عنصر تشکیلاتی و سازمان (ارگانیک(^[۶]
یکی از عناصر اساسی سازنده مفهوم جنگ، عنصر تشکیلاتی و سازمانی یعنی «کشورها» می باشد. جنگ مستلزم نبرد نیروهای مسلح کشورها با یکدیگر است؛ ازاین رو، جنگ به عنوان نوعی رابطه کشور با کشور تلقی می شود.
این عقیده مخصوصا از سوی «ژان ژاک روسو» در کتاب «قرارداد اجتماعی» (۱۷۶۲)ابراز شده است: «جنگ به هیچ وجه رابطه انسان با انسان نیست؛ بلکه رابطه کشور با کشور است که در آن افراد، نه به عنوان انسان و یا حتی به عنوان تبعه، بلکه به مثابه شهروندان و مدافعان و تنها بر حسب تصادف و اتفاق بایکدیگر دشمن شده اند »^[۷]
عنصر مادی (اعمال قدرت مسلحانه(
عنصر دیگر جنگ، عنصر مادی است و آن اعمال قدرت یا خشونت مسلحانه واقعی وعملی می باشد. به عبارت دیگر. جنگ همواره با عملیات و اقدامات قهرآمیزمسلحانه همراه است که توسط نیروهای مسلح کشورهای متخاصم و تحت فرماندهی،اقتدار و مسئولیت آنها صورت می گیرد. «بدون استفاده از نیروی اسلحه، جنگ معنی و مفهوم حقوقی ندارد. اصطلاح «جنگ سرد » که حالات گوناگون برخوردهای عقیدتی میان شرق و غرب را پس از جنگ جهانی دوم نشان می دهد، فاقد مفهوم جنگ است. حقوق بین الملل مشخص نمی کند که عملیات قهرآمیز مسلحانه باید در چه سطحی باشد تا جنگ تلقی شود؛ ولی بطور کلی و از حیث حقوقی، جنگ زمانی آغازمی شود که توسل مؤثر و واقعی به اسلحه صورت گرفته باشد. جنگ با آتش بس) که متارکه موقت یا دائمی جنگ را موجب می شود) خاتمه نمی پذیرد . آتش بس پایان عملیات جنگی است نه پایان خود جنگ پایان قطعی جنگ هنگامی است که با انعقادمعاهده ای صلح میان متخاصمان برقرار باشد. ^[۸]
-عنصر معنوی یا روانشناسی ( قصد و نیت جنگ(
عنصر سوم جنگ، عنصری معنوی یا روانشناسی است و آن اراده قطعی یکی ازطرفین متخاصم است؛ زیرا جنگ بدون قصد و نیت، معنی و مفهومی ندارد. درکنفرانسهای لاهه (۱۹۰۷)، کشورهای امضا کننده معاهدات، اعلام صریح اراده راجهت مبادرت به جنگ، ضروری دانستند. طبق عهدنامه سوم مربوط به شروع مخاصمات مورخ ۱۸ اکتبر ۱۹۰۷، جنگ قانونا زمانی آغاز می شود که اخطار صریح قبلی به صورت اعلامیه جنگ بدون قید و شرط تلقی می شود، صورت گرفته باشد. هرگاه یکی از کشورهای متعاهد عهدنامه سوم، مخاصمات را بدون اعلام قبلی آغاز کنند. ازتعهدات خود عدول کرده و مرتکب جرم بین المللی شده است. الزام به اعلام قبلی جنگ یک قاعده قراردادی نیست که فقط نسبت به متعاهدان مجری باشد؛ بلکه یک اصل شناخته شده عرفی است که عمومیت جهانی دارد. بنابراین، شرکت کنندگان درمذاکرات لاهه، قاعده جدیدی وضع نکردند و تنها قاعده عرفی موجود را مدون ساختند. این قاعده در گذشته در جوامع یونانی، رومی و در قرن وسطی نیز وجود داشته است^[۹]

- هدفدار بودن جنگ (منافع و مصالح ملی)
عنصر چهارم جنگ، مشخص بودن جهت و غایت جنگ است. یعنی کشور آغازگر جنگ هدفی معین و نهائی دارد که همواره در صدد پیگیری و نیل به آن است. این هدف معمولا تحمیل یا قبولاندن یک نقطه نظر سیاسی و یا به عبارت روشن تر یک منظور و هدف ملی می باشد. در واقع، کشور مهاجم مدعی است جنگی که آغاز کرده براساس «منافع و مصالح ملی» بوده است. اما اینکه «منافع و مصالح ملی »کدام است و بر چه پایه ای استوار می باشد، از مباحث علوم سیاسی و خارج از حوصله این تحقیق است.
به هرحال، هنگامی که جنگ فاقد خصیصه ملی باشد و به عنوان «ابزار سیاست ملی» تلقی نگردد، دیگر واجد مفهوم خاص خود نیست. فرضاً عملیات نظامی معروف به «عملیات پلیسی» را که در اساسنامه برخی سازمانهای بین المللی از جمله سازمان ملل متحد پیش بینی شده است، نمی توان جنگ نامید.
