۱-۶-۲ تعاریف عملیاتی
۱- سازگاری اجتماعی: منظور از سازگاری اجتماعی در این پژوهش، نمراتی است که مددجویان دختر با نقص بینایی در پیش آزمون-پس‌آزمون در نسخه تجدید نظر شده پرسشنامه سازگاری اجتماعی کالیفرنیا (۱۹۵۳)، قسمت ۹۰ سوالی سازگاری اجتماعی کسب می‌کنند.
۲- نگرش صمیمانه: منظور از نگرش صمیمانه در این پژوهش، نمراتی است که مدجویان نابینا در پیش آزمون- پس‌آزمون در پرسشنامه۵۰ سوالی نگر ش صمیمانه امیدون و همکاران (۱۹۸۳) کسب می‌کنند.
۳- مهارتهای اجتماعی: منظور از مهارت‌های اجتماعی، آموزش گروهی مهارت‌های بین‌فردی که شامل مهارت‌های محاوره‌ای کلامی، گوش دادن، توضیح دادن، ابراز وجود، سوال و پرسش کردن باشد که از طریق شیوه‌های رفتاری و پسخوراند مثبت، تمرین رفتار و سرمشق آموزش داده می‌شود. در این پژوهش از بسته آموزشی مهارتهای اجتماعی مستعلمی و همکاران (۱۳۸۴) می‌باشد.
فصل دوم
مروری بر پیشینه پژوهش
۲-۱ مقدمه
در این فصل به پیشینه نظری وپیشینه‌ی پژوهشی مرتبط با تحقیق حاضر پرداخته می‌شود در قسمت پیشینه نظری موضوعات نقص بینایی، سازگاری اجتماعی، نگرش صمیمانه و مهارت‌های اجتماعی مورد بحث قرار می‌گیرند.
در قسمت پیشینه پژوهشی، پژوهش‌های انجام گرفته در راستای موضوع تحقیق و تحقیقاتی که به طور کلی در زمینه‌ی آموزش مهارت‌های اجتماعی، سازگاری اجتماعی و نگرش صمیمانه داخل و خارج کشور انجام شده است، بازنگری می‌شوند.
۲-۲ نقص بینایی
۲-۲-۱ اهمیت حس بینایی
بینایی به فرد اجازه می‌دهد که به کشف محیط بپردازد و با اشیا و افراد گوناگون تعامل برقرار کند. این اکتشاف‌ها و تعامل‌های اجتماعی، عناصر مهمی برای رشد فردی و اجتماعی فرد محسوب می‌شوند. بینایی به فرد کمک می‌کند تا از طریق فراهم آوردن انگیزه برای حرکت، به افراد و اشیا مورد علاقه و محیط دسترسی پیدا کند. به طور خلاصه می‌توان گفت که فقدان بینایی مانعی برای ادراک، یادگیری و سازمان‌دهی محیط از سوی افراد است؛ زیرا فقدان بینایی فرد را از دسترسی کافی به افراد دیگر و اشیایی که در محیط وجود دارند باز می‌دارد. بینایی آنچنان اهمیتی در تحول فرد دارد که حتی آسیب بینایی خفیف نیز اثر مخربی بر مهارت‌های بینایی- ادراکی و حرکتی- بیانی او دارد (دو گروتی و موران^[۳۱]، ۱۹۸۲، به نقل از امیری مجد، ۱۳۸۲). نابینایی شایعترین معلولیت حسی است. بدون بینایی درک فرداز دنیای اطرافش متفاوت خواهد بود وهمین امر می‌تواند به مشکلات عاطفی و اجتماعی مانند عدم سازگاری، عدم فعالیت، فقدان علاقه به دیگران، افسردگی وخودپنداره پایین در فرد منجر شود. معلولیت نابینایی فرد را در شرایط بحرانی بسیارشدیدی قرارمیدهد و او را از فردی مستقل به فردی وابسته مبدل می‌سازد. نابینایی بامحدود و دگرگون کردن دامنه تجربه‌های فرد نابینا، کاهش توانایی حرکت به اطراف وکاهش میزان کنترل محیط وارتباط باآن، رشد شناختی و عاطفی آنهارا تحت تأثیر قرار میدهد، بنابراین فقدان فرصت برای تجربه کامل محیط، میتواند رشد شخصی و اجتماعی فرد نابینا را با کاستیهایی روبه رو کند و به احساس بی‌کفایتی، وابستگی، عزت نفس پایین و در نهایت منجر به سازگاری اجتماعی، عاطفی و آموزشی کمتری گردد (ملکی تبار و همکاران، ۱۳۹۰).

