزینه های عملیاتی حفظ گردد.
۲-۴-۸-گام ۸: کنترل مجزای یک تجهیز
این گام بیشتر جنبه مروری دارد زیرا تاکنون بحث های زیادی درمورد نحوه کنترل یک تجهیز انجام شده و کتاب های بسیاری در این باره نوشته شده است. به عنوان مثال یک راکتور لوله ای معمولاً احتیاج به کنترل دمای ورودی دارد یا در واکنش های گرماگیر یک کوره تامین کننده گرمای موردنیاز واکنش است که دبی سوخت کوره تنظیم کننده این گرما است. هدف از روش کنترل جامع فرایند یک نگاه کلی به فرایند است و بررسی اثرات متقابل حلقه های کنترلی رو هم است. درواقع کنترل مجزای یک تجهیز پیش نیاز روش کنترل جامع فرایند است.
۲-۴-۹-گام ۹: بهینه سازی اقتصادی یا بهبود بخشیدن کنترل دینامیکی
هدف دراین گام بهترین راه استفاده از باقی مانده درجه های آزادی است. بعد از رضایت بخش بودن همه تنظیم های پایه ای موردنیاز، ممکن است ما درجه آزادی اضافی داشته باشیم. به این مفهوم که گاهی نقطه تنظیم ها اجازه عملکرد به شیرکنترلی را ندهند و قبل از اینکه شیر کنترل موردنظر بخواهد عمل کند، از کنترلری دیگر متغیر موردنظر کنترل شود. اصلاح این حلقه ها به بهبود عملکرد پایای سیستم یا بهبود پاسخ دینامیکی می انجامد. مثال زیرجهت روشن شدن مفهوم گام ۹ مفید است. فرض کنید یک راکتور شیمیایی گرماگیر با دو سیستم آب خنک کننده و مبرد که در یک رفلاکس کندانسور استفاده می شود، خنک می شود (شکل ۲-۳). برای کنترل سریع دمای راکتور، مبرد به طور قابل توجهی از آب خنک کننده بهتر است اما هزینه استفاده از مبرد بسیاربالاست. هدف ما این است که از مبرد کمترین استفاده را بکنیم. برای این کار از روش کنترل وضعیت شیر استفاده می کنیم. به این مفهوم که اگر TC خروجی کمتر از %۲۰ را برای شیرکنترل مبرد فرستاد، این خروجی روی شیرکنترل آب خنک کننده می رود و آن را بین صفر تا %۱۰۰ باز می کند. پس تا جایی که نیاز نباشد ( خروجی های زیر%۲۰) از مبرد استفاده نخواهد شد.

شکل ۲-۳- ساختار کنترلی راکتور با دو سیستم خنک کننده[۱]
۲- ۵- توجیه توالی مراحل
اگر چه ممکن است به نظر برسد که ترتیب بوجود آمده در مراحل اتفاقی است، اما این ۹ مرحله با توجه به اهمیت تجهیزات و مسائل اقتصادی مرتب شده اند. واضح است گام های اول و دوم که جهت تعیین اهداف و دسترسی به درجه های آزادی هستند، باید در ابتدا قرار بگیرند. معمولا راکتور مرکز یک فرایند صنعتی است و مهمترین عامل در کنترل راکتور شرایط دمایی آن می باشد. زمانی که در یک راکتور حرارت تولید می شود باید مطمئن شد که این حرارت در داخل راکتور مصرف می شود و سیستم کنترلی توانایی جلوگیری از طغیان حرارتی را دارد. اهمیت این موضوعات سبب شده است که در گام سوم به سیستم مدیریت انرژی پرداخته شود. پس از بررسی و تنظیم شرایط راکتور باید به ارزیابی محصولات پرداخت. این ارزیابی شامل نرخ و کیفیت محصولات می شود که به علت اهمیت مسائل اقتصادی، گام چهارم به تنظیم نرخ محصولات اختصاص داده شده است. بهترین روش جهت تنظیم نرخ محصولات از طریق شبیه سازی دینامیکی بدست می آید. کیفیت محصولات نباید تحت تاثیر نرخ آن باشد به همین منظور در گام پنجم به آن پرداخته شده است. طراحی به روش کنترل جامع فرایند هر چه به گام های نهایی نزدیک می شود، محدودیت ها بیشتر شده و عوامل کمتری روی هدف تاثیر می گذارد. از این رو است که کنترل کیفیت محصولات پس از کنترل نرخ محصولات قرار داده شده است. ثابت کردن دبی در جریان برگشتی که به جلوگیری از اثر گلوله برفی غلتان می انجامد، در گام ششم لحاظ شده است و آخرین مرحله ای است که می تواند به طور مستقیم در کم و زیاد شدن درجه های آزادی موثر باشد. گاه های هفتم تا نهم بیشتر جنبه مروری داشته و به تثبیت تصمیمات اتخاذ شده در گاه های قبلی می پردازند.