ب)بررسی انواع جنگ با توجه به عرصه جنگ:
با توجه به اینکه،هنگامی که جنگی واقع می شود دولت های درگیر در جنگ ممکن است علاوه بر قلمرو سرزمینی دولتها در دریاها و فضای سرزمین دولتهای متخاصم در گیر در جنگ شوند در نتیجه جنگ های زمینی و دریایی و هوایی را ایجاد می کنند که در ادامه مطلب جهت شناخت بهتر این نمونه از جنگ ها به ارائه تعریفی اجمالی از آنها می پردازیم:
۱)جنگ های زمینی:
جنگی است که توسط نیروهای زمینی کشورهای متخاصم در سررزمین های دول متخاصم و یا گاهاً دول بیطرف واقع می شود امروزه با همه پیشرفتى که در فنّاورى هوائى و دریائى صورت گرفته است، هیچ استراتژى نظامى نمى‌تواند بدون دخالت نیروى زمینى به اهداف عمده خود برسد؛ زیرا اقدام نیروهاى هوائى و دریائى معمولاً غیرمستقیم است و زمانى به تکامل مى‌رسد که نیروى زمینى نیز وارد عمل شود. بهترین دلیل بر چنین ادعائى جنگ متحدان با عراق در خلیج فارس بود که از پیشرفته‌ترین امکانات دریائى و هوائى استفاده شد و متحدان با تکیه بر فنّاورى پیشرفته توانستند حجم زیادى از آتش را در زمانى بسیار کوتاه روى هدف هدایت کنند ولى تا زمانى‌که نیروهاى زمینى انگلستان، فرانسه و تفنگداران دریائى آمریکا طبق اهداف تعیین شده اقدام به حمله زمینى نکردند، متحدان به اهداف از پیش تعیین شده، نرسیدند. یکى از تحولاتى که در مسائل نظامى پس از جنگ جهانى دوم پیش آمد، این است که به‌علت پیشرفت فنّاورى و تغییر مقیاس‌هاى جغرافیائى دیگر هیچ‌ یک از استراتژى‌هاى سه‌گانه نظامى (زمینی، هوائی، دریائی) به‌تنهائى کاربرد ندارند و به‌عبارت دیگر نمى‌توانند مستقلاً کامل‌کننده یک استراتژى باشند. به‌همین علت امروزه صحبت از استراتژى عملیات مشترک مطرح است
۲)جنگ دریایی:جنگ دریایی ،مخاصمات مسلحانه ای است که از کشتی های جنگی هدایت و فرماندهی می شود و توسط ناوهای نیروی دریایی صورت می گیرد و عملیات خصمانه حتی ممکن است از دریا به زمین هم انجام شود ،جنگ دریایی هیچگاه به غلبه نظامی بر دو لت محدود نمانده است وهدف چنین جنگی علاوه بر اهداف نظامی، قطع ارتباط دریایی،از بین بردن تجارت دریایی و ایجاد انزوای اقتصادی دشمن است.^[۱۰]
۳)جنگ هوایی:جنگ در قلمرو هوایی یا آسمان کشورهای متخاصم میان هواناوهای آنها و یا جنگ از قلمرو هوایی کشورهای متخاصم به قلمرو زیرین آنها (اعم از زمینی و دریایی) است
گفتار دوم) حقوق جنگ
الف)تعریف حقوق جنگ
جنگ یک وضعیت استثنائی است و طبعا قواعد مربوط به آن نیز به نام حقوق جنگ، قواعدی استثنائی می باشد. حقوق جنگ شامل مجموعه اصول و قواعدی است که حاکم بر روابط میان کشورهای متخاصم با یکدیگر و یا میان کشورهای متخاصم باکشورهای بیطرف می باشد. بمحض آغاز جنگ، بدون توجه به چگونگی شروع آن،کشورهای متخاصم دیگر تابع حقوق زمان صلح نیستند، بلکه از حقوق جنگ تبعیت خواهند نمود؛ چه این حقوق عرفی باشد، چه قراردادی. کشورهای ثالث (یعنی کشورهائی که در مخاصمه شرکت ندارند)، خواه حقوق جنگ را مراعات نمایند یاخیر ، روابط خود را با کشورهای متخاصم تابع حقوق زمان صلح نمی سازند؛ بلکه از آن پس از حقوق بیطرفی تبعیت می نمایند^[۱۱]
ب)منابع حقوق جنگ
طبقه بندی منابع :
منابع حقوق جنگ بطور کلی جدا از منابع حقوق بین الملل نیست؛ مخصوصا منابعی چون عرف، اصول کلی حقوقی و قراردادهای بین المللی، جایگاه خاص خود را درحقوق جنگ دارا می باشند.
الف-عرف: از آنجا که همیشه مناسبات دوستانه و مسالمت آمیز یا بالعکس مناسبات خصمانه و غیر مسالمت آمیز، بتناوب میان ملتها وجود داشته است،بنابراین حقوق جنگ، همچون حقوق دیپلماتیک و کنسولی، پیشینه دیرین دارد که بطور کلی از عرف مایه می گیرد. به این ترتیب، عرف جایگاهی بسیار مهم واساسی در حقوق جنگ دارد. منابع عرف متعدد و گوناگون است؛ به عنوان مثال میتوان حتی در اسنادی که توسط حکومتها و خطاب به نیروهای مسلح آنها است نیز منبع عرفی غنی و سرشاری ملاحظه کرد، مانند دستورالعمل های دریائی دولت فرانسه مورخ ۳۱ دسامبر ۱۹۶۴ از سوی دیگر، این حقوق عرفی است که می تواند کمبودهای موجود در حقوق قراردادی یا موضوعه را رفع نماید؛ زیرا قواعد عرفی جنگ، تنها قواعد قابل اجرائی است که در صورت عدم وجود حقوق قراردادی، قادر است کشورهای متخاصم را به یکدیگر پیوند دهد.