فرد برای دسترسی به محیط به سه عامل نیاز دارد: اول علاقه فعال به محیط، دوم آمادگی زیستی و در آخر هم محیط قابل دسترس، افرادی که مبتلا به آسیب بینایی هستند، در ارتباط با این سه عامل موانع عمده‌ای را جلوی روی خود می‌بینند که مانع از دستیابی آسان آنها به محیط می‌شود. برخی از این مشکلات آسیب بینایی عبارت‌اند از: کمبود تحرک، ضعف ارتباطی، ضعف در پیشرفت اطلاعات، فقدان ادراک بینایی خوشایند، کمبود تفریح، کار‌ و فرصت‌های شغلی، فقدان احساس امنیت مالی، وابستگی فردی و اجتماعی و. . . (شان^[۳۲]، ۱۹۹۹، به نقل از شریفی درآمدی، ۱۳۸۰).
۲-۲-۲ تعریف و طبقه‌بندی نقص بینایی
سه نمونه از رایج‌ترین تعاریفی که در این زمینه ارائه شده است عبارتند از تعریف قانونی^[۳۳]، تعریف آموزشی^[۳۴] و تعریف سازمان بهداشت جهانی
الف- تعریف قانونی
تعریف قانونی (پزشکی) این تعریف در سال ۱۹۳۴ توسط انجمن پزشکی آمریکا ارائه گردید و از آن پس مورد قبول بنیاد آمریکایی نابینایان قرارگرفت. این تعریف در برگیرنده ارزیابی‌هایی از تیزی دیداری و میدان دید است و به قصد تعیین شرایط و مزایای قانونی موجود برای افراد نابینا مورد استفاده قرار می‌گیرد. انجمن روان پزشکی آمریکا این تعاریف را در سال ۱۹۳۴ ارائه کرده است و هنوز هم مورد قبول است. فرد نابینای قانونی به کسی گفته می‌شود که تیز‌بینی او در چشم بهتر، حتی با بهره گرفتن از وسایل کمکی مثل عینک، ۲۰۰/۲۰ یا کمتر باشد. یا کسی که مقدار دیدش آنقدر محدود است که وسیع‌ترین قطر آن نتواند فاصله زاویه‌ای که بیشتر از ۲۰ درجه است را فرا گیرد. منظور از تیز‌بینی ۲۰۰/۲۰ این است که شخص در فاصله ۲۰ پای چیزی را می‌بیند که یک فرد با دید عادی آن را در فاصله ۲۰۰ پایی تشخیص می‌دهد و منظور از محدود بودن میدان دید این است که شخص ممکن است در میدان مرکزی دید دارای قدرت ۲۰۰/۲۰ بوده اما دید خارجی او بشدت محدود باشد. فرد نیمه بینا از نظر قانونی کسی است که تیزبینی او در چشم بهتر و با وسایل کمک بینایی از ۷۰/۲۰ کمتر و از ۲۰۰/۲۰ بیشتر است. منظور از میزان بینایی ۷۰/۲۰ آن است که آنچه را یک فرد سالم از فاصله ۷۰ پایی می‌بیند، فرد کم‌بینا می‌تواند از فاصله ۲۰ پایی تشخیص دهد (انجمن پزشکی آمریکا، ۲۰۰۴).
اسکات و ولف (۱۹۹۸) در تعریف نابینای قانونی متذکر می‌شود که اکثر افراد نابینای قانونی از یک دید با درجات مختلفی برخوردار هستند. همچنین اشاره می‌کند که در محدوده نابینایی قانونی شرایط و متغیرهای بی‌شماری وجود دارند، که سبب می‌شود یک فرد بتواند کمتر یا بیشتر از ۲۰/۲۰۰ ببیند. به بیان دیگر از نابینایی مطلق تا کم بینایی که بتواند از طریق عینک اصلاح گردد را شامل می‌شود (شریفی درآمدی، ۱۳۸۰).
ب- تعریف آموزشی
از نظر آموزشی به کسی نابینا گفته می‌شود که با امکانات و روش های مرسوم در آموزش و پرورش نتواند به اهداف آموزشی برسد و برای رسیدن به اهداف آموزشی باید از امکانات و روش های خاصی استفاده کند. مثلاً استفاده از خطوط برجسته (بریل) و لوازم مربوط به آن، قلم بینایی، لوح ریاضی و غیره (نامنی، ۱۳۶۳).
ج- نابینا از نظر سازمان بهداشت جهانی^[۳۵]
کسانی که دید آنها ۶/۶۰ باشد، یعنی آنچه را که یک فرد در یک فاصله ۶۰ متری می‌ببیند فرد نابینا در فاصله ۶ متری ببیند نابینا گفته می‌شود (نامنی، ۱۳۶۳).
کریمی درمنی (۱۳۸۵)، آسیب دیدگان بینایی را به چهاردسته نابینایی مطلق، نابینا، نیمه بینا و دیربینا تقسیم کرده است: نابینای مطلق کسی است که هیچ گونه دیدی ندارد و حتی نور نیز برای وی قابل رؤیت نیست. فرد نابینا کسی است که قدرت بینایی وی، پس از حداکثر ترمیم، برابر با ۲۰۰/۲ است (دید نرمال ۲۰/۲۰ است)، به عبارت دیگر آنچه را که با چشم عادی می‌توان در ۲۰۰ قدمی (یا حدود ۷۰ متری) دید، فرد نابینا تنها قادر است در۲۰ قدمی (یا حدود ۷ متری) و یا نزدیکتر ببیند.
نیمه بینا به فردی اطلاق می‌گردد که قدرت بینایی در چشم برتر و با بهره گرفتن از وسایل کمک بینایی از ۲۰/۲۰ بیشتر و از ۷۰/ ۲۰ کمتر است و با بهره گرفتن از ذره بین و خطوط درشت و نظایر آن به مطالعه و آموزش می‌پردازد.
دیربینا به فردی اطلاق می‌شود که با توجه به نقصی که در بینایی اش وجود دارد از باقیمانده بینایی اش با بهره گرفتن از وسایل کمک بینایی، استفاده نسبی می کند. بدیهی است قدرت دید او از ۷۰/ ۲۰ بیشتر است (کریمی درمنی، ۱۳۸۵).
باراگا (۱۹۷۶) کودکانی را نابینا می‌داند که فقط توانایی ادراک نور را دارند و لذا برای آموزش خواندن باید از خط بریل یا روش‌های مشابه بدون استفاده از حس بینایی بهره گیرند. او کودکانی را کم بینا می‌داند که در تشخیص اشیایی که با فاصله از آنها قرار دارند دچار مشکل هستند، اما در تشخیص اشیا با مواردی که در فاصله‌های کمتری از ۶۰ سانتی متر می‌باشد مشکل چندانی ندارند. باراگا نوع سومی از این کودکان را تحت عنوان کودکان با اختلال در میدان دید اضافه می‌کند. این گروه در میدان دید خویش نقاط کوری دارند که اگر چیزی در این نقاط قرار گیرند، برای آنها قابل رویت نمی‌باشند. در هر صورت نقص بینایی، معلولیتی را سبب می‌شود که یادگیری را برای فرد دشوار می‌سازد (باراگا، ۱۹۷۶، به نقل از نادری، ۱۳۸۶).
۲-۲-۳ علل نقص بینایی
بیشتر مشکلات بینایی از بد شکلی و بدکاری چشم‌ناشی می‌شود. بیشتر اختلال‌های بینایی در کودکان سنین مدرسه در نتیجه حوادثی هستند که قبل از تولد یا حین تولد یا بلافاصله بعد از تولد روی می‌دهند. هاتفیلد^[۳۶] (۱۹۶۳، به نقل از رنجبر، ۱۳۸۴) یک طبقه‌بندی کلی و مختصر از اختلال‌های بینایی به عنوان سبب‌شناسی معرفی می‌کند:
۱- مشکلات انکساری: شامل نزدیک بینی، دور بینی، آستیگماتیسم یا تاربینی.
۲- ناهنجاری‌های عدسی: شامل انحراف عدسی، آب مروارید یا کدر شدن عدسی، فیبروپلازی یا سخت شدن بافت پشت عدسی.
۳- نقایص شکبیه: شامل پیدایش رنگدانه و تحلیل شبکیه و آسیب شبکیه ناشی از دیابت و مشکلات کنترل عضله: شامل لوچی، نیستاگموس، تنبلی چشم.
۴- سایر ناهنجاری‌ها: شامل آب سیاه، ضربه، اختلال در دید یا کوررنگی (رنجبر، ۱۳۸۴). کم بینایی و نابینایی دارای عللی است که در زیر به آنها اشاره می‌شود:
۱- عوامل مادرزادی: این نوع آسیب از بدو تولد با کودک است ضربه جنین یا نوزاد در حین تولد، بیماری‌های مادر به هنگام بارداری و یا عوامل ژنتیکی از عوامل ایجاد‌کننده کم بینایی و نابینایی است.
۲- عوامل ژنتیکی وراثتی: این نوع از آسیب تحت تأثیر یک ژن نهفته بوجود می‌آید. مانند، نارسایی‌های انکسار نور (نزدیک بینی، ^[۳۷] دوربینی^[۳۸]، تاربینی^[۳۹]).
۳- عوامل محیطی که خود به دو دسته تقسیم می‌شود:
شامل بیماری‌های عفونی (مننژیت)، آسیب مغزی، بیماری‌های چشمی (کاتاراکت یا آب مروارید، گلکوم یا آب سیاه، تراخم) (کریمی درمنی، ۱۳۸۵)، بیماری‌های ناشی از فقدان ویتامین A، ناهنجاری‌های بینایی که به علت آبله، مخملک، مسمومیت الکلی، ضربه و تصادف پیش می‌آید می‌شود (افروز، ۱۳۸۲).
۲-۲-۴ نحوه برخورد فرد نابینا با نقص بینایی
در زمینه پذیرش و عدم پذیرش واقعیت نابینایی دو گروه وجود دارند:
۱- آنها که واقع بینانه با نابینایی خود برخورد می‌کنند. آینده نگر، مستقل و پر تحرک هستند و نابینایی را مشکلی جدی تلقی نمی‌کنند. آنها با یک سلسله تعدیل‌ها، تطابق‌ها و تحمل ناملایمات، صبورانه خود را با دنیای نابینایی سازش می‌دهند و زندگی کاملاً طبیعی را طی می‌کنند. دارای خود کفایی جسمانی، اعتماد به نفس، استقلال مالی و موقعیت اجتماعی می‌باشند.
۲- آنهایی که توانایی سازگاری با نابینایی خود را ندارند ونمی‌توانند برای هموار ساختن عوارض و عواقب معلولیت خود چاره‌ای بیندیشند و به مرور زمان به اشخاص بیکار و متکی و بلاتکلیف تبدیل می‌شوند که نه تنها به حیثیت فرد، بلکه به حیثیت روانی و اجتماعی سایر افراد نابینا نیز صدمه می‌زنند. اراده، امید و انگیزه ندارند واصولاً معلولیت خود را درک نمی‌کنند. برخی از آنها قوه تصمیم‌گیری و تعیین مسیر و حرکت سازنده را ندارند و تحت فشارهای روانی بسیار شدیدی هستند. وجه اشتراکی که در بین نابینایان کم‌تحرک و افسرده و نا امید دیده می‌شود نداشتن انگیزه و هدف است. آنها از چهار خلصت خودکفایی جسمانی، اعتماد به نفس، استقلال مالی و موقعیت اجتماعی برخوردار نمی‌باشند. آنها نه تنها بار نابینایی و محدودیت‌ها و وابستگی‌ناشی از آن را به دوش می‌کشند، بلکه احساسات راکد و منفی نسبت به شخصیت خود دارند و وجود خود را بیهوده و باطل می‌پندارند (مستعلمی و همکاران، ۱۳۸۴).
۲-۲-۵ نکات ضروری در آموزش نابینایان
از جمله نکات مورد توجه در برنامه‌ریزی آموزشی نابینایان بدین قرار است:
۱- توجه کامل به تفاوتهای فردی: در کلاس و آموزش انفرادی با در نظر گرفتن نارسایی بینایی، سن وقوع نقص بینایی، سوابق و وضعیت خانوادگی و وضعیت خانوادگی تفاوتهای هوشی و ویژگیهای فردی همه بیانگرآن است که معلم ویژه دانش‌آموزان نابینا می‌بایست در کلاس درس به آموزش انفرادی توجه کامل داشته باشد بنابراین بهتر است تعداد دانش‌آموزان در هر کلاس ۶ تا ۸ نفر باشد.
۲- تدارک اشیاء و وسایل ملموس در برنامه‌های آموزشی: افراد نابینا اطلاعات دانش خود را از طریق شنیداری و لمس کردن کسب می‌نمایند. لذا ضروری است که به هنگام آموزش حتی الامکان وسایلی که قابل لمس کردن می‌باشد در اختیار دانش‌آموزان نابینا قرار بگیرد.
۳- توجه به کلیت و جامعیت برنامه‌های آموزشی: معلم در جهت آشنا نمودن دانش‌آموزان نابینا با وسایل و واقعیتهای محیط خارج لازم است در تدارک برنامه‌های آموزشی به تجارت همانند و یکپارچه‌ی رابطه امور نسبت به یکدیگر، توجه کامل داشته باشد. به عنوان مثال به جای صحبت از یک اداره واحد، از مجموعه‌ واحدهای یک شهر صحبت کند و یا به جای بحث روی یک واحد کامل از یک جز از آن واحد به طور کل بحث نماید و به عبارت دیگر به یکپارچگی و کلیت موضوع کاملاً توجه نماید. این روش در وسعت حوزه فعالیت و تداعی ذهنی نابینا بسیار مؤثر است.
۴- ایجاد محرکها و انگیزه‌های فوق العاده والدین در منزل و معلم در کلاس درس می‌بایست برای حرکت و فعالیت‌های مختلف ذهنی و بدنی کودک نابینا انگیزه‌ها و محرکاتی فراهم کنند تا زمینه خود جوش و فعالیت لازم در کودک ایجاد گردد و باید توجه داشت که کودک نابینا در خانه برای شیء خاصی دست و پا نزده و از خود جنب و جوش حرکتی نشان نمی‌دهد. زیرا که شی ای خاص توجه او را جلب نمی‌کند، لذا عدم ایجاد انگیزه و تحریکات کافی در کودک نابینا به دلیل ضعف فعالیتهای مطلوب ذهنی و همچنین نقصان تحریکات جسمی لازم می‌گردد و این از موجبات اصلی فقر فرهنگی در کودکان نابیناست (افروز، ۱۳۸۲).
۲-۳ تعریف مفهوم سازگاری اجتماعی

نگردد این کمـــــان کـــاردیده به بازوی چــــو من پیری کشیده
چنین دریاکه عــالم میکند نوش ز چون من قطرهای برناورد جوش
بدو گفتم کــه چیزی گـوی آخر که سرگردان شدم چون گوی آخر
جوابم داد کــای داننده فـــرزند به فضل حق به هـــر بابی هنرمند
به آخر دم چنین گفت آن نکوکار خداونـــدا محمد را نکـــــو دار
(عطار، ۱۳۸۶: ۲۳۳)
دربارۀ انقلاب درونی عطار افسانهای در تذکره دولتشاه سمرقندی ذکر شدهاست که تأمل برانگیز است. این افسانه دقیقاً با گفتمان درونی کتاب تذکرهالاولیاء تطبیق میکند. در تذکرهالاولیاء تمام مشایخ با انقلاب درونی به انسان دیگری تبدیل میشوند. بنابراین این افسانه جدا از درست بودن یا نادرست بودن واقعیت تاریخی آن، حقیقتی را بیان میکند که عطار اهل سیر و سلوک بوده و بیگمان به این تحول درونی اندیشیدهاست.