ماده واحده :” قواعد و مقررات قانون مدنی راجع به ولایت و قیمومت در مورداطفال صغار به قوت و اعتبارخود باقی است و مقررات مخالف با آن ملغی می‌گردد.”
بنابر مراتب و مطالب فوق درحال حاضر در حقوق ایران و به نظر اکثریت قریب به اتفاق فقهای امامیه مادر بر فرزند خود ولایت ندارد.در فقه عامه نیز اکثر فقها، ولایت قهری برای مادر نشناخته‌اند؛ ولی بعضی از فقهای شافعی مذهب برای مادر ولایت قهری قائل شده و او را از لحاظ ولایت بر مال بعد از پدر و جد پدری و مقدم بر وصی قرار داده‌اند. از جمله آنها ابو سعید اصطخری است که نظر به زیادی مهر و عاطفه مادر نسبت به فرزند، مادر را ولی قهری و شرعی می‌داند.^[۱۱۵] بعضی از فقهای مذهب حنفی هم در ولایت بر نفس و امور غیر مالی، مانندنکاح، معتقدند در صورت نبودن اقربای ذکور پدری، ولایت به مادر تعلق خواهد گرفت و در صورت فقدان مادر، خویشان و اقوام مادری با رعایت درجه اقربیت بر نفس محجورین و صغار ولایت خواهند داشت.^[۱۱۶]

با توجه به مطالب عنوان شده ملاحظه می‌شود که در حقوق اسلام تقدم پدر بر مادر در ولایت شناخته شده و تحول در جهت دادن اختیار و مسئولیت بیشتری به مادر برای سرپرستی و اداره امور فرزندان خود، به کندی صورت می‌گیرد؛ ولی در اکثر کشورهای غربی این تفاوت از بین رفته و تساوی بین پدر و مادر در ولایت قهری و قانونی شناخته شده است.^[۱۱۷]
باید متوجه بود که ولی قهری در صورتی می تواند برای نگاهداری فرزند خود وصی تعیین کند که کودک مادر نداشته باشد زیرا همان طوری که گفته شد طبق ماده ۱۱۷۱ قنون مدنی:
“در صورت فوت یکی از ابوین حضانت طفل با آن که زنده است خواهد بود، هر چند متوفی پدر طفل بوده و برای او قیم معین کرده باشد.” قید کلمه (قیم) در ماده فوق ناشی از اشتباه و سهل انگاری مقنن می باشد زیرا فردی را که پدر تعیین می کند تا سرپرستی کودک را عهده دار شودوصی می نامند نه قیم و به هر حال با زنده بودن مادر، پدر حق ندارد برای نگاهداری و تربیت طفل و به طور کلی حضانت او وصی معین کند مگر آن که همان طوری که قبلا نیز گفته شد،حضانت مادر ساقط شده باشد که در این صورت ولی قهری حق دارد برای حضانت هم وصی معین کند.
به موجب ماده ۱۱۸۰ قانون مدنی «فقط پدر و جد پدری ولی طفل شناخته می شوند» و مادر کمترین حقی در قلمرو ولایت نسبت به فرزندان ندارد. مواد ۱۱۸۱ و ۱۱۸۳ قانون مدنی^[۱۱۸] نیز به قلمرو و وسیع این حق دلالت دارد.
اختیارات پدر و جد پدری بسیار وسیع است و آنها می توانند در کلیه امور مالی فرزندان دخل و تصرف کرده و در سایر امور مهم آنها مانند خروج از کشور، تصمیم گیری نهایی کنند. بنابراین در موضوع ولایت بر فرزندان، تساوی حقوق زن و مرد در قوانین داخلی ایران منتفی است و این نیز از وجوه اختلاف اساسی است که با ماده ۱۶ کنوانسیون رفع تبعیض از زنان کاملاً در تعارض می باشد.