ب-اصول کلی حقوقی: «در حقوق جنگ به اصول کلی حقوقی، نسبت به سایر منابع،کمتر بها داده شده است؛ بطوری که معمولا بخطا حقوق جنگ را، تنها «رسوم وقوانین جنگی» می دانند؛ اما در واقع اصول کلی حقوقی در حقوق جنگ، نقشی تقریبا به همان اندازه مهم ایفا می کند که در حقوق صلح. از سوی دیگر، عرف وقراردادهای مربوط به حالت جنگ، همیشه بر اصول کلی حقوقی مبتنی میباشد. ازجمله این اصول، اصل حسن نیت است که پایه و اساس روابط بین المللی را تشکیل داده و زیربنای حقوق جنگ نیز محسوب می شود»^[۱۲]
ج- قراردادهای بین المللی: قراردادها از جمله منابع عمده حقوق جنگ است وبخش اعظم این حقوق به صورت حقوق قراردادی و مدون می باشد. اینگونه قراردادهای بین المللی را می توان به ترتیب تاریخ انعقاد، به شرح زیربرشمرد:
۱-اعلامیه پاریس مورخ ۱۶ آوریل ۱۸۵۶ در زمینه جنگ دریائی (تحریم راهزنی دریائی، مصونیت اموال اتباع دشمن که با کشتیهای بیطرف حمل می شود و همچنین محاصره دریائی)
۲- عهدنامه ژنو مورخ ۲۲ اوت ۱۸۶۴ مربوط به حمایت از مجروحان، بیماران و کادر بهداری.
۳- اعلامیه سنپترزبورگ مورخ ۲۹ اوت ۱۸۶۸ در مورد ممنوعیت استفاده از برخی سلاحها
۴- اعلامیه ۱۸۷۴ بروکسل که برای اولین بار فرق میان نظامیان و غیرنظامیان را مشخص کرد.
۵-عهدنامه های ۱۸۹۹ و ۱۹۰۷ لاهه. عهدنامه های لاهه مورخ ۲۹ ژوئیه ۱۸۹۹مشتمل بر دو قرارداد در زمینه حقوق جنگ می باشد: قراداد مربوط به قوانین وعرفهای جنگ زمینی؛ قرارداد مربوط به تسری عهدنامه ۱۸۶۴ ژنو (فوقال ذکر) به جنگهای دریائی. اما عهدنامه های لاهه مورخ ۱۸ اکتبر ۱۹۰۷ سیزده قرارداد راشامل است که بجز سه قرارداد ذیل، بقیه مربوط به قوانین و مقررات جنگ زمینی و دریائی است: قرارداد مربوط به تحدید موارد استفاده از قوای نظامی جهت وصول مطابات؛ قرارداد مربوط به شروع مخاصمات؛ قرارداد مربوط به اصلاح وتجدیدنظر در عهدنامه های ۱۸۹۹ لاهه.
۶- عهدنامه ۱۹۰۴ لاهه در مورد بیطرفی کشتیهای بیمارستانی.
۷- عهدنامه ژنو مورخ۶ ژوئیه ۱۹۰۶ مربوط به حمایت از بیماران و مجروحان جنگی .
۸- اعلامیه ۱۹۰۹ لندن در زمینه جنگ دریائی ،این اعلامیه مورد تصویب کشورها قرار نگرفت ولی امروزه آن را به عنوان تجلی بسیار کامل عرف دریائی محسوب می دارند.
۹- عهدنامه واشنگتن مورخ ۶ فوریه ۱۹۲۲ مربوط به تحدید سلاحهای دریایی، محدود نمودن تعداد کشتیهای جنگی و عدم استفاده از زیردریائی^[۱۳]
۱۰-پروتکل ژنو مورخ ۱۷ ژوئن ۱۹۲۵ در زمینه منع استعمال گازهای خفقان آور، سمی یا مشابه آنها و نیز مواد میکروبی .
۱۱-عهدنامه ژنو مورخ ۲۷ ژوئیه ۱۹۲۹ در مورد رفتار با مجروحان یا بیماران و سرنوشت زندانیان جنگی .
۱۲- پروتکل ۱۹۳۰ لندن مربوط به جنگ دریائی .
۱۳- قرارداد مورخ ۱۹۳۵ در زمینه حفاظت از بناهای تاریخی و مراکز علمی و هنری در زمان جنگ .
۱۴- پروتکل لندن مورخ ۶ نوامبر ۱۹۳۶ در زمینه ممنوعیت حمله به کشتیهای بازرگانی توسط زیردریائیها .
۱۵-عهدنامه های ۱۹۴۹ ژنو . عهدنامه های ژنو مورخ ۱۲ اوت ۱۹۴۹ شامل ۴قرارداد است که سه قرارداد آن در واقع تجدید نظر در قراردادهای قبلی است وچهارمین قرارداد متضمن یک نوآوری در حقوق قراردادی جنگ است . این عهدنامه ها عبارتند از:
الف-عهدنامه مربوط به بهبود سرنوشت مجروحان و بیماران نیروهای مسلح هنگام اردوکشی. این عهدنامه ، جانشین عهدنامه های ژنو مورخ ۱۸۶۴،۱۹۰۶،۱۹۲۹گردید.
ب- عهدنامه مربوط به بهبود سرنوشت مجروحان و بیماران و غریقان نیروهای مسلح در دریاها. این عهدنامه، جانشین یکی از عهدنامههای لاهه مورخ ۱۹۰۷ که در همین زمینه بود، گردید. ج- عهدنامه مربوط به طرز رفتار با اسیران جنگی. این عهدنامه جانشین عهدنامه ژنو مورخ ۲۷ ژوئیه ۱۹۲۹ گردید.