و سرانجام اینکه عطار به مرگ طبیعی نمرده، بلکه به دست کفّار تاتار شهید شدهاست. «قدیمیترین سندی که درباب شهادت او ذکر شده عبارت اِبنَالفُوطی است که گوید: « واِستُشِهدَ عَلی یَدِالتَتارِ بنیسابور…»، مرحوم فروزانفر به قرینۀ این که ابنالفُوطی کسانی را که مرگشان مقارن حوادث معروف بوده است، به سال و ماه ذکر نمیکند و در مورد عطار چنین کردهاست، حدس میزند که باید شهادت او در همان واقعۀ معروف حملۀ تاتار یعنی ماه صفر ۶۱۸ ه.ق باشد. سالهای دیگری هم نقل شده، ۵۸۶، ۵۸۷، ۵۸۹، ۵۹۷، ۶۰۲، ۶۰۷، ۶۱۰، که همگی جای تردیدند. آنچه تقریباً پذیرفتنی است این است که وی شهید شدهاست و شهادت او در نیشابور بودهاست» ( عطار، ۱۳۸۳: ۲۹).
۲ـ۳ـ۱ـ آثار عطار
یکی از اتفاقات رازآمیز تاریخ ادبیات ایران و تاریخ تصوّف اسلامی نسبت دادن آثار بیشمار به فریدالدین عطار است. این مسئله نشان میدهد که عطار میتواند همچون استعارهای در شناخت گفتمان عرفانی ایران تلقی شود. جالب این است که افسانههایی که دربارۀ عطار ساختهاند بسیار عجیب و غریب است. در پژوهشهای ادبی اخیر بسیار دقت کردهاند تا آثار عطار را بازشناسی کنند و برخی از آثار منسوب به عطار را با توجه به مبانی تاریخی، سبکی و زبانی جعلی بدانند استاد شفیعی کدکنی در این باره مینویسد: « تا این لحظه، آخرین تحقیقی که در باب آثار مسلّم عطار و آثار منسوب به او شده، در میان خاورشناسان توسط «هلموت رتیر» و از میان اساتید ایرانی و فارسی زبان بدیع الزمان فروزانفر انجام شدهاست. این دو تن در تحقیقات خود بسیاری از آثار منحول و مجعول را به یک سوی زدهاند ولی در دو مورد نوعی اغماض کرده‌اند و اغماضشان نتیجۀ اشتباهی است که از قدما به ارث رسیدهاست. چنانکه میدانیم، آثار مسلّمی که اینان به عطار نسبت دادهاند و از پذیرفتن آنها گریزی ندیدهاند، عبارت بودهاست از: ۱- دیوان قصاید و غزلیات ۲- منطق الطیر ۳- الاهی نامه ۴- اسرارنامه ۵- مصیبت نامه ۶- مختارنامه ۷- خسرو نامه ۸- تذکرهالاولیاء و از آثار مسلّم ولی گم شدۀ او که همواره در جستجوی آنها بودهاند: ۹- جواهرنامه ۱۰- شرح القلب. بقیۀ آثاری که به عطار منسوب شده همه را رد کردهاند (همان : ۳۳-۳۴).
استاد شفیعی در تحقیق گستردهای که بر دورۀ آثار عطار داشتهاست، سرانجام به این نتیجه رسیدهاست: «جز چهار منظومۀ( منطقالطیر و الاهینامه و اسرارنامه و مصیبت نامه) و دیوان و مختارنامه و کتاب تذکرهالاولیاء، هیچ اثر دیگری از عطار نیست و تمام منظومههای ناتندرستی که به اسم بلبلنامه، بیسرنامه، اشترنامه، پسرنامه، حیدرنامه، پندنامه، جوهرالذات، حلاجنامه، سیاهنامه، مفتاحالفتوح، لسانالغیب، مظهرالذات، معراجنامه، نزهتنامه، وصلتنامه،هیلاجنامه وجود دارد و بعضی از آنها مانند پندنامه متأسفانه بارها و بارها به نام او نشر یافته، هیچکدام از آثار او نیست. اغلب اینها محصول روزگار انحطاط عرفانی و حاصل یاوهگویی درویشهای بیکاری است که طبع نظمی داشتهاند و اندیشۀ علیل و تخیلات چرسی و بنگی خود را به صورت منظومههای سست و بیمارگونه به دست آیندگان سپردهاند و برای آن که از بی‌رحمیِ زمانه ـ که اینگونه آثار در همان عصر مؤلفان به فراموشی میسپاردـ در امان بمانند نام شریف و ارجمند فرالدین عطار نیشابوری را ـ بعنوان سراینده ـ بر آنها نهادهاند» (همان : ۳۷).
۲ـ۳ـ۲ـ تذکره الاولیاء
کتابی عرفانی در شرح احوال بزرگان اولیاء و مشایخ صوفیه به فارسی نوشته فریدالدین عطار نیشابوری. این کتاب از یک مقدمه و ۷۲ باب تشکیل شده است که هر یک به زندگی، حالات، اندیشه‌ها و سخنان یکی از عرفان اختصاص دارد. نخستین باب به حالات و سخنان امام جعفر صادق (علیه السلام) و آخرین باب به حسین بن منصور پارسی معروف به حلاج (متوفی ۳۰۹). دست نویس‌های معتبر تذکره‌الاولیاء تا قرن دهم شامل همین مطالب است اما پس از قرن دهم فصل‌های دیگری با عنوان «ذکر متأخران از مشایخ کبار» بر این کتاب افزوده شده که حالات و سخنان ۲۵ تن از عارفان قرن‌های چهارم و پنجم را در بر دارد. بیشتر این پیوست‌ از مآخذی برداشته شده که احتمالاً در دسترس مؤلف تذکره‌الاولیاء نیز بوده و مطالب آن به شیوه تذکره‌الاولیاء تألیف شده است؛ از این رو بسیاری از پژوهشگران معاصر از جمله نیکلسون آن را جزو اصل کتاب پنداشته‌اند. این ملحقات در هیچیک از نسخه‌های کهن کتاب نیست و فهرستی هم که عطار در آغاز کتاب آورده شامل همان ۷۲ نام است.
در بعضی از نسخه‌های تذکره‌الاولیاء که تا پایان قرن دهم تحریر شده (از جمله نسخه ۹۸۵ در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی) به دنبال ۷۲ باب کتاب رساله «هفت وادی» منسوب به عطار افزوده شده است. بنا بر مجموع دلایل و قراین تذکره‌الاولیاء تا اواخر قرن دهم شامل همان ۷۲ باب بوده است.
«تذکره‌الاولیاء یکی از پرنفوذترین و پراهمیت‌ترین آثار صوفیان است از علامه قزوینی و ملک‌الشعراء بهار تا ذبیح‌اله صفا و شفیعی کدکنی همگی آن را از زیباترین متن‌های نثر فارسی دانسته‌اند این کتاب در کنار منطق‌الطیر پرآوازه‌ترین اثر عطار نیشابوری است، با آن که پیش از تذکره‌الاولیاء کتاب‌های دیگری نیز درباره مشایخ تصوّف و مناقب آنان به زبان های عربی و فارسی نوشته شده بود و بسیاری از مطالب کتاب را در آن‌ ها نیز میتوان یافت» (زرین‌کوب،۱۳۶۹: ۲۶۸). تذکره‌الاولیاء از نخستین متون مهم تصوّف است که به فارسی نوشته شد و به قول علّامه قزوینی، از باب بیان مقامات عارفین و مناقب صوفیه و مکارم اخلاق مشایخ طریقت و سیره اولیاء و صالحین … این کتاب اهمیتی بسیار قوی دارد.
۲ـ۳ـ۲ـ۱ـ تبارشناسی تذکره‌الاولیاء
سنّت نگارش تذکره‌الاولیاء یک واقعیت فرهنگی است که جایگاه مهم در تاریخ معنوی ملّت‌ها دارد. امّت اسلامی از سدۀ دوم تاریخ اسلام به بعد، با نگارش مجموعه‌هایی از اقوال و افعال پیامبر (ص) و اصحابش به ترسیم زندگی پیامبر (ص) و اصحاب او دست زد و این نکته مسلّم است که تصوّف هم در همان زمان شروع به نشو و نما کردهاست چنانکه میان تحوّل دو پدیده نوعی تقارن و توازن مشاهده می‌شود. سنّت روایت اقوال، احوال و اعمال بزرگان شریعت، در ادبیات تصوّف تبدیل می‌شود به سنّت روایت اقوال، اعمال و کرامات بزرگان طریقت تصوف. این سنّت روایی – تعلیمی چنان با زیباییشناسی اهل تصوّف آمیخته می‌شود که قسمت بزرگی از کتاب‌های مَدرسی، عقلی و زیباشناختی نثر عارفانه قرن پنجم را در بر می‌گیرد. بن مایه‌های این نوع رویکرد، بر پایۀ عرفان عملی است. چرا که عرفان و تصوف در ابتدا، به اعمال انسان در رویارویی با جهان توجه دارد. پیوستن و اتّحاد با حقیقت جز با اعمال انسانی میسر نیست؛ بنابراین نثر و شعر عرفانی وسیله‌ای می‌شود برای بیان کرامات و سخنان کسانی که جز به وحدت و اتّحاد با حقیقت نمی‌اندیشند.
گفتمان مراد و مریدی، گفتمانی است که نثر و شعر عرفانی تحت تأثیر آن است و این گفتمان ریشه در اعمال، سخنان و کرامات مردان حق دارد. «از کتاب‌های تعلیمی صوفیه تصویری از آداب و رسوم قوم را در طیّ تحول تاریخی می‌توان بدست آورد. این تصویر، نهضت تصوّف را در قرون نخستین اسلامی مخصوصاً در خراسان و عراق زنده و جوشان و پرتحرک نشان می‌دهد. در این نهضت، طریقت غالباً با شریعت توافق دارد و عدول از شریعت هرگز موجب نیل به حقیقت نمی‌شود» (زرین‌کوب، ۱۳۸۳: ۱۴۴).
سنّت پرداختن به احوال و آثار صوفیان در ایران، سنّتی دراز آهنگ بود، چنانچه از کشف المحجوب و حتی زودتر از آن «شرح تعرّف» مستملی بخاری در قرن پنجم تا نفحات الانس عبدالرحمان جامی را شامل می‌شود. «آثاری چون تذکره‌الاولیاء شیخ فریدالدین عطار، طبقات الصّوفیه املای خواجه عبدالله انصاری بر اساس طبقات سلّمی به زبان اهل هرات، نفحات الانس عبدالرحمن جامی ترجمه و تکلمۀ آن به زبان دری رایج در عصر مؤلّف محسوب است و رشحات عین الحیات تصنیف مولانا علی صفی پسر ملاحسین واعظ کاشفی شامل ترجمۀ احوال مشایخ صوفیه و در عین حال حاوی کرامات و مقالات آنها است و چون در تمام این گونه آثار طبقات عام مخاطب بوده‌اند، نثر فارسی در نزد نویسندگان آنها غالباً از تعقید و ابهام و ایجاز و اطناب خالی است. اکثر آنها نیز مثل مقامات مفرد در احوال مشایخ مختلف تصنیف شده و با وجود اهتمام نویسندگان در احوال و اقوال و اقوالی که در خارج از حوزه محدود مریدان و معتقدان قوم قابل قبول نمی‌نماید، متضمن لطایف اقوال حکمت‌آمیزی است که نقل آنها به نثر صوفیه گهگاه صبغۀ شعر می‌دهد و در پاره‌یی موارد حتی در اذهان غیرصوفی نیز تأثیر شگرف دارد» (زرین کوب، ۱۳۸۳: ۱۴۷).
شیخ عطار در دیباچۀ تذکره‌الاولیاء فلسفه توجه به اقوال و احوال مشایخ را، با گفتمان مراد و مریدی تبیین می‌کند او معتقد است که این سخنان بهترین سخن‌هاست و دلایلش را این گونه می‌شمارد: «اول آن که دنیا بر دل مردم سرد کند. دوم آن که آخرت را بر دوام ملازم خاطر بود. سوم آن که دولتی حق در دل مرد پدید آورد. چهارم آن که مرد چون آن نوع سخن را بشنود، زاد راه بی‌پایان ساختن گیرد. پس بر مقتضی این مقدمات، جمع کردن چنین سخن‌ها از جملۀ واجبات بود. و به حقیقت توان گفت که در آفرینش به از این کتاب نیست. از آن که سخن ایشان شرح قرآن و اخباراست و بهترین جمله سخن‌هاست» (عطار، ۱۳۷۴: ۹).
۲ـ۴ـ عطار مؤلف
پیش از عطار نویسندگان بزرگی چون ابومحمد جعفربن محمد خلدی (فوت ۳۴۵ ه. ق) نویسندۀ کتاب حکایات المشایخ، ابونصر عبدالله بن علی سراج (فوت ۳۷۸ ه.ق) نویسندۀ کتاب اللمع، ابو عبدالرحمان محمدبن حسین سلمی (فوت ۴۱۲ ه. ق) نویسنده کتاب طبقات الصوفیه، که بعدها عبداله انصاری آن را به زبان اهل هرات املا نمود، ابوالقاسم قشیری، (فت ۴۶۵ هـ ق) نویسندۀ کتاب رسالۀ قشیری و ابوالحسن هجویری (فوت ۴۶۷ ه. ق) نویسنده کتاب کشف المحجوب، سنت روایت زندگی اهل تصوف را به وجود آورده بودند. بنابراین عطار تحت تاثیر یک سنت بزرگ روایی – تعلیمی است.
بنا بر تحقیقات آربری از ۷۲ شخصیت عارفی که عطار به شرح زندگی، اعمال و کرامات آنها پرداخته است، (البته غیر از ۲۵ شخصیت عارفی، که بعدها به تذکره‌الاولیاء در دوره‌های مختلف ملحق شده است) تنها ۹ شخصیت در مجموعۀ سه کتاب طبقات صوفیه، کشف المحجوب و رسالۀ قشیری نیامده است. به همین دلیل می‌توان گفت تذکره‌الاولیاء چه در محتوی و چه در نثر و ساختار، تحت تأثیر متون گذشته نوشته شده است و عطار به گونه بینامتنی، متن منثور اثر خود را گسترش داده است. شیخ عطار در تذکره‌الاولیاء بعضی از منابع و مآخذ کتابش را ذکر کرده است. اما «به نظر می‌رسد که عطار در نوشتن شرح احوال و سخنان هر یک از صوفیان به بعضی از نوشته‌های خود آنها نیز دسترسی داشته، خواه به طور مستقیم، خواه از طریق نقل قول‌های دیگران، و همچنین تک نگاشت‌های خاص درباره زندگی و کرامات و اعمال آنها در اختیارش بوده است. دو نمونه واضح از استفاده از این گونه رسالات مفرد در شرح احوال مشایخ ترجمه بایزید بسطامی تألیف سهلگی و ترجمه احوال ابن حفیف تألیف ابوالحسن دیلمی است» (آربری،۱۳۷۷: ۲۴).
استفادۀ فراوان و گاهی استفادۀ مستقیم از منابع و مآخذ باعث شده است که بعضی از محققان معتقد شوند که «مطالب تذکره‌الاولیاء التقاط از نوشته‌هایی پیش از عطار است» (عطار، ۱۳۷۴ : ۲۱). استاد استعلامی در مقدمه تذکره‌الاولیاء می‌نویسد که این کتاب از باب‌ها و صفحات مختلف کتب دیگر گردآوری شده و به هم پیوسته است ایشان فرایند شکل‌گیری تذکره‌الاولیاء را این گونه می‌داند:
۱- عطار هر یک از روایت‌ها یا سخنان مشایخ را از ترجمۀ قشیریه، کشف المحجوب و مآخذ دیگر جداگانه نقل یا ترجمه کرده و سپس آنها را مطابق نام هر عارف دسته بندی کرده و آنچه را نادرست و مشکوک دیده کناری گذاشته است.
۲- پایۀ تألیف خود را بر طرح باب دوم رسالۀ قشیریه و نیز باب مشایخ کشف المحجوب نهاده و دربارۀ هر شیخ آنچه را از مآخذ دیگر و بخش‌های دیگر آن دو کتاب یافته بر اصل افزوده است.