قدرت انحصاری پدر و جد پدری در امر ولایت بر فرزندان در قوانین ایران به حدی است که حتی در مواقعی که آنها حیات ندارند، از مادر به عنوان ولی طفل نام برده نمی شود. پدر و جد پدری می توانند در زمان حیات خود فردی را به عنوان وصی بر اولاد صغیر خود تعیین کنند. این شخص بعد از مرگ آنها بر امور مالی صغار نظارت دارد. قانون گذار در ماده ۸۶۰ قانون مدنی مؤکداً تذکر می دهد که «غیر از پدر و جد پدری کس دیگری حق ندارد بر صغیر وصی معین کند.» ماده ۱۱۸۸ قانون مدنی نیز اجازه می دهد: «هر یک از پدر و جد پدری بعد از وفات دیگری می تواند برای اولاد خود که تحت ولایت او می باشد وصی معین کند تا بعد از فوت خود در نگاهداری و تربیت آنها مواظبت کرده و اموال آنها را اداره نماید.»
با بهره گرفتن از حق ولایت پدر و جد پدری بر اولاد است که بانکهای کشور، مادران را از افتتاح حساب سپرده سرمایه گذاری بلند مدت فرزندان صغیر خود ممنوع کرده اند. مادران ایرانی حق برداشت از این حسابها را نیز ندارند. ^[۱۱۹]
در مواردی که پس از وقوع طلاق یا فوت پدر، فرزندان تحت حضانت مادر قرار می گیرند، پدر یا جد پدری همچنان با بهره گرفتن از حق ولایت حاکم بر امور مهم و حساس فرزندان می باشند و مادر با وجودی که فرزندان را تحت حضانت خود دارد، نمی تواند در امور مالی آنها دخالت کند و نمی تواند آنها را از کشور خارج سازد و رضایت او در امر نکاح فرزند معتبر نیست.
هر چند بسیار شنیده ایم که سلب حق ولایت از جد پدری و تفویض آن به مادر مشروعیت ندارد، اما در سال ۱۳۶۴ در جریان جنگ ۸ ساله ایران و عراق که «قانون حق حضانت فرزندان صغیر یا محجور به مادران آنها» تصویب شد، بر پایه ضرورت ها و نیازهای خاص، از حدودولایت جد پدری به نفع مادر کاسته شد. همین حد از تجدید نظر و مصلحت گرایی حاکی از آن است که می توان در صورت لزوم در قوانین تجدید نظر کرد، زیرا قوانین برای تأمین نیازهای مردم تصویب می شوند و وحی منزل نیستند. به موجب این قانون، اولاً حضانت فرزندان صغیر یا محجوری که پدرانشان به مقام والای شهادت رسیده و یا فوت شده باشند با مادران آنها خواهد بود. ثانیاً هزینه متعارف زندگی این فرزندان چنانچه از اموال خودشان باشد در اختیار ولی شرعی است و اگر از طریق بودجه دولت یا از بنیاد شهید پرداخت می شود در اختیار مادرانشان قرار می گیرد و ثالثاً ازدواج مادران، مانع از حق حضانت آنها نمی گردد. بدین ترتیب اختیارات جد پدری لااقل در زمینه دخل و تصرف در مستمری های دولتی ناشی از فوت پدر، از آنها سلب شد و همین امر به خوبی گویای آن است که متناسب با مصالح اجتماعی، می توان ولایت پدر و جد پدری را به نفع مادر محدود نمود و بر موانع دیدگاهی غلبه کرد.
گفتار سوم : ادارۀ اموال فرزند
مادر حق اداره امور مالی فرزند خود را ندارد و بنابراین حق تعیین وصی هم ندارد ولو آن که کودک فاقد پدر یا جد پدری باشد. حتی اگر مادر مالی را به فرزندش ببخشد یا وصیت کند، نمی تواند کسی را به عنوان وصی برای اداره آن مال بگمارد زیرا با بخشش یا وصیت (بعد از فوت موصی) مال به ملکیت کودک در آمده و اداره آن بر عهده ولی یا کسی که به سمت وصی از طرف ولی قهری تعیین شده است یاقیم می باشد و وصی منتخب از طرف مادر سمتی ندارد مثلا اگر مادری باغ میوه خود را به فرزند صغیرش وصیت کند ودایی طفل را به عنوان وصی برای اداره باغ است، صحیح بوده یعنی باغ به ملکیت کودک در خواهد آمد، اما قسمت دیگر وصیت نامه یعنی انتخاب وصی برای اداره باغ باطل است.