عهدنامه سربوط به حمایت از افراد غیر نظامی در زمان جنگ. امروزه عهدنامه های چهارگانه ژنو مهمترین اسناد بین المللی در زمینه حقوق جنگ میباشد که تا سال ۱۹۸۰ از تصویب یا الحاق ۱۲۸ کشور برخوردار بوده است.
۱۶- قرارداد لاهه مورخ ۱۴ مه ۱۹۵۴ در زمینه حفظ میراث فرهنگی در زمان جنگ. ^[۱۴]
۱۷- پروتکلهای ۱۹۷۷ ژنو. در ۱۰ ژوئن ۱۹۷۷ به دنبال سالها مساعی کمیته بین المللی صلیب سرخ، دو پروتکل به عنوان پروتکلهای الحاقی به عهدنامه های ژنومورخ ۱۹۴۹ به تصویب رسید. اولین پروتکل مربوط به نبردهای مسلحانه بین المللی و دومین پروتکل در زمینه نبردهای مسلحانه غیر بین المللی است. این پروتکلها تا سال ۱۹۸۱ از تصویب ۱۷ کشور گذشته است.
۱۸- عهدنامه مورخ ۱۰ آوریل ۱۹۸۱ در مورد منع یا محدودیت استفاده از برخی سلاحهای کلاسیک که می توانند منجر به صدمات جبران ناپذیر و یا اثرات نامشخص گردند. این عهدنامه سه پروتکل در زمینه تشعشعات هسته ای در بدن انسان،استعمال مین و تله های انفجاری و استفاده از سلاحهای آتشزا را به دنبالدارد. عهدنامه مذکور تا کنون قابلیت اجرائی نیافته است.
۱۹- قراردادهای مربوط به منع یا تحدید سلاحهای هسته ای:

مقدمه
در این فصل ابتدا به موضوع ایدئولوژی و انواع آن پرداخته می شود و همچنین به نقشی که در اداره کردن جامعه و شکل گیری انقلاب ها داشته اند اشاره خواهد شد و پس از تعریف ایدئولوژی و انواع آن، به بحث ایدئولوژی انقلابی و ایدئولوژی دولتی پرداخته می شودکه به نظر می رسد این دو در خاستگاه و زمینه های شکل گیری انقلابشان هم متفاوت باشند، زیرا که اندیشه های که باعث ایجاد ایدئولوژی می گردد دارای زمینه ای خاص می باشد که در این فصل به آن ها پرداخته خواهد شد. همچنین در این فصل به شرایط اجتماعی و سیاسی و عناصر ایدئولوژی انقلاب و کارکرد ایدئولوژی انقلابی و همچنین نفی وضع موجود و ترسیم وضع مطلوب خواهیم پرداخت که هر کدام از این عناصر دارای کارکردها و اهمیت بالایی در شکل دهی جریان انقلاب در جامعه آن زمان بوده است.
الف- ایدئولوژی
ایدئولوژی یکی از ارکان بسیج سیاسی منجر به انقلاب است. از دیر باز آنچه مورد توجه
نظریه های انقلاب قرار گرفته، شرایط فکری بوده است. در نظریه های کلاسیک شامل نظریۀ طبقاتی مارکسیسم، نظریۀ فرهنگی دورکهایم، نظریه واقع گرایی سیاسی پاره تو، نظریه کاریزمای وبر، نظریۀ روان شناسانۀ «دو توکویل» است که می توان گفت شرایط فکری انقلاب به ترتیب عبارت از: خود آگاهی طبقاتی در قالب ایدئولوژی، آنومی، تشنگی ایدئولوژی و تحریک عاطفی، فریب توده ای، ارادت عاطفی به رهبران کاریز ماتیک و بالاخره توقعات فزایندۀ توده هاست. بنابراین ایدئولوژی در چنین نظریه هایی کارکرد و نقش قابل توجهی در پیدایش اوضاع انقلابی و چگونگی وقوع بسیج انقلابی دارد.

کارکرد و جایگاه ایدئولوژی در نظریه های روان شناختی، سیاسی و نیز نظریه های نوین انقلاب - که در دو سطح خرد و کلان قابل بررسی اند – در درجۀ اول اهمیت قرار گرفته است. این تحقیق چشم اندازی است به همین موضوع و کنکاشی است در شناختن مفهوم ایدئولوژی و تعیین کارکردها و جایگاه آن در نظریه های انقلاب.
«ژان بشلر» هم در کتاب خود برای ایدئولوژی پنج کارکرد را مشخص ساخته است که عبارتند از : صف آرایی یا جبهه گیری،توجیه، پرده پوشی، موضع گیری و بالاخره دریافت یا ادراک. مطابق نظر وی، اولین کارکرد ایدئولوژی، شناساندن دوستان به یکدیگر و معرفی دشمن به آن هاست. هر جبهه ای نیازمند نشانه ها، نمادها، شعارها و گفتارهاست تا هواداران را به دور خود جمع کند و مخالفین را طرد نماید. این علایم می تواند میل درآمیختن با جمع یا میل غریزی انسان به مستحیل شدن در گروه و پرخاشگری را به راحتی بر انگیزد. جدال سیاسی سازمان یافته به ایدئولوژی نیاز دارد تا دوستان را به هم جمع کند و صف دشمنان را جدا کرده آن ها را طرد نماید. این علایم می تواند میل درآمیختن با جمع یا میل غریزی انسان به مستحیل شدن در گروه و پرخاشگری را در افراد به راحتی برانگیزد. جدال سیاسی سازمان یافته به ایدئولوژی نیاز دارد تا دوستان را به دور هم جمع کند و صف دشمنان را جدا کرده آن ها را طرد نماید. جدال سیاسی همیشه حالت دو قطبی پیدا می کند و در نتیجه دو جبهه یا دو جبهۀ ائتلافی ایجاد می شود. گاه ایدئولوژی ها مواضع فکری ناهمگن را زیر یک چتر جمع می کنند به طوری که در هر جبهۀ ایدئولوژیکی جریان های فکری متفاوت و علایق گوناگون در کنار هم قرار می گیرند.