۳- به تقلید از شیوۀ حافظ ابونعیم و هجویری برای هر بخش مقدمه‌ای مسجّع ساخته و سخن دربارۀ هر عارف را با عبارتی مسجّع و گاه موزون آغاز کرده و گاه در ساختن این سرفصل‌ها مهارت و تسلط خود را بر اصطلاحات صوفیانه و لغت فارسی و تازی نشان داده است (همان : ۲۲).
آربری معتقد است که عطار «هنگامی که به تدوین مواد و مطالب کار خود همت گماشت، طبقات‌الصوفیه سلّمی سرمشق و الگوی کار او بود که در آن ترجمه حال صوفیان تقریباً به ترتیب زمانی در آن تنظیم یافته است؛ وی احتمالاً از روایت و ترجمه فارسی آن اثر به وسیله خواجه عبدالله انصاری نیز که بعدها جامی آن را اساس کار خود در تالیف نفحاتالانس قرار داده، آگاه بوده است. به هر حال، باید خاطر نشان ساخت که عطار شیوه تنظیم سلمی را که صوفیان و عارفان را بر حسب طبقه در کتاب خویش مرتب ساخته بود، رها کرد. وی همچنین طبقات الصوفیه را از جنبه انسانی آن ضعیف یافت. زیرا کتاب طبقات الصوفیه با همه ارزشمندیش به عنوان مجموعه‌ای از گفته‌ها و سخنان صوفیه، برای عطار که دست کم همان اندازه به شخصیت صوفیان علاقه داشته است که به آنچه گفته و نوشته‌اند، می‌بایست با افزودن تفضیلاتی از زندگی مشایخ تکمیل گردد. از این رو برای آنکه بازار خشک و بی‌حال سلّمی را رونق بخشیده آن را با مطالب انسانی و فوق انسانی موجود در حکایات خُلدی، رساله قشیریه و کشف المحجوب هجویری در هم آمیخت» (آربری، ۱۳۷۷: ۲۵-۲۴).
با همۀ این توصیفات و توضیحات، یک نکته اساسی در اینجا قابل اشاره است، کتاب تذکره‌الاولیاء حاصل کار یک شاعر است و شاید به همین علّت است که تذکره‌الاولیاء تنها یک منبع تاریخی نیست؛ بلکه عمدتاً به کار تحقیق در زمینه نگارش تذکره‌الاولیاء به سبک شعری ـ روایی می‌آید نمونه و سرمشق بودن زندگی اولیاء ممکن است نوعی «ایجاد فاصله» جلوه کند و حال آنکه عطّار صورت نوعی به «حضور آوردن» دارد که تنها راه شناخت و تجسّم یک تجربه خارق العاده است و می‌توان گفت که نوع ادبی تذکره‌الاولیاء با عطار نیشابوری بعد صرفاً و کاملاً شاعرانه خود را می‌یابد، تا آنجا که می‌توان اثری مثل تذکره‌الاولیاء را نوعی مثنوی منثور دانست.
فصل سوم
بررسی گفتمان عرفانی و مبانی نظری بینامتنیت
۳ ـ۱ ـ افسانۀ تحول گفتمانی عطار
دولتشاه سمرقندی در تذکره‌الشعرای خود، همساز با گفتمان و ساختار روایی تذکره‌الاولیاء ابتدا با صفات، تشبیهات و استعارات مناسب با فضای فکری عطار، او را به طور کلی معرفی می‌کند و بعد از این به روزگار او می‌پردازد و سپس از الفاظ انسجامی متن تذکره‌الاولیاء کمک می‌گیرد و می‌نویسد:
«اما سبب توبه شیخ آن بوده که پدر او در شهر شادیاخ عطاری عظیم با قدر و رونق بوده و بعد از وفات پدر او به همان طریق به عطاری مشغول بوده و دکانی آراسته داشتی چنانکه مردم را از تماشای آن چشم منور و دماغ معطر شدی، شیخ روزی خواجه‌وش بر سر دکان نشسته بود و پیش او غلامان چالاک کمر بسته. ناگاه دیوانه‌ای بلکه در طریقت فرزانه‌ای به در دکان رسید و تیز تیز در دکان او نگاهی کرد بلکه آب در چشم گردانیده آهی کرد. شیخ درویش را گفت: چه خیره می‌نگری مصلحت آن است که زود درگذری. درویش گفت: ای خواجه من سبکبارم و بجز خرقه هیچ ندارم اما
ای کرده خریطه پر عقاقیر در وقت رحیل چیست تدبیر
من زود از بازار می‌توانم گذشت تو تدبیر اثقال و احمال خود کن و از روی بصیرت فکری به حال خود کن. گفت: چگونه می‌گذری؟ گفت: این چنین و خرقه‌ از برکنده زیر سر نهاده جان به حق تسلیم کرد. شیخ از سخن مجذوب پر درد گشت و دل او از خشکی بوی مشک گرفت و دنیا بر دل او همچو مزاج کافور سرد شد و دکان را به تاراج داد و از بازار دنیا بیزار شد، بازاری بود بازاری شد در بند سودا بود سودا در بندش کرد»(دولتشاه سمرقندی، ۱۳۳۸: ۱۴۱-۱۴۰).
واقعی بودن یا افسانه بودن این روایتِ دولتشاه از زندگی عطار، آنچنان مهم نیست. آنچه مهم است این است که دولتشاه به شکل غیرمستقیم از گسست گفتمانی عطار می‌گوید. آن چیزی که عطار را عطار می‌کند. در واقع می‌توان گفت افسانه تحول روحانی عطار برآمده از گفتمانی است که سال‌ها عطار به این گفتمان به نظم و نثر اندیشیده است. جالب این است که عطار در تذکره خویش همین گسست گفتمانی را به اولیایی دیگر نسبت داده است:
«نقل است که ابوعلی ثقفی سخن می‌گفت. در میان سخن عبدالله او را گفت: «مرگ را ساخته باش که از او چاره نیست». ابوعلی گفت: «تو ساخته باش». عبدالله دست در بالین کرد و سر بر او نهاد و گفت: «من مردم» و در حال بمرد. بوعلی را سخن منقطع شد. زیرا که او را علایق بود و عبدالله مُفرّد و مجرد»(عطار، ۱۳۷۴: ۵۴۰).
اکنون سؤال اصلی این تحقیق این است که عطار در تولید متن تذکره از چه گفتمانی پیروی می‌کند؟ و گفتمان او بر آمده از چه فراروایتی است. فرضیۀ این تحقیق این است که فراروایت عرفان اسلامی، گفتمان مسلطی می‌سازد و گفتمان مسلط منجر به متن‌های مختلف می‌شود. همه آثار بزرگ عرفان اسلامی از یک فراروایت پیروی می‌کنند و تحت تأثیر یک گفتمان مسلط هستند، اما متن‌های متکثر می‌سازند.عطار همان گفتمانی را دنبال می‌کند که پیش از او سلمی، هجویری و قشری دنبال می‌کردند اما متن‌هایی که تولید شده متفاوت است. چنانکه عطار هم در تولید روایت‌های متن ساختار دیگری را دنبال می‌کند. و فراتر از این که اولیایی که عطار از زندگی‌شان می‌گوید همه گوش به یک فرا روایت سپرده‌اند. اما فراروایت چیست؟
۳ـ۲ـ فراروایت چیست؟
ژان فرانسوا لیوتار (۱۹۲۴-۱۹۹۸) فیلسوف فرانسوی در کتاب «وضعیت پست مدرن»(۱۳۸۰). برای توصیف شرایط زمان پست مدرن، از اصطلاح فراروایت یا کلان روایت (Meta-narrative) استفاده می‌کند «فراروایت به معنی قصه یا روایتی آن چنان عظیم، فراگیر و بامعنی است که قادر است فلسفه، سیاست، الهیات، فرهنگ، ادبیات، هنر و دیگر شاخه‌های مختلف علوم انسانی و اجتماعی را کنار هم قرار دهد، همۀ آن‌ ها را با هم مرتبط کند، میان آنها پیوند منطقی و رابطه‌ای ضروری برقرار سازد و به آنها معنایی دارای وحدت ببخشد. برای مثال لیوتار قصۀ دینی مسیحیت در باب تحقق اراده و مشیت الهی در زمین، قصه سیاسی مارکسیسم دربارۀ تضادهای طبقاتی و انقلاب، قصۀ روشنگری در رابطه با پیشرفت عقلایی را از مهمترین فراروایت‌ها می‌داند»(فرمهینی فراهانی، ۱۳۸۹: ۲۸۵).
اکنون سؤال این است عرفان اسلامی با چه فراروایتی گفتمان خود را می‌سازد؟ اَبَر ساختاری که گفتمان عرفان اسلامی را شکل می‌دهد، فراروایت یا اسطورۀ نجات است. همان اصلی که بزرگترین فیلسوف – عارف جهان اسلام یعنی غزالی بعد از تجربه گفتمان‌های مختلف به آن می‌رسد و کتاب «المنقذ من ضلال» را می‌نویسد: راه نجات، رسیدن به امر قدسی و مطلق است. راهی که تنها با شهود بدست می‌آید. «عرفان مکتبی است که وصول به حقیقت معرفت خداوند را از طریق ریاضت و تهذیب نفس و تأمل، جستجو می‌کند»(انوری،۱۳۸۱: ۵۰۰۰). تکرار پربسامد استعاره‌هایی چون طریق و طریقت سیر و سلوک و بازگشت (ارجعی) در دین اسلام و عرفان اسلامی نشان می‌دهد که برای رسیدن به امری تابناک و انکشاف حقیقت باید نزدیک‌ترین جاده را برگزید اگر چه جاده‌ای سخت نکوبیده و ناهموار است و بی‌همرهی راهبین ممکن نیست. ویژگی جوهری این راه عبارت است از:
«۱- اعتقاد به این معرفت، عامل اصلی نجات یا کمال یا سعادت است.
۲- معرفت حقیقی صرفاً از راه آموزش ذهنی حاصل نمی‌شود و متوقف بر شرایط انفسی – ذهنیِ خاصی است که با تزکیه و تهذیب نفس و تأمل و تعمق فراهم می‌شود. به این ترتیب، عرفان در قبال راه‌هایی قرار می‌گیرد که سعادت یا کمال یا نجات را در فربهی خرد، یا انبوهی دانش، یا تعادل اخلاق، یا التزامِ عملی به اعمال و آیین‌ها و عبادات و مناسک، و یا ریاضت بدنی صرف، می‌دانند. به این مفهوم، عرفان طریقی ویژه امّا در عین حال کلّی است که شامل همه راه‌هایی می‌شود که نجات یا کمال یا سعادت را در معرفت حقیقی و بی‌واسطه به واقعیت مطلق یا خدا می‌بیند و جست و جو می‌کند» (موحدیان عطار، ۱۳۸۸: ۱۰۰).
فراروایت نجاتبخشی، گفتمان عرفانی را به شکل یک فرایند در می‌آورد. عرفان به مثابۀ فرایند، شایع‌ترین شکل کاربردی عرفان اسلامی است که از آن به «سیر سلوک» یا «طریق عرفانی» یاد می‌کنند.
در کاربردهای متعارف گاهی عنوان عرفان را بر سیر سلوک به کار می‌برند و عنوان عارف را سالک به مثابۀ کسی که چنین فرایندی را در وجود خود تجربه می‌کند، اطلاق می‌کنند»(همان: ۱۰۲).سیر و سلوک یعنی «یک فرایند تعالی که وجوه تطابق شخصی با جهان را به سطحی بالاتر از آنچه ما در کارهای آگاهانۀ معمولی خویش داریم می‌رساند»(حکیمی، ۱۳۸۱: ۶۰). در سیر و سلوک هویت‌های متفاوتی نهفته است «از آن رو که امری است مورد تجربه، نوعی تجربۀ عرفانی محسوب می‌شود، از آن حیث که ترسیم کنندۀ راه ویژه نیل به حقیقت است، «طریق» یا «طریقت» قلمداد می‌گردد و از این جهت که روندی از تغییر و تحول در درون نفس سالک است «فرایند» تلقی می‌شود»(موحدیان عطار، ۱۳۸۸: ۱۰۳).
بنابراین می‌توان گفت که فراروایت‌ها ساختار عظیم و در عین حال پنهانی هستند که گفتمان بزرگ، خرده گفتمان‌ها و حتی ساختارهای کوچک‌تر را شکل می‌دهند البته قابل تأکید است که فراروایت‌ها اگر چه خود را در گفتمانی خاص کاملاً بازنمایی می‌کنند و گفتمان مسلط را می‌سازند، اما در گفتمان‌ها و ساختارهای دیگر هم حضور دارند، چنانکه در ادبیات ایران سایه‌های فراروایت نجات بخشی را می‌توان در نوع ادبی حماسه هم دنبال کرد. به عنوان مثال فرایند فردیتی که رستم و اسفندیار در هفت خوان‌های خود تجربه می‌کنند همان تجربه به گونه‌ای در کتاب‌های عرفانی تکرار می‌شود. چنانکه سرانجامِ کیخسرو در شاهنامه را باید همچون استعاره‌ای تلقی کرد که بعدها در کتاب‌های عرفانی بازنمایی می‌شود. به نظر می‌رسد بازگشت سهروردی به حکمت خسروانی و تأویل ادبیات حماسی به ادبیات عرفانی نشان از وحدت گفتمانی داشته باشد که نوع ادبی حماسه را به ادبیات عرفانی متصل می‌کند.
فراروایت‌ نجاتبخشی از قرن پنجم در ادبیات، گفتمانی را تولید کرد تا قرن نهم الگوهای روایی مشابه را آفرید. این گفتمان تخیّل طبیعتگرا و رمانتیک شاعران قرن چهارم و پنجم را تبدیل به تخیّل تمثیلی کرد. این تخیّل را می‌توان از داستان حی ‌بن یقضان ابن سینا تا حی بن یقضان جامی دنبال کرد؛ بنابراین کل مکتب عراقی در سلطه گفتمان عرفانی است.
اکنون سئوال اینجاست که فراروایت نجاتبخش عرفان اسلامی چه ساختاری را آفرید که می‌توان به آن گفتمان مسلط عرفانی گفت. این گفتمان چه ویژگی‌هایی دارد؟ اما قبل از این که بحث خود را گسترش دهیم بهتر است تعریفی از گفتمان ارائه دهیم.
۳ـ۳ـ گفتمان چیست؟
اصطلاح انگلیسی گفتمان (Discourse) از واژه لاتینی (discursus) گرفته شده است. دو تعبیر به ظاهر متمایز اما مرتبط به هم دربارۀ این اصطلاح وجود دارد: تعبیر عام و تعبیر خاص. در تعبیر عام به قطعه بزرگ زبانی اشاره دارد و در تعبیر خاص به سازمان بندی اجتماعی محتواها در کاربرد «اولی وجه مشخصه رویکرد زبانشناختی است و از سنتی انگلیسی – آمریکایی برخاسته است، و دومی وجه مشخصۀ رویکردهایی است که از منظر اجتماعی به آن می‌نگرند و با سنت فرانسوی پیوند خورده است» (مکاریک، ۱۳۸۴: ۲۵۶). در زبانشناسی، گفتمان اشاره به هر واحد یا پارهای از سخن یا نوشتۀ به هم مرتبط دارد که بلندتر از یک جمله باشد. همچنین میتوان آن را به معنی نمونه های گستردۀ گفتمان شفاهی بهکار برد که با متن نوشته تفاوت دارد. در زبانشناسی، تحلیل گفتمان به تجزیه و تحلیل سخنان و نوشته ها و رابطۀشان با متنها میپردازد که سخنان و نوشته های مورد نظر در بستر آن به کار میرود. تحلیل گفتمان، نگاه خود را روی ویژگیهای زبانشناختی خردتر چون الگوهای واژگان و دستور زبان در سطح پاره جمله متمرکز میسازد.