اما اگر مادر مالی را به کسی وصیت کند که عایدات آن را جمع آوری نموده و به مصرف فرزند صغیرش برساند، این وصیت صحیح است و ولی قهری یا وصی منتخب از طرف ولی قهری حق دخالت در آن را ندارد زیرا مال مزبور به مالکیت صغیر در نمی آید تا ولی قهری یا وصی بتواند اداره آن را عهده دار شود.
مادر حق ندارد وصی تعیین کند ، انتخاب وصی از حقوق پدر و جد پدری است و در این مورد ماده ۸۶۰ قانون مدنی مقرر داشته: “غیر از پدر و جد پدری کس دیگری حق ندارد بر صغیر وصی معین کند.”
ولی قهری منحصراَ، می تواند برای اداره اموال فرزند خود وصی معین کند حتی اگر مادر در قید حیات باشد، زیرا مادر سمتی در اداره اموال فرزند خود ندارد.
وصی در اداره اموال کودک، با توجه به اختیارات مندرج در وصیت نامه، کاملا جانشین ولی قهری است و مانند او در هیچ مورد محتاج به کسب اجازه از طرف دادستان یا دادگاه یا هر مقام دیگری نمی باشد.
گفتار چهارم : تابعیت
حق داشتن تابعیت یکی از حقوق هر انسان است. تابعیت، افراد بشر را به گروه‌هایی تقسیم می‌کند که هر گروه با دولت خاصی رابطه سیاسی و معنوی دارد. ماده ۱۵ اعلامیه جهانی حقوق بشر تصریح دارد: اولاً هرکس حق دارد که دارای تابعیت باشد، ثانیاً احدی را نمی‌توان خودسرانه از تابعیت خود یا از حق تغییر تابعیت محروم نمود. ماده ۳ اعلامیه جهانی حقوق کودک و بند ۳ ماده ۲۴ میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی تصریح دارد که انسان حق دارد از بدو تولد دارای تابعیت باشد. ذیلاً بحث تابعیت از نظر سیاسی و از نظر نسبی در دو قسمت دنبال می‌شود.
الف : تابعیت سیاسی
تابعیت رابطه ای است که فرد را از نظر سیاسی و معنوی به دولتی مرتبط می‌سازد. تابعیت دو طرف دارد: در طرفی، فرد و در طرف دیگر دولت، قرار گرفته؛ بنابراین برای تحقق تابعیت لازم است که اولاً دولتی وجود داشته باشد، ثانیاً افرادی تابعیت او را بر عهده داشته باشند.
تابعیت گاهی از طرف دولت به فرد تحمیل می‌شود و گاهی فرد و دولت در برقراری آن تراضی می‌کنند و اگر بخواهیم مجموع اتباع دولتی را بشناسیم باید بگوییم کلیه افرادی که از رژیم حقوقی واحد تبعیت می‌کنند اتباع یک کشور محسوب می‌شوند.
تابعیت یکی از وسایل معرفی و شناسایی انسان است، زیرا بر اساس آن، دولت خاصی به خود اجازه می‌دهد که سند هویت شخص را اعم از شناسنامه یا گذرنامه صادر نماید و شخص را با مختصات خود شخص به سایر دولت‌های جهان معرفی کند. نتیجه تابعیت آن است که دولت از جهات مختلف، فرد را مورد حمایت قرار دهد.
تابعیت رابطه سیاسی ومعنوی است که شخصی را به دولت معینی مرتبط می سازد. این رابطه از جهتی سیاسی است زیرا ناشی از قدرت و حاکمیت دولتی است که فردی را از خودش می داند و از جهت دیگری معنوی است زیرا که مربوط به مکانی نیست که شخص در ان جا سکونت دارد. ایرانی هر کجای دنیا که سکونت گزیند ایرانی است و همیشه رابطه خود را با کشورش حفظ می کند و به عبارت دیگر یک ارتباط معنوی بین او و کشوری که او را از خود می داند موجود است.^[۱۲۰]
کسی که دارای تابعیت کشور معینی است، او را تبعه می خوانند، بنابراین تبعه فردی است که تابعیت کشور معینی را دارد. لزوم داشن تابعیت یک اصل حقوقی مسلم و قابل قبول در تمام سیستم های حقوقی دنیا است، بنابراین به محض تولد تابعیت کشور معینی به او تحمیل می شود. از این جهت کلمه (تحمیل) به کار برده شده که طفلی که به دنیا می آید در واقع اختیاری برای انتخاب کشور به خصوص نداشته بلکه این رابطه (تابعیت) بر اثر ضوابط خاص و قوانین مخصوصی بر قرار می گردد.