زمانی عدم هماهنگی ایدئولوژیکی آشکار می شود که جبهۀ ائتلافی پیروز شود و حریف را نابود کند. در این صورت اختلافات داخلی به تدریج علنی می شود و درگیری تا زمانی ادامه پیدا می کند که یکی از گروه ها، سایرین را از میدان به در کند و بر آن ها مسلط شود. در تمام انقلاب ها شاهد چنین وضعیتی بوده ایم. از این جهت ائتلاف مواضع فکری نامتجانس در مبارزۀ سیاسی، اجتناب ناپذیر ولی موقتی است، اجتناب ناپذیر است. چون در مبارزۀ سیاسی، جبهۀ دوست و دشمن از هم تفکیک می شود و موقتی است چون این نوع ائتلاف ها براساس شعارهایی شکل می گیرد که دو پهلو، مبهم و کلی است. برای مبارزۀ مشترک و نابودی مخالفین، یک پرچم، یک سرود و چند کلمه به صورت شعار کافی است ولی سایر کارکردهای ایدئولوژی از این پیچیده ترند و به توجه بیش تری نیاز دارند (بشلر،۱۹۷۵ : ۶۱- ۶۷).
ایدئولوژی در عین اینکه کاربرد زیادی دارد، یکی از مشکل‏ترین مفاهیم اجتماعی و اصطلاحی است که هم در محافل علمی و آکادمیک و هم در بحث های روزمره دارای معانی متعددی است. این واژه را به آرمان، انگارگان، اندیشه‏ورزی، مرام، مسلک، اعتقاد مسلکی، پندارها و اندیشوارگی ترجمه کرده‏اند (بریجانیان، ۱۳۷۱: ۳۹۳).
همچنین ایدئولوژی چند کار ویژه اساسی دارد: نخستین وظیفه آن نکوهش وضع موجود و یافتن ریشه های نابسامانی و ناروائی متصور است. ایدئولوژی بسیج هر چه بیش تر بتواند گناه همه ناروائی ها را به گردن مقام یا نهادی واحد بیندازد و همه شکوه ها و اعتراضات را بدان سو متوجه سازد، در امر بسیج کاراتر است. ایدئولوژی بسیج معمولاً تعبیری ساده و عامه فهم از دشواری های موجود عرضه می کند و بر وجوه مشترک اعتراضات گروه های مختلف اجتماعی انگشت می گذارد و برای رفع آن راه حل های عملی، هم برای ویران کردن نهادهای موجود و هم برای ایجاد نهادهای نو، پیش می نهد. دومین وظیفه ایدئولوژی بسیج، ترسیم وضع مطلوب و تعیین اهداف غائی جنبش و وسایل دستیابی به آن هاست. تصویر ایدئولوژی های بسیج از وضع مطلوب آینده، مبهم است. اما هر چه روند انقلاب پیشتر می رود این تصویر روشن تر می شود. همین ابهام نیروی تخیل پیروان ایدئولوژی انقلابی را بیش تر برمی انگیزد و بر نیروی بسیج می افزاید. در یک وضعیت انقلابی ممکن است چند ایدئولوژی رقیب وجود داشته باشند و هر یک تصویر متفاوتی از آینده عرضه کند. سومین وظیفه ایدئولوژی بسیج عرضه تبیین تازه ای از تاریخ به سود جنبش و ستایش از گذشته آن است. در نتیجه، وضع موجود وضعی منسوخ اعلام می گردد که پاسداران آن باید به «زباله دانی تاریخ» افکنده شوند. «کارل مانهایم» که از ایدئولوژی انقلابی به عنوان یوتوپیا یاد می کند (در مقابل «ایدئولوژی» که بر طبق تعریف او بازتاب فکری وضعی مستقر و محافظه کارانه است) می گوید که در شرایط پیدایش یوتوپیا « گروه های تحت سلطه با چنان قوتی علاقمند به نابود کردن و متحول ساختن وضع اجتماعی مستقر می شوند که به طور ناخواسته و ناآگاه تنها عناصری از وضع موجود را می بینند که به نظر آن ها منفی و مطرودند» (بشیریه، ۱۳۷۲: ۸۲).
همچنین ایدئولوژی را به دانش ایده‏ها، ماهیت و سرچشمه‏های آن و نیز دکترین، عقاید و روش های تفکر فرد، گروه و طبقه و مجموعه‏ای از ایده‏ها که بخصوص در مورد سیستم اجتماعی، اقتصادی و سیاسی است، معنا کرده‏اند. سایر لغت‏نامه‏ها نیز کم و بیش همین معنا را ارائه کرده‏اند. اما باید گفت تعاریف ارائه شده توسط چنین فرهنگ هایی، متفاوت از تعاریف خاص و علمی این اصطلاح است؛ هرچند تعاریف مذکور کیفیت مبهم و کاربردهای متفاوت آن را نشان می‏دهند (اخوان مفرد،۱۳۸۱: ۱).