یکی از مسائل بسیار مهمی که در ایجاد یک زمان بندی دقیق موثر است در نظر گرفتن شرایط عدم قطعیت می باشد. در مقاله مروری ذکر شده به دو نوع عدم قطعیت اشاره شده است که اولی در زمان اجرا و دومی در ورود بیماران غیر انتخابی می باشد که در این تحقیق فقط عدم قطعیت نوع اول در نظر گرفته خواهد شد.
برای حل این گونه مسائل در حالت عدم قطعیت روش های مختلفی ارائه شده است که شبیه سازی یکی از روش هایی است که بیشتر به آن توجه شده است. مدل های برنامه ریزی ریاضی و بهینه سازی نیز از دیگر تکنیک های رایج در ادبیات موضوع زمان بندی و برنامه ریزی اتاق عمل می باشند. با توجه به پیچیدگی بالای مسائل زمان بندی در مسائل با اندازه های بزرگ روش های ابتکاری و فرا ابتکاری زیادی نیز در این زمینه ارائه شده است.

بسیاری از مطالعات زمان بندی اتاق عمل قابل اجرا در شرایط واقعی هستند. در حقیقت این گونه مسائل با توجه به شرایط واقعی مدلسازی شده اند. این مسائل در دسته مقالات کاربردی قرار گرفته و در مقابل مطالعاتی که از داده های واقعی استفاده نکرده اند در دسته مقالات غیر کاربردی قرار می گیرند.
در این پایان نامه از روش های مبتنی بر تحقیق در عملیات و تکنیک های بهینه سازی استفاده شده است.پس ادبیات موضوع محدود به همین حیطه می باشد. در ادامه ابتدا ادبیات موضوع مربوط به زمان بندی مطرح خواهد شد و در پی آن مقالاتی که زمان بندی اتاق عمل را مورد بررسی قرار دادند آورده می شود.
۲-۳ ضرورت توجه به زمان­بندی
محصولات به چه ترتیبی می­بایست تولید شوند؟ برای انجام کلیه فرایند­ها در زمان مشخص به چه تعداد ماشین از انواع مختلف نیازمندیم؟ چه زمانی فرایند تولید آغاز می­­شود؟ محدودیت­های دسترسی ماشین­آلات چیست؟ اینگونه سوالات مکررا توسط افرادی که وظیفه برنامه ریزی و زمان­بندی عملیات را دارند، مطرح می­ شود. این افراد وظیفه دارند منابع محدود موجود را به نحوی به فرآیندها تخصیص دهند که یک یا چندین مورد از اهداف تولیدی سازمان نظیر تحویل به موقع، کاهش زمان تولید و غیره تحقق یابد.
امروزه با توجه به پیچیده­تر شدن صنایع تولیدی و نیاز به کارایی بیشتر، چرخه تولید کوتاه­تر محصول، انعطاف بیشتر، کیفیت بهتر محصولات، ارضای هرچه بیشتر توقعات مشتریان و در عین حال داشتن هزینه­ های کمتر، چهره تولید تغییر کرده است. سازمان­های امروزی به منظرو حفظ و بقای خود نه تنها باید خود را با این محیط متغییر تجاری سازگار کنند بلکه برای دوام آوردن در چنین بازاری می­بایست به فکر ایجاد برتری­های رقابتی در چنین وضعیتی باشند. به منظور دستیابی به چنین مزایایی، سازمان­ها به دنبال راه ­هایی برای بهینه کردن عملیات در سیستم­های تولیدی خود هستند. برنامه ریزی تولید یکی از حیاتی ترین بخش­های سیستم­های تولیدی است. در این میان هرچند توابع کلیدی دیگری همچون گردش مالی، منابع مدیریتی، برنامه ریزی ظرفیت، نگهداری و تعمیرات و غیره نیز نقش اساسی در سیستم­های تولیدی دارند اما امروزه بحث زمان­بندی بسیار بیشتر از گذشته مورد توجه قرار گرفته است. در حقیقت امروزه برنامه­ ریزی و زمان­بندی کار برای بقا در بازار یک ضرورت است. در واقع برای مواجه شدن با فشارهای وارده بر بازارهای صنعتی و تجاری کنونی ( نظیر تنوع سلایق، کاهش طول عمر محصولات، رقابت در عرصه جهانی، گسترش سریع فرایند و تکنولوژی­های جدید و غیره) و به منظور کاهش هزینه ها می­بایست سطح موجودی سیستم­های تولیدی کاهش یافته و بیکاری­ها به حداقل برسد و در عین حال بتوان رضایت مشتریان را از لحاظ تحویل به موقع نیز تأمین کرد. بنابراین نیاز به یک برنامه زمان­بندی کارا، موثر و قابل اطمینان کاملا احساس می­ شود اما متاسفانه دستیابی به چنین برنامه زمان­بندی کار ساده ای نیست و حتی اغلب بسیار پیچیده است تا آن­جا که نتایج یک تحقیق در مورد صنایع مکانیکی آمریکا نشان می­دهد که ۸۰ درصد از زمان مفید ماشین­آلات در حالت انتظار تلف می­ شود. این آمار هرچند تأسف بار نکته قوی نیز دارد که نشان از پتانسیل صرفه جویی ناشی از زمان­بندی مناسب در صنایع است.
کلاسن و مالسترم (۱۹۸۲) اهمیت برنامه­ ریزی تولید را اینگونه بیان می­ کنند: «صدها ربات و یا تجهیزا کنترل کامپیوتری که میلیون ها دلار برای آن­ها هزینه شده است، چنانچه به علت برنامه زمان­بندی غلط، مورد استفاده نامناسب قرار گیرند دارای کمترین ارزشی نیستند».
در نهایت نکته دیگری که یاید به آن توجه کرد این است که زمان­بندی تنها محدود به محیط­های تولیدی نمی­ شود و در سایر محیط­ها مانند فرآیندهای پردازش اطلاعات و سروسی­های صنعتی نظیر نگهداری و تعمیرات، حمل و نقل و غیره نیز کاربرد فراوان دارد.
۲-۴ تعریف انواع زمان بندی
زمان­بندی نوعی تصمیم ­گیری با نقش حیاتی در سیستم­های تولیدی، خدماتی و صنعتی تعریف شده است. در محیط­های رقابتی کنونی که شرایط به سرعت در حال تغییر است وجود یک برنامه زمان­بندی کارا نقش اساسی و حیاتی خواهد داست. درواقع در این چنین شرایطی شرکت­ها مجبور به رعایت زمان موعد تحویل کالا به مشتری، مدت زمان ساخت و غیره است. چرا که در غیر این صورت علاوه بر متحمل شدن هزینه­ های مالی ناشی از افزایش زمان ساخت و یا جریمه­های دیرکرد، اعتماد مشتریان خود را نیز از دست خواهند داد.
زمان­بندی تولید عبارت است از تخصیص منابع محدود تولید، از جمله نیروی انسانی، تجهیزات و ابزار، برای انجام مجموعه ای از وظایف با بهینه سازی یک یا چند هدف (پیندو ۱۹۹۵). درواقع یک فرایند تصمیم گیری است که نقش مهمی در صنعت تولید ایفا می­ کند. زمان­بندی موثر به یک ضرورت اساسی برای بقای شرکت و کسب و کار در حال رشد در بازار تبدیل شده است. امروزه صنعت در حال تجربه چالش­های جدیدی مانند رقابت جهانی، چرخه عمر محصول کوتاه تر، محصولات سفارشی، و تغییرات تقاضا در بازار، و غیره است. به منظور حفظ رقابت، برای شرکت های تولیدی بهبود عملکرد سیستم های زمانبندی تولید تحت افزایش نوسانات بازار (به عنوان مثال سفارشات هجوم و لغو کار) و عدم قطعیت داخلی در فرایند تولید (به عنوان مثال خرابی ماشین آلات، شکست ابزار، و تغییر زمان پردازش) بسیار مهم است.
انواع مسائل زمان­بندی از محیط های تولید در دنیای واقعی شناخته شده است. با این حال بیستر تحقیقات دانشگاهی بر روی مسائل کلاسیک تمروز دارند. زمان­بندی کارگاهی یکی از قدیمی­ترین مسائل زمان­بندی است که بررسی­های زیادی هم در دانشگاه و هم در صنعت بر روی آن انجام شده است. مدل زمان­بندی کارگاهی پایه­ای شامل مجموعه ای از کارها و ماشین آلات است، که هدف آن تعیین توالی بهینه یا نزدیک به بهینه کار بر روی هر ماشین با توجه به برخی محدودیت­های موجود است.
با توجه به محیط های کارگاهی، زمانبندی کارگاهی را می توان به پنج دسته اصلی طبقه بندی کرد: تک ماشینه، ماشین های موازی، جریان کارگاهی، کارگاهی، و کارگاه باز(الله وردی و سروش^[۶] ۲۰۰۸، هال ۱۹۹۸). همه مسائل زمانبندی کارگاهی به کلاس NP تعلق دارند. زوبولاس^[۷] و همکاران(۲۰۰۸). در شکل زیر مای کلی از محیط کارگاهی زمان بندی نشان داده شده است.
شکل ۲-۱ روابط بین محیط های ماشین های مختلف
۲-۵ ادبیات مرتبط با مسائل جریان کارگاهی انعطاف پذیر
مسأله زمان­بندی جریان کارگاهی انعطاف­پذیر(FFS)، یکی از شناخته شده ترین مسائل در زمینه زمانبندی تولید است، که به طور طبیعی از محیط­های تولیدی سرچشمه می­گیرد و به طور گسترده­ای در صنایع مختلف دنیای واقعی وجود دارد. از زمانی که مسأله زمان­بندی جریان کارگاهی انعطاف پذیر در سال ۱۹۷۰ شناخته شد (آرتاناری و رامامورثی،^[۸]۱۹۷۱)، توجه زیادی را در چند دهه گذشته به خود جلب کرده است(وانگ، ^[۹]۲۰۰۵).
یک زمان­بندی جریان کارگاهی انعطاف­پذیر، در ادبیات موضوع با نام­های خط جریان انعطاف پذیر(FFL)^[10]، جریان کارگاهی ترکیبی (HFS)^[11]، یا جریان کارگاهی چند پردازنده^[۱۲] شناخته می­ شود(جانگواتاناکیت^[۱۳] و همکاران ۲۰۰۸،کوادت و کوهن،^[۱۴] ۲۰۰۷). زمان­بندی جریان کارگاهی انعطاف­پذیر یک تعمیم از مسأله زمان بندی خاص است(جانگواتاناکیت^[۱۵] و همکاران، ۲۰۰۸) که از ترکیب مسائل زمان بندی جریان کارگاهی^[۱۶] (FSS) کلاسیک و مسأله زمان بندی ماشین های موازی^[۱۷] (PMS) ساخته می­ شود.
با ترکیب FSS و PMS یک FFS شامل یک سری از مراحل تولیدی می­ شود که هر کدام از آن مراحل چند ماشین را در بر می­گیرد. بین هر دو کار پشت سر هم یک بافر میانی وجود دارد وقتی که کار در مرحله قبلی به پایان رسید برای پردازش در مرحله بعد در صف منتظر خواهد ماند. تمام کارهای آزاد شده به زمان­بندی جریان کارگاهی انعطاف­پذیر باید تمام مراحل را به همان ترتیبی که وارد می­شوند بگذرانند.
شکل ۲-۱ ساختار کلی مسأله جریان کارگاهی انعطاف­پذیر
در زمان­بندی جریان کارگاهی انعطاف­پذیر ، جایگشت کارها معمولا مجاز نیست و از قطع کارها جلوگیری می­ شود. هدف زمان­بندی جریان کارگاهی انعطاف­پذیر شناسایی توالی عملیات کارها بر روی هر ماشین­ است. شکل (۲-۱) یک ساختار کلی زمان­بندی جریان کارگاهی انعطاف­پذیر را با m مرحله و تعداد متغیری از ماشین­ها در هر ایستگاه نشان می­دهد.
پیکربندی مسأله جریان کارگاهی انعطاف­پذیر را می توان در بسیاری از صنایع در دنیای واقعی یافت(رودریگز و سالهی،^[۱۸] ۲۰۰۵، چوی و همکاران، ۲۰۰۹) از جمله کارخانه کیسه های کاغذی، مواد چرمی، لباس و تولید کفش، صنعت خودرو، تولید فولاد، ساخت تخته مدار چاپ ^[۱۹](PCB) ، تولید نیمه هادی، صنایع شیمیایی و پتروشیمی، و غیره. به عنوان مثال، در یک سیستم تولید فولاد و ریخته گری پیوسته، کارها باید در سه مرحله جریان یابند، که در آن عملیات، از جمله ساخت فولاد، پالایش و ریخته گری، یک به یک انجام شوند(تانگ^[۲۰] و همکاران، ۲۰۰۵، عتیقه چیان^[۲۱] و همکاران، ۲۰۰۹). مسائل زمان­بندی عموما NP-hard به عنوان مسائل بهینه سازی ترکیبی در نظر گرفته شده ­اند. گوپتا^[۲۲] (۱۹۸۸) ثابت کرد که مسأله زمانبندی جریان کارگاهی انعطاف پذیر با دو مرحله، حتی اگر فقط یکی از مراحل شامل چند ماشین باشد NP-hard است. این نشان می­دهد که مسأله زمان­بندی جریان کارگاهی انعطاف پذیر عمومی همچنین NP-hard است. گورگند و همکاران، (۱۹۹۹) نشان داند که مسأله زمانبندی جریان کارگاهی انعطاف پذیر,(n × m) (مرحله × کار) با ماشین موازی در مرحله i، تعداد کل راه حل های ممکن برابر است با .
جدول ۲-۱ برخی از مسائل زمانبندی جریان کارگاهی انعطاف پذیر