برای تحمیل تابعیت به کودکی که متولد می شود دو ضابطه کلی وجود دارد:
سیستم خون : سیستم خون عبارت از سیستمی است که در آن تابعیت از طریق نسب به کودک تحمیل می شود، یعنی طفل به محض تولد، تابعیت پدر یا مادرش را کسب می کند. منظور از سیستم خون، سیستم نژادی نیست؛ مثلا هر گاه یک خانواده ژاپنی به تابعیت دولت ایران در آیند فرزند آن ها بر طبق سیستم خون تبعه ایران خواهد شد، هر چند که نژاد او ایرانی نباشد.
سیستم خاک: در سیستم خاک تابعیت از روز محل تولد به طفل تحمیل می شود، یعنی به کودک تابعیت کشوری را اعطا می کنند که در آن جا متولد شده است.
هر یک از این دو سیستم دارای معایب و محاسنی است که چون از موضوع بحث این تحقیق خارج است از شرح آن اجتناب می شود.
اینکه تابعیت در قوانین ایران به چه صورت است و چه کودکی ایرانی شناخته می شود وتابعیت ایران چگونه و به چه کودکانی داده می شود؛ ماده ۹۷۶ قانون مدنی در این مورد مقرر می دارد:"اشخاص ذیل تبعه ایران محسوب می شوند:
کلیه ساکنین ایران به استثنای اشخاصی که تابعیت خارجی آن ها مسلم باشد. تبعیت خارجی کسانی مسلم است که مدارک تابعیت آن ها مورد اعتراض دولت ایران نباشد.
کسانی که پدر آن ها ایرانی است اعم از این که در ایران یا در خارجه متولد شده باشند.
کسانی که در ایران متولد شده و پدر و مادر آنان غیر معلوم باشند.
کسانی که در ایران از پدر و مادر خارجی که یکی از آن ها در ایران متولد شده، به وجود آمده اند.
کسانی که در ایران از پدری که تبعه خارجه است، به وجود آمده و بلافاصله پس از رسیدن به سن هیجده سال تمام لااقل یکسال دیگر در ایران اقامت کرده باشند و الا قبول شدن آن ها به تابعیت ایران بر طبق مقرراتی خواهد بود که مطابق قانون برای تحصیل تابعیت ایران مقرر است.
هر زن تبعه خارجی که شوهر ایرانی اختیار کند.
هر تبعه خارجی که تابعیت ایران را تحصیل کرده باشد.
تبصره – اطفال متولد از نمایندگان سیاسی و کنسولی خارجه مشمول فقره ۴و ۵ نخواهند بود.”
با توجه به ماده ۹۷۶ قانون مدنی مشخص می گردد که قانون مدنی تلفیقی از دو سیستم خاک و خون به عمل آورده است، یعنی بعضی از اطفال را به مناسبت تولدشان در خاک ایران و برخی دیگر را به مناسبت تابعیت والدینشان، ایرانی شناخته است.
تاثیر سیستم خون در تابعیت ایران : به موجب بند۲ ماده ۹۷۶ قانون مدنی هر طفلی که پدرش ایرانی (تبعه ایران) باشد اعم از این که در ایران یا در خارجه متولد شود، ایرانی محسوب می شود. ماده مذکور سیستم خون را فقط از راه نسب پدری پذیرفته و نسب مادری را قبول ندارد، لذا اگر مردی ایرانی با زنی فرانسوی ازدواج کند و فرزند آن ها در کشور فرانسه متولد شود، به این کودک طبق بند ۲ ماده ۹۷۶ قانون مدنی تابعیت ایرانی داده خواهد شد.
عدم توجه به نسب مادر در زمینه اعطای تابعیت، ممکن است برای کودک ایجاد تابعیت مظاعف نماید. در مثال بالا چون مطابق قوانین فرانسه، طفلی که مادرش فرانسوی است، فرانسوی محسوب می گردد، بنابر این چنین کودکی مطابق قوانین فرانسه، تابعیت فرانسوی نیز تحمیل می گردد.