اصطلاح ایدئولوژی^[۱] از دو کلمه لاتین (ایده) به معنی فکر، نظر، ذهن و (لوژی) پسوندی به معنای شناخت یا شناسی ترکیب شده است. کاربرد این اصطلاح به «آنتوان دو تراس» فیلسوف فرانسوی در اواخر قرن ۱۸ برمی‌گردد. او اصطلاح ایدئولوژی را برای علم ایده‌ها انتخاب کرد که از نظر او علمی است همراه با مأموریت یا مسئولیت علمی که هدفش را خدمت به بشر و حفظ و حمایت او و رهانیدن ذهن او از تعصب و آماده ساختن برای پذیرش حکومت عقل، تشکیل می‌دهد (خدایاری،۱۳۷۷: ۴۰).
با توجه به این که ایدئولوژی در آن واحد هم از ارزش ها و موقعیت ها الهام می‏گیرد و سعی می‏کند تا میان آن ها همبستگی ایجاد کند و هم از الگوهای فرهنگی، هنجارها و نهادها نشات می‏گیرد، لذا در چارچوب فرهنگ، دارای مقام خاصی است و توجه روزافزون جامعه‏شناسان به ایدئولوژی و مطالعه تجربی آن به همین دلیل است. مفهوم ایدئولوژی به اجمال در این قالب ها مورد بحث قرار می گیرد:
ایدئولوژی به عنوان دانش ایده‏ها، ایدئولوژی به عنوان آگاهی کاذب، ایدئولوژی به عنوان جهان‏بینی طبقه، ایدئولوژی به عنوان جامعه‏شناسی معرفت، ایدئولوژی به عنوان آرمان غیرعقلانی معطوف به عمل، ایدئولوژی به عنوان یک نظام معنایی و یک مفهوم فرهنگی مورد بررسی قرار می گیرد (اخوان مفرد،۱۳۸۱: ۵).
از آنجا که طبقه‏بندی نظریات پیرامون یک مفهوم به فهم دقیق تر کمک می‏کند، «مصطفی رجایی» در مقاله خود در قالب چهار رهیافت ‏به بررسی نظریات پیرامون مفهوم ایدئولوژی پرداخته است، که از نظر ایشان باید توجه داشت که مفهوم ایدئولوژی یکی از مغشوش ترین مفاهیم علوم اجتماعی است،که در قالب چهار رهیافت‏ به طرح نظریات دانشمندان جامعه شناسی پیرامون این اصطلاح می پردازد.
در رهیافت معرفت‏شناختی نظریات «کاندیلاک» و «دوستوت دوتراسی» بررسی شده و نهایتأ چنین نتیجه گرفته شده است که ایدئولوژی در این رهیافت، مبتنی بر نظریه‏ای مهیج از دانش است که ارتباط مستقیمی با درک و فهم از آن در قرن بیستم ندارد. وی در رهیافت جامعه شناختی، به طرح دیدگاه های مارکس، انگلس، مانهایم، موسکا، پارتو، سورل، پارسنز و بل می پردازد و جمع بندی نظریات آنان را چنین می آورد:
«رهیافت جامعه شناختی، مفهوم ایدئولوژی را به عنوان نظامی از ایده‏های تعین یافته اجتماعی تلقی می‏کند که چنین ایده‏هایی ضرورتأ صحیح هم نیستند. لکن این نظام توانایی و پتانسیل فراوانی برای همبستگی اجتماعی، همچنین برای کنترل اجتماعی، بسیج، تحریف و دستکاری در اذهان توده‏ها را داراست. مضافأ بر اینکه ایدئولوژی ها ممکن است در خدمت توجیه مجموعه‏ای از هدف ها و ارزش ها قرار گیرند، مشروعیت‏بخش اقتدار سیاسی باشند یا به رد و عدم پذیرش آن مجموعه از اهداف و ارزش ها و تقبیح اقتدار سیاسی بپردازند. برخی از نویسندگان مزبور اشاره ضمنی به ایدئولوژی به عنوان یک مفهوم موهن کرده‏اند و دیگران آن را در یک روش بی طرفانه مورد بررسی قرار داده ‏اند» (رجایی،۱۹۹۰: ۶).
نظریات «فروید» در رهیافت روان‏شناختی بررسی شده است. مطابق نظر رجایی در این رهیافت تمرکز بر روی ایدئولوژی، ابتدائأ مرتبط با فرد و بعد پیامدهایش بر رفتار اجتماعی اوست. همچنین ایدئولوژی، منبع تثبیت‏ ساخت روانی فرد قلمداد می‏شود که او را به مجموعه‏ای از عکس‏العمل های روانی مناسب تجهیز می‏کند و نیز فرد را در مواجهه با تقاضاهای ناسازگار در زندگی اجتماعی سازگار می‏سازد و وی را از اضطراب، تشویش و خستگی آسوده می‏سازد.
در رهیافت فرهنگی _ روانی، ضمن مروری بر نظریات «دیون و گیرتز»، ایدئولوژی ساخت فرهنگی _ روانی کم و بیش منسجمی قلمداد می‏شود که عناصر محیطی و روانی را یکپارچه و متحد می‏سازد. در این دیدگاه، ایدئولوژی از یکسو مستلزم چشم‏انداز و دورنمایی روانی و از سوی دیگر نیازمند زمینه‏های فرهنگی است که نخستین کارکرد آن، قادر ساختن فرد به ایجاد یک احساس از نظام فرهنگی سمبلیک می‏باشد(رجایی، ۱۹۹۰: ۶-۹).