 

مقالات	سال انتشار	فرضیات
جلاب و جلاب	۲۰۰۲	جایگشت کار
کروز و آشکین[۲۳] لاجنران[۲۴] وو و ویت[۲۵] جانگواتاناکی[۲۶] زندیه و غلامی[۲۷]	۲۰۰۴ ۲۰۰۶ ۲۰۰۷ ۲۰۰۸ ۲۰۰۹	آماده سازی وابسته به توالی در ماشین آلات
ریانه و همکاران[۲۸] الویی و آربیتا عتیقه چیان	۲۰۰۱

-۰٫۰۰۶۵۹

 

-۰٫۸۴۶۵۷

 

-۰٫۰۱۹۶۳

 

-۱٫۲۸۲۰۴

 

۴٫۱۵۷۱۱

 

 

 

۳۰۲

 

۱۳۹۲/۰۴/۲۶

 

۰٫۰۹۰۶۸

 

-۰٫۸۳۵۷

 

-۰٫۴۷۱۴۲

 

-۱٫۳۴۴۸۳

 

۰٫۱۵۱۷۵

 

-۰٫۳۰۶۵

 

-۱٫۳۰۸۴۸

 

 

 

در نهایت در این مرحله با بررسیهایی که برای آنالیز رخداد خرابی صورت گرفت یکی از مجموعه داده ها را برای طراحی مدل استفاده خواهیم کرد.از ۳۲ مورد تعداد خرابی در کارخانه فشار قوی استفاده نموده و بعد از طراحی مدل پشتیبان تصمیم یار بطور متغیر از این ۳۲ مورد تعدادی را برای آموزش مدل و مابقی را برای آزمایش مدل در مرحله بعد مورد بررسی قرار خواهیم داد.