منظور از تابعیت ایرانی پدر، تابعیت پدر هنگام تولد کودک است، بنابراین اگر فرضا پدری یک ماه قبل از تولد فرزندش ترک تابعیت ایران را بنماید، دیگر تابعیت ایران به کودک داده نخواهد شد اما اگر بعد از تولد فرزندش تابعیت ایران را ترک کند این مسئله تاثیری در تابعیت ایرانی کودک نخواهد داشت.
زمانی به کودک، تابعیت ایران را به مناسبت نسب پدری اعطا می کنند که نسب او مشروع باشد و الا طفلی که در اثر رابطه آزاد (غیر مشروع) از پدری ایرانی متولد می شود چون طبق ماده ۱۱۶۷ قانون مدنی: (طفل متولد از زنا ملحق به زانی نمی شود) مشمول بند ۲ ماده ۹۷۷ نخواهد شد.
تاثیر سیستم خاک در تابعیت ایران : طبق بند ۳ ماده ۹۷۶ قانون مدنی، کسانی که در ایران متولد شده و پدر و مادر آنان غیر معلوم باشند، تبعه ایران محسوب می شوند. به موجب این بند افرادی که در خاک ایران متولد می شوند به شرط آن که پدر و مادر آن ها حقیقتا یا قانونا غیر معلوم باشند ایرانی محسوب می گردند، بنابراین اطفالی را که از رابطه آزاد (غیرمشروع) در ایران متولد شده اند و یا اطفال سر راهی را، طبق بند۳ ماده ۹۷۶قانون مدنی می توان ایرانی دانست.
مشکل زمانی پیش می آید که طفلی از رابطه نامشروع در خارجه متولد شود؛ یعنی اگر از پدرو مادری ایرانی، طفلی خارج از علقه زوجیت، در کشوردیگری متولد شود چه تابعیتی به این کودک داده خواهد شد؟ متاسفانه به موجب قوانین ایرانی هیچ گونه حقی در این خصوص برای طفل شناخته نشده است؛ یعنی چنین کودکی به خاطر رابطه ای که خود نقشی در آن ندارد از تابعیت ایران محروم می شود و فقط در صورتی که به موجب قوانین کشوری که در آن به دنیا آمده است، بتوان به چنین کودکی تابعیت اعطا نمود،این کودک دارای تابعیت خواهد شد والا بدون تابعیت خواهد ماند.
تاثیر دیگر سیستم خاک در تابعیت ایران، بند۴ماده ۹۷۶ قانون مدنی است که به موجب آن کسانی که در ایران از پدر و مادر خارجی که یکی از آن ها در ایران متولد شده، به وجود آمده اند (با رعایت تبصره) ایرانی محسوب می شوند.
ضابطه تحصیل تابعیت طبق این بند دو امراست: اول تولد کودک و یکی از والدین او درخاک ایران، دوم خارجی بودن والدین.
تابعیت مشروط : بند ۵ ماده ۹۷۶ قانون مدنی، برای کودکانی که در ایران از پدری که تبعه خارجه است، متولد شده اند، تابعیت مشروط به وجود آورده است؛ یعنی زمانی چنین فردی تبعه ایران محسوب می شود که بلافاصله پس از رسیدن به سن ۱۸سال تمام لااقل یک سال در ایران اقامت کرده باشد. سوالی که مطرح می شود آن است که در فاصلۀ بین تولد تا ۱۸سالگی تابعیت چنین کودکی چیست؟ به عبارت دیگر شرط اعطای تابعیت به فردی که در ایران متولد شده و پدرش تبعه خارجی است آن است که بلافاصله پس از رسیدن به سن ۱۸سال تمام لااقل یکسال دیگر در ایران اقامت کرده باشد. حال آیا قبل از تحقق این شرط، چنین کودکی ایرانی محسوب می شود؟ و آیا می تواند مانند یک فرد ایرانی در انتخابات شرکت کند؟ به نظر می رسد که چنین اجازه ای ندارد زیرا همان طوری که قبلا هم گفته شد تابعیت رابطه ای سیاسی است که فردی را به کشوری پیوند میدهد و این دولتها هستند که با قوانینی که وضع می کنند مشخص می نمایند چه افرادی تبعه آن ها هستند و این امر ناشی از اصل حاکمیت دولت است و چون در بند ۵ ماده ۹۷۶ قانون مدنی اعطای تابعیت ایران موکول به آن است که کودک پس از رسیدن به سن ۱۸ سال تمام لااقل یک سال در ایران سکونت نماید؛ بنابراین قبل از تحقق این شرط، تابعیت اعطا نخواهد شد.