«ما مفهوم ایدئولوژی را در قالب چهار رهیافت‏ بررسی کرده به توضیح اجمالی هر یک از آن ها پرداختیم. هر یک از رهیافت های مزبور نورافکنی بر برخی زوایای تاریک و ابعاد متنوع این مفهوم افکندند و مجموعا میراث فکری گوناگون و ویژگی های شگفت‏آور این اصطلاح را آشکار ساختند. ما با بررسی استقرایی چنین استنتاج می‏کنیم که می‏توانیم یک مفهوم ترکیبی از ایدئولوژی داشته باشیم و آن را به شکل زیر توصیف کنیم:
«ایدئولوژی عبارت است از احساسات سرشار، اسطوره‏های اشباع شده، سیستم رفتاری مرتبط و منبعث از باورها و ارزش ها درباره انسان، جامعه، مشروعیت و اقتدار که به صورت یک روال عادی و عادتی همیشگی مستحکم شده است. اسطوره‏ها و ارزش های ایدئولوژی از طریق سمبل های ساده‏سازی شده اقتصادی و راه و روش های مؤثر به یکدیگر مرتبط می‏شوند. باورهای ایدئولوژیک کم و بیش منطقی، منسجم و سلسله مراتبی و زنجیروارند وپتانسیل قابل توجهی برای بسیج توده‏ای،کنترل، تحریف و دستکاری اذهان دارند» ( رجایی،۱۹۹۰: ۹).
همچنان که ملاحظه کردیم، تعداد زیادی از دانشمندان علوم اجتماعی، مفهوم موثقی از ایدئولوژی را به عنوان «نظامی از ایده‏ها، باورها و ارزش ها» مطرح کرده‏اند که متضمن تفسیری جامع از تاریخ است، نظریه دقیقی از نظم اجتماعی را شکل می‏دهد و با تکرار تلقین‏کننده ایده‏ها از طریق نظام ارزشی، باور و وفاداری توده‏ها را جلب می‏نماید ( فورن،۱۹۹۶: ۲۰۳ -۲۲۷).
۱- انواع ایدئولوژی
ایدئولوژی انقلابی هر چه بیش تر بتواند گناه همه ناروائی ها را به گردن مقام یا نهادی واحد بیندازد و همه شکوه ها و اعتراضات را بدان سو متوجه سازد، در امر بسیج کاراتر است. ایدئولوژی بسیج معمولاً تعبیری ساده و عامه فهم از دشواری های موجود عرضه می کند و بر وجوه مشترک اعتراضات گروه های مختلف اجتماعی انگشت می گذارد و برای رفع آن راه حل های عملی، هم برای ویران کردن نهادهای موجود و هم برای ایجاد نهادهای نو، پیش می نهد. دومین وظیفه ایدئولوژی انقلابی، ترسیم وضع مطلوب و تعیین اهداف غائی جنبش و وسایل دستیابی به آن هاست. تصویر ایدئولوژی های بسیج از وضع مطلوب آینده، مبهم است. اما هر چه روند انقلاب پیشتر می رود این تصویر روشن تر می شود. همین ابهام نیروی تخیل پیروان ایدئولوژی انقلابی را بیش تر برمی انگیزد و بر نیروی بسیج می افزاید. در یک وضعیت انقلابی ممکن است چند ایدئولوژی رقیب وجود داشته باشند و هر یک تصویر متفاوتی از آینده عرضه کند. سومین وظیفه ایدئولوژی انقلابی، عرضه تبیین تازه ای از تاریخ به سود جنبش و ستایش از گذشته آن و نفی وضع موجود است. در نتیجه، وضع موجود وضعی منسوخ اعلام می گردد که پاسداران آن باید به «زباله دانی تاریخ» افکنده شوند. در این قسمت به انواع ایدئولوژی پرداخته می شود و به بررسی چگونگی به وجود آمدن این شکل بندی ها و قرار گرفتن مفاهیم در ساختار جامعه اشاره خواهد شد و سپس به تفاوت های آن ها در خاستگاه و ظهورشان توجه می شود.
۱-۱- ایدئولوژی دولتی
یک ایدئولوژی کلّی است که در آن یک سیستم تک حزبی متعهّد به آن ایدئولوژی کلّی، که معمولاً توسط یک جریان خاص و مشخص اداره می شود، گفته می شود که انحصار وسایل ارتباط جمعی، انحصار اقتصادی که ممکن است لزوماً و به طور مستقیم توسّط دولت صورت نگیرد، ایدئولوژی دولتی می‌کوشد تا همه جمعیّت زیر دست خود را برای تحقّق بخشیدن به اهداف دولتی بسیج کند و همچنین فعالیّت‌هایی که هم سو با این اهداف نباشند از جمله فعالیّت‌هایی مانند تشکیل اتحادیه‌های کارگری، نهادهای مذهبی تأیید نشده از سوی دولت یا احزاب سیاسی مخالف، تحمّل نمی‌شوند. در این روش و ایدئولوژی به افزایش اختیارات و قدرت دولتی و کاهش منزلت و حقوق انسانی و جامعه گردن می نهند (علیزاده، ۱۰۶:۱۳۷۷ ).
«کارل مانهایم» در کتاب خود، اندیشه های سیاسی و تحول در آن ها را تابعی از تحولات اجتماعی، اقتصادی و تاریخی می داند. به این معنا که کلید فهم دگرگونی در اندیشه ها را باید در دگرگونی های اجتماعی و سرنوشت طبقاتی که حامل آن ها هستند یافت. به نظر مانهایم ایدئولوژی فرآورده طبقات حاکمه است و وضع موجود را توجیه می کند و ممکن است به صورت جهان بینی یک عصر درآید. ایدئولوژی دولتی ایجاد کننده ثبات سیاسی است که در مقابل ایدئولوژی انقلابی مقاومت می کند (بشیریه، ۱۳۷۶: ۱۳).