نتیجه آماده سازی داده
تا اینجای پروژه مجموعه داده های دو تجهیز مختلف در دو کارخانه متفاوت مورد بررسی قرار گرفت.رخداد های خرابی و داده های وضعیت مناسب انتخاب شدند.داده ها برای آزمایش و مدلسازی سازماندهی شدند.ارتباط بین داده های وضعیت و خرابی های رخداده کشف شد و و حالتهای غیرعادی حذف شدند.ازسوی دیگر ورودیها و پیچیدگیهای مدل با دسته بندی کردن پارامترهای وابسته به هم با روش PCA کاهش پیدا کرد.در نهایت یک مجموعه داده که برای مدلسازی پیش بینی خرابی مناسب بود انتخاب گردید.
در یادگیری با ناظر کیفیت داده مورد استفاده اساسی و مهم است.داده های ناقص یا غلط مدل را به سمت خروجی های اشتباه و غیر دقیق سوق می دهد[۱۸].در این پروژه هم با پالایش مجموعه داده ها، برخی از داده ها به منظور جلوگیری از ایراد در مدل حذف شدند.به عبارت دیگر استفاده از داده های دقیق و اطلاعات مناسب باعث می شود خروجی مدل مورد قبول و مطمئن باشد.زمان دقیق خرابی ، وضعیت تجهیز در زمان خرابی ، خرابی احتمالی دیگر تجهیزات وابسته ، مشکلات کارایی در تجهیز و سایر موارد باید شناخته و مشخص شود تا بتواند به درک و تفسیر تغییرات در مقدار پارامترها کمک نماید.
۴-۶-طراحی و توسعه مدل
در این بخش توسعه و طراحی مدل پیش بینی خرابی ارائه خواهد شد.در نتیجه آماده سازی داده ها داده ها و پارامترهای ورودی برای مدل در ۷ دسته از FAC1 تا FAC7 قرار گرفتند.ضمنا ۳۲ حالت خرابی نیز انتخاب شد که از این تعداد بخشی برای آموزش مدل و تعدادی دیگر برای آزمایش مدل استفاده خواهد شد.
۴-۶-۱-بررسی سطح آستانه پارامترها
از زمانی که روال کاهش یا افزایش در پارامترها شروع شود، خرابی در حال رخ دادن خواهد بود.سطح آستانه برای هر پارامتر باید مشخص شود تا بتوان رسیدن به حالت خرابی را پیش بینی نمود.سطح آستانه پایین و بالا در ۳۲ حالت خرابی مورد بررسی قرار گرفت و مقدارآن از ۱۲- تا ۹
مشخص شد.جدول مقدار پارامترها و آستانه آنها در حالتهای خرابی در ادامه قابل مشاهده است.
جدول ۱۶- مقدار پارامترها در حالات خرابی

 

 

ردیف

 

تاریخ

 

fac1

 

fac2

 

fac3

 

fac4

 

fac5

 

fac6

 

fac7

 

MAX

 

MIN

 

 

 

۱۴۱

 

۱۳۹۲/۰۲/۲۳

 

-۳٫۱۷۰۴

براساس این نظریه، رفتار الگوهای نقش و نگرش آنان نسبت به مواد تاثیر زیادی بر نوجوانان برای مصرف مواد مخدر دارد (پرتیتس،^[۱۲۱] ۱۹۹۵). در این نظریه تاثیرگذاری الگوهای نقش در نوجوانان در سه مرحله متوالی صورت می گیرد:

۱)با مشاهده و تقلید، رفتار اجباری برای مصرف مواد مخدر شروع می شود.
۲) با تقویت های اجتماعی مصرف مواد مخدر ادامه می یابد (یعنی حمایت و ترغیب می شود).
۳)با انتظار عوارض فیزیولوژیک و آثار اجتماعی مثبت در دفعات بعدی مصرف مواد مخدر پایان می یابد.
۲-۵-۶دیدگاه های مبتنی بر ویژگی های درون فردی
۲ -۵-۶-۱مدل بوم شناسی اجتماعی
از نظر کامفر^[۱۲۲] و ترنر^[۱۲۳] (۱۹۹۹) طراحان این دیدگاه، تنیدگی خصوصاً تنیدگی مربوط به مدرسه، اساسی ترین علت مصرف مواد مخدر است. نوجوانان که شرایط مدرسه را نمی توانند تحمل کنند و از مدرسه گریزان هستند، همسالان منحرف را برای رهایی از فشار روانی انتخاب کرده و به مصرف مواد مخدر تشویق می شوند براساس این نظریه، خودرکارآمدی یا خود اثربخشی تحصیلی ضعیف، مهمترین علت فشار روانی نوجوان در مدرسه است. بنابراین، مدل بوم شناسی اجتماعی مدعی است که اگر نوجوان در مورد مهارت های تحصیلی خود دچار تردید شود و مدرسه را محیطی پر فشار و نامساعد دریابد، ممکن است به مصرف مواد مخدر روی آورد.
۲-۵-۶-۲الگوی تحقیر خود
گپلان^[۱۲۴] و همکاران (۱۹۸۴، به نقل از طارمیان، ۱۳۷۸) نظریه ای مطرح کردند که در آن حرمت خود فرد، عامل اصلی در مصرف مواد مخدر و پیشگیری از آن است. در این نظریه فرض بر این است که اگر فرد مکرراً در معرض ارزیابی های منفی و انتقادات دیگران قرار گیرد، حرمت خود او پایین می آید، اغلب خود را تحقیر و احساس عدم کفایت می کند.
نوجوانی که احساس می کند از سوی دیگران طرد شده است و عملکرد اجتماعی مقبولی ندارد، برای دفاع و حمایت از من، واکنش هایی را نشان می دهد که عبارتند از:
۱)طغیان در برابر معیارها و ارزشهای معمولی حتی اگر تصنعی باشد.
۲)از الگوهای نقش پذیری مرسوم، خود را دور می کند.
۳)این احساس که خود ارزشمندی او با انجام رفتارهایی به غیر از رفتارهای متداول تقویت می شود، سبب ارتباط با همسالان منحرفی می شود که احساس ارزش خود را در او تقویت می کنند (داوو و همکاران، ۱۹۹۶).
۲-۵-۶-۳یادگیری اجتماعی چند مرحله ای
در این دیدگاه، سایمن^[۱۲۵] و همکاران (۱۹۹۵) با بسط نظریه یادگیری اجتماعی کوشیدند تا علت گرایش نوجوانان به گروه های همسال مصرف کننده مواد را توضیح دهند. در این دیدگاه فرایندهای یادگیری اجتماعی با چند ویژگی درون فردی ترکیب شده اند. این ویژگی ها عبارتند از: حرمت خود پایین، آشفتگی هیجانی (تنش، اضطراب و خلق افسرده)، مهارتهای ضعیف در مقابله و رویارویی، مهارت های ضعیف در تعاملات اجتماعی و وجود سیستم ارزشی شخصی که بر اهداف فعلی و کوتاه مدت و نه اهداف بلند مدت مرتبط با خانواده، تعلیم و تربیت و مذهب تاکید دارد.
۲-۵-۷نظریه تعامل خانواده
بروک و همکاران (۱۹۹۰) نظریه پیچده ای را توصیف می کنند که در آن دلبستگی عاطفی به والدین، یادگیری اجتماعی و ویژگی های درون فردی نوجوانان، مستقیماً بر مصرف مواد اثر می گذارد. اساس نظریه تعامل خانواده، ارتباط و پیوند قوی عاطفی میان والدین و کودک، خصوصاً ارتباط مادر با کودک است. براساس این نظریه، دلبستگی میان والد و کودک چهار علت و سه پیامد دارد. علل آن عبارتنداز:
الف)ارزشهای مورد قبول والدین، ب)رفتار تربیتی توام با حمایت و عطوفت والدین؛ ج)سازگاری روانی مادر و کودک د) کنترل مادر در مورد کودک (هاونگ^[۱۲۶]، ۲۰۰۶).
۲-۵-۸نظریه های یکپارچه نگر
۲-۵-۸-۱نظریه رفتار مشکل
این نظریه راجسور و همکاران (۱۹۷۷) مطرح کرده و در آن به تبیین علل رفتارهای مخاطره آمیز نوجوانان پرداخته اند. در این نظریه نوجوانی که رفتار مشکل آفرین دارد (مثلاً بزهکاری) بیشتر در معرض مشکلات روانشناختی دیگر قرار می گیرد.(مثلاً مصرف حشیش) در تایید این نظریه، تحقیقات نشان می دهد نوجوانانی که حشیش مصرف می کنند، احتمال بیشتری برای مصرف الکل دارند و در عین حال از نظر جنسی بی مبالاتند؛ ممکن است کارهای خلاف انجام دهند، فرار و دعوا کنند یا با والدین خود مخالفت ورزند (پرتیتس و همکاران، ۱۹۹۵).براساس مطالعه کاندل^[۱۲۷] آنهایی که در سنین دبیرستان ماری جوانا مصرف می کرده اند، میزان بالاتری از جدایی و طلاق، بزهکاری و تمایلات فزاینده جهت مشاوره با متخصصان بهداشت روانی داشتند. در میان زنان، الگوهای شغلی ناپایداری مشخص شد، گرچه مولف این نکته را هم در نظر دارد که این آثار ممکن است فقط به ماری جوانا وابسته نباشد، بلکه با مصرف الکل و کوکائین نیز مرتبط باشد (دیویس ونیل، ۲۰۰۱، به نقل از بهرامی، ۱۳۸۳).
۲-۵-۸-۲نظریه گروه همسالان:
اوتینگو بوالیس^[۱۲۸] نظریه ای را مطرح کردند که برخی مسائل و مفاهیم نظریه جسور و همکاران (۱۹۹۱) را نیز در بر می گیرد. طبق این نظریه، تنها متغییر منفرد و عمده در سوء مصرف مواد در نوجوانان، تاثیر همسالانی است که آنها برای ارتباط انتخاب کرده اند و به طور کلی استفاده از مواد مستقیماً به ارتباط با همسالان مربوط است (موک خلد^[۱۲۹] و کلاتیون،^[۱۳۰] ۱۹۹۵؛ به نقل از بهرامی، ۱۳۸۳).
۲-۵-۸-۳ الگوی آسیب پذیری
این الگو تلفیقی است از چند نظریه که شر^[۱۳۱] آن را ارائه داده است. به عقیده وی مصرف مواد مخدر ارتباط بسیار زیاد و نیرومندی با انتظارات ویژه درباره مواد در افراد (نظریه های شناختی – عاطفی)، مصرف مواد به وسیله والدین (نظریه یادگیری اجتماعی)، ناکامی و شکست تحصیلی (الگوی بوم شناختی)، آشفتگی های عاطفی و مهارت های سازشی ناکارآمد (یادگیری اجتماعی چند مرحله ای) دارد. وقتی دیدگاه شر را به سایر مواد تعمیم دهیم ممکن است برخی از علل مصرف مواد را در اساس زیست شناختی شخصیت، عملکرد شناختی و تفاوت های فرد در واکنش به مواد جستجو کنیم (طارمیان، ۱۳۷۸).
۲-۵-۸-۴نظریه تفسیر انتخاب عقلایی
این نظریه معتقد است که افراد به سوی چنین فعالیت هایی رانده نمی شوند، بلکه فعالانه دست به این اعمال می زنند و فکر می کنند که ارزش خطر کردن را دارد. براساس چنین نظریه ای می توان به بعضی از علل فردی گرایش به اعتیاد نیز پی برد. مثلاً کنجکاوی یکی از عواملی است که باعث می شود تا فرد، بویژه در نوجوانی و جوانی به کشف ناشناخته ها تمایل پیدا کند. در چنین مواردی اگر چنین فردی در جمعی از همسالان خود قرار گیرد که دستی در مواد مخدر و اعتیاد دارند، تحت تاثیر تبلیغات مستقیم یا غیر مستقیم آنها و فقط براساس کنجکاوی خود شروع به مصرف مواد خواهد نمود (هاونگ، ۲۰۰۶).
۲-۵-۹نظریه های زیستی – روانی
۲-۵-۹-۱ نظریه وابستگی جسمانی اعتیاد
براساس این نظریه، وابستگی جسمانی، معتاد را در دام چرخه معیوب دریافت دارو و نشانه های ترک مواد گرفتار می کند. عقیده بر این است که مصرف کنندگان مواد که مصرف آنها تا حد ایجاد وابستگی جسمانی رسیده است، به خاطر اجتناب از نشانه های ترک مواد مجبور به مصرف می شوند. ترک تدریکی در مقایسه با ترک ناگهانی نشانه ای ترک خفیف ترس ایجاد می کند، اما متاسفانه وقتی این افراد پس از سم زدایی از بیمارستان مرخص شدند دوباره به عادت اولیه خود باز می گردند. سم زدایی حالتی است که در آن دیگر مواد در بدن فرد باقی نمی ماند و شخص نشانه های ترک مواد را تجربه نمی کند. همچنین الگوی دریافت مواد برخی از افراد، شامل چرخه متغیر مصرف سم زدایی می شود (ملسو^[۱۳۲] و مندلسون،^[۱۳۳] ۱۹۹۰).
۲-۵-۹-۲ نظریه مشوق مثبت اعتیاد
ناتوانی نظریه های وابستگی جسمانی در تبیین جنبه های عمده اعتیاد، سبب پیدایش این نظریه شد که دلیل اصلی گرایش معتادان به مصرف مواد، فرار یا اجتناب از پیامدهای ناخوشایند علائم ترک مواد یا علائم شرطی شده ترک مواد نیست، بلکه بیشتر برای حصول آثار خوشایند مواد و ایجاد لذت است (استوارت،^[۱۳۴] دویت^[۱۳۵] و آیکل بوم^[۱۳۶]، ۱۹۸۴ به نقل از بهرامی، ۱۳۸۳).برخی از آثار خوشایند مواد ممکن است به طور صریح و روشن نباشد، با این حال گزارش شده است که اغلب مواد اعتیادزا آثاری بازداری زدایی دارند. اگر شما بر اثر مصرف الکل بتوانید به راحتی اعمال هیجانی مثلاً رفتار عاشقانه خود را به دور از بازداری ابراز کنید، از این امر لذت خواهید برد و این عمل برانگیزاننده مهمی در اعتیاد به الکل خواهد بود (هیگنز، ۱۹۹۸).
۲-۵-۱۰نظریه های اجتماعی – فرهنگی
نظریه هایی که با توجه به ابعاد اجتماعی – فرهنگی اعتیاد، مساله سوء مصرف مواد را تحلیل کرده و سعی در تبیین و توجیه آن نموده است نیز بسیار متنوعند.
۲-۵-۱۰-۱نظریه بی هنجاری
در این نظریه – که ریشه در نظریات اصیل دورکیم، جامعه شناس فرانسوی دارد – به عوامل اصلی تضعیف معیارها و هنجارهای اجتماعی پرداخته و چنین مطرح می شود که سستی ارزشها و هنجارهای اجتماعی- فرهنگی موجب روی آوردن افراد به مواد مخدر و اعتیاد می شود. تحولات سریع صنعتی – اقتصادی و به تبع آن تغییرات سریع و گسترده اجتماعی مانند شهرنشین، نوسازی، ظهور جامعه توده ای، تضعیف باورها، ارزشها و سنت های فرهنگی، مذهبی، ملی و موروثی متزلزل شدن ساختار سنتی خانواده، همه موجب تغییر در هویت افراد شده و باعث می شوند تا رفتار سنتی آنان تغییر کند (بهرامی، ۱۳۸۳)
۲-۵-۱۰-۲نظریه انزوا طلبی مرتون
این نظریه روایت دیگری از نظریه بی هنجاری است و بی شباهت به نظریه پیرامون گرایی، که اخیراً رواج گسترده ای یافته، نیست. طبق این نظریه چون جوامع مدرن اغلب به موفقیت فردی اصالت داده و کسب آن در گرو مشارکت فعال اجتماعی، داشتن کار مفید، بهره مندی مناسب از ثروت مادی، از موارد متناسب با موفقیت اجتماعی فرد و غیره است، محرومیت ازهر یک از اینها، به پیرامونی شدن و انزوا طلبی فرد منجر می شود. در چنین شرایطی، یا در شرایطی که فرد خود را با نگرشها، باورها، ارزشها و هنجارهای حاکم بر جامعه بیگانه می یابد و یا حداقل خود را با آنها یگانه نمی یابد، از جامعه جدا شده و انزواطلبی پیشه می کند (هیگنز، ۱۹۹۸).
۲-۵-۱۰-۳نظریه برچسب زنی
این نظریه بیشتر در نوشته های دیگر (۱۹۹۶) به چشم می خورد که به تعامل گرایی یا روابط متقابل نمادین، پرداخته است. این نظریه معتقد است که تفکر و رفتار افراد مبتنی بر پیامهایی است که از محیط اطراف خود و از جمله از مردم کسب می کنند. در زمینه اعتیاد به مواد مخدر چنین مطرح می شود که نمادها، علائم، توقعات و رفتار کسانی که معتاد نیستند و می توانند، به قول گیدنز^[۱۳۷] (۱۹۹۲) تعاریف اخلاقی متعارف را به دیگران بقبولانند و به صورت رسمی یا غیر رسمی، نماینده نیروهای نظم و قانون هستند. منابع اصلی برچسب زنی را فراهم می آورند. مثلاً با بروز علائمی از قبیل رنگ پریدگی، چشمان خمار، سنت راه رفتن، شخص معتاد شناسایی یم شود و اگر تلقی دیگران این باشد که اعتیاد جرم است، شخص معتاد نه تنها از سوی جامعه طرد می شود بلکه از ابتدایی ترین حقوق اجتماعی اش نیز محروم می شود (بهرامی، ۱۳۸۳).
۲-۵-۱۱نظریات فیزیولوژیک
تاکید عمده نظریه های فیزیولوژیک بر بررسی نقش عوامل مستعد کننده ژنتیکی سوء مصرف مواد، نیز ویژگی های مزاجی، مکانیسم های شیمیایی مغزی و عوامل عصبی درگیر در وقوع تحمل، وابستگی و ترک می باشند.
۲-۵-۱۲نظریه ی سیستم انگیزشی^[۱۳۸]
مطابق نظریه سیستم انگیزشی ، برای فهم ماهیت وابستگی به دارو نیاز به درک عمیق از سیستم انگیزشی است .در حقیقت،سیستم انگیزشی در پنج سطح پیچیده که عبارتند از :انگیزه ها^[۱۳۹] ،تکانه ها^[۱۴۰] ،پاسخ ها^[۱۴۱] ، برنامه ها^[۱۴۲] وارزیابی ها^[۱۴۳] ،در بروز وشکل گیری رفتار های انسان چون وابستگی به مواد یا تداوم آن رفتار دخالت دارد زمانی شخص مواد مصرف می می کند ،به واقع در سیستم انگیزشی او تغییراتی ایجاد می شود وپس از شکل گیری اعتیاد ،سراسر سیستم انگیزشی در حفظ آن دخالت دارند . هرعنصر یا همه عناصر در سیستم انگیزشی از جمله تداعی بین محرک ها ،تکانه ها،انگیزه ها ، ارزیابی ها وبرنامه ها ممکن است وارد عمل شوند .به نظر می رسد که مصرف دارو می تواند نسبت به یک عنصر از این سیستم مانند تکاه ها عمل کند .ارتباط های درونی سیستم منجر به بروز تغییراتی در دیگر عناصر مثل ارزیابی ها می شوند که از رفتار اعتیاد حمایت می کتتد (رابرت وست ،۲۰۰۶،ترجمه پور نقاش تهرانی ،۱۳۸۸)
فنیکل^[۱۴۴](۱۹۴۵)معتقد است گرایش به مصرف مواد منحصرا شامل ارضاءجنسی نمی شود بلکه در جهت ارضای احساس امنیت ،اعتماد به نفس وبسیاری ازموارد مشابه می باشد،بنابراین منشاءوماهیت اعتیاد را اثرات شیمیای ماده تعیین نمی کند ،بلکه ساختار روانی شخص است که آنرا مشخص می کند وآنچه بیش از همه در مصرف مواد حائزاهمیت است،افزایش قابل توجه عزت نفس فرد بعد از مصرف مواد می باشد .پس از مصرف مواد ،عزت نفس وخشنودی های شهوانی وخود شیفته وار درهم می آمیزندو این عامل درست نقطه حساس و اساس تداوم مصرف ماده است.در واقع ،داروهای اعتیاد آور بر سیستم های انگیزشی تاثیر می گذارند. دارو به عنوان یک پاداش یا تقویت کننده ی مثبت عملی می کند و استفاده ی مکرراز آن،موجب تقویت هرچه بیشتر ارتباط محرک ،پاسخ وپاداش میشود .علت اصلی وابستگی به مواد که آثار خوشایند مواد یا ایجاد لذت بعد از مصرف است ،نه بعلت اجتناب از پیامدهای ناخوشایند .
ازنظربهرامی ،احسان (۱۳۸۸)،لذت حاصل ازمصرف مواد بخودی خود احساس اعتیاد نیست بلکه لذت مورد انتظار از مصرف مواد (یعنی ارزش مشوق مثبت مواد)است که سبب گرایش به مواد می شود .پاداش حاصل ازرفتارهای مربوط به مصرف مواد ،همچون حذف اضطراب ودرد،کاهش خستگی وافسردگی ،افزایش اقدام به خود در فرد خجالتی وفقد ابراز وجود وفرار از واقعیت می تواند به عنوان تقویت کننده وتداوم بخش مصرف موادباشد(اولیه ری وویلسون^[۱۴۵] ،۱۹۹۱ترجمه پوداث وسیف،۱۳۷۱ به نقل از بزمی ،۱۳۹۱)
۲-۶ اهداف درمان وابستگی به مواد
اصول مهم واساسی به عنوان اهداف درمانی ،با درنظر گرفتن وضعیت وشرایط فرد وابسته به مواد عبارتند از : ۱-رسیدن به زندگی عاری از مصرف مواد.
۲-افزایش انگیزه معتاد برای حفظ پرهیز .
۳- کاهش شرایط تحریک کننده ویا بروز وسوسه یا مصرف مجدد درمعتاد.
۴-حذف رفتارهای مخرب وضد اجتماعی وبهبود روابط احتماعی معتاد.
۵کمک به ارتقای عملکرد های مختلف شخص معتاد در زندگی مثل عملکرد اجتماعی ،زناشویی،ارتباطی ،تحصیلی،شغلی و… .
۶-رسیدن به مطلوبترین حالت جسمانی (فیزیکی)مانند توجه کاهش درد وضعف .
۷-بالابردن ارزش های معنوی –مذهبی دربیمار .
۸-شناسای ودرمان اختلالات جسمانی وروانپزشکی درمعتاد.
۹-آموزش وکسب مهارتهای لازم در مواجهه وکنار آمدن با مشکلات زندگی برای مقاومت دربرابر ووسوسه مصرف مجدد ویا استرسهای محیطی.
۱۰-کسب وارتقای ظرفیت های لازم برای رشد ،بلوغ شخصیتی وسازگاری .