ازدیدگاه «آلتوسر»، دولت نیز نوعی از شکل‏بندی حکومتی است که‏ به همراه سرمایه‏داری ظهور کرد و هر دولتی توسط شیوه تولید سرمایه‏داری تعیین شده و به‏ منظور محافظت از منافع آن شکل گرفته است. این مسئله‏ که مفهوم ملت‏ها به عنوان واحدهایی مجزا با سرمایه‏داری‏ متناظر است، به لحاظ تاریخی درست است. همچنین امکان‏ دارد که دموکراسی به عنوان یک ایدئولوژی و یا شکلی از حکومت نیز با سرمایه‏داری متناظر باشد؛ چرا که دموکراسی‏ این توهم را ایجاد می‏کند که همه افراد با یکدیگر برابرند و قدرتی یکسان با یکدیگر دارند و در نتیجه بر روابط استثمارگرانه اقتصادی نقاب می‏افکند (گیدنز،۱۳۸۳: ۱).
آلتوسر به دو مکانیزم عمده اشاره می‏کند که تضمین‏ می‏کنند مردمی که تحت حاکمیت دولت‏اند مطابق با قوانین‏ آن دولت عمل کنند. نخستین مکانیزم را آلتوسر دستگاه‏های‏ سرکوب دولتی می‏نامد مانند (آکادمی سلطنتی سوییس که به آموزش مهارت هاو تعلیم جوانان می پردازد)، پلیس، دادگاه‏ها و زندان، مستقیمأ به اعمال زور جهت انطباق رفتار مردم با قوانین می‏پردازند. دولت از طریق این دستگاه‏ها افراد را وادار می‏کند تا به گونه‏ای معین رفتار کنند.
اما مکانیزم دومی که‏ آلتوسر بررسی می‏کند برای مطالعات ادبی اهمیت بیش تری‏ دارد. او آن را دستگاه‏های ایدئولوژیک دولت می‏نامد. نهادهایی وجود دارند که ایدئولوژی‏هایی تولید می‏کنند که‏ ما به مثابه افراد (و گروه‏ها) آن‏ها را درونی می‏کنیم و مطابق‏ آن‏ها عمل می‏کنیم. دستگاه‏های ایدئولوژیک دولت مدارس، مذاهب، خانواده، نظام حقوقی، سیاست، هنر، ورزش‏ و غیره می‏شوند. این سازمان‏ها نظام‏هایی از عقاید و ارزش‏ها تولید می‏کنند که ما به مثابه افراد جامعه به آن‏ها باور داریم‏ (یا منکر آن‏ها هستیم). همین مسئله است که آلتوسر آن را مورد تحلیل قرار می‏دهدکه ما چگونه ایدئولوژی‏هایی را که این‏ دستگاه ها خلق می‏کنند، درونی کرده و به آن‏ها باور پیدا می‏کنیم؟ (و در نتیجه در نظام سرمایه‏داری به غلط خود را سوژه‏هایی غیر بیگانه می‏پنداریم). پاسخ آلتوسر با تفکیک‏ میان ایدئولوژی‏ها و ایدئولوژی آغاز می‏شود. ایدئولوژی‏های خاص، تاریخی و متفاوتند. ما می‏توانیم درباره ایدئولوژی‏های‏ متعددی نظیر ایدئولوژی مسیحی، ایدئولوژی دموکراتیک، ایدئولوژی فمینیستی و موارد دیگر سخن بگوییم، اما ایدئولوژی ساختاری است.
«آلتوسر» می‏گوید که ایدئولوژی یک‏ ساختار است و در نتیجه ابدی است. یعنی بایست به صورت‏ هم زمان مورد مطالعه قرار گیرد. دلیل آن‏که آلتوسر اعلام‏ می‏کند ایدئولوژی تاریخ ندارد همین مسئله است. او مفهوم‏ ایدئولوژی به عنوان ساختار را از این اندیشه مارکسیستی‏ استنتاج می‏کند که ایدئولوژی را بخشی از روبنا می‏داند، اما او ساختار ایدئولوژی را با مفهوم ناخودآگاه «فروید» و «لکان» پیوند می‏دهد. از آن‏جا که ایدئولوژی یک ساختار است، محتواهای‏ آن می‏توانند تغییر کنند. می‏توان آن را با هر چیزی پر کرد، اما فرم آن، هم چون ساختار ناخودآگاه، همیشه یکسان باقی‏ می‏ماند. همچنین، ایدئولوژی ناخودآگاهانه فعالیت می‏کند. ایدئولوژی نیز مانند زبان، نظام و یا ساختاری است که ما در آن زندگی می‏کنیم و با ما سخن می‏گوید، اما ما را دچار این توهم می‏کند که گویی ما آن را در اختیار خود داریم، یا می‏توانیم آزادانه اعتقادات خود را انتخاب کنیم، یا دلایل‏ فراوانی می‏توانیم برای اعتقادات خود ذکر کنیم.
اولین فرضیه و یا تز آلتوسر این است که «ایدئولوژی‏ بازنمایی روابط خیالی افراد با شرایط واقعی هستی‏ آن‏هاست.» او برای توضیح این ادعای خود، این مسئله را نشان می‏دهد که چرا مردم به این روابط خیالی با شرایط واقعی هستی خود احتیاج دارند. چرا متوجه واقعیت‏ نمی‏شوند؟ آلتوسر می‏گوید نخستین پاسخ به این پرسش به قرن‏ هجدهم تعلق دارد و این‏که ایدئولوژی زاییده کشیشان و پادشاهان مستبد است. این بحث اساسا یک نظریه توطئه‏ است که مدعی است دستان انسان‏های قدرتمند در کارند تا مردم را از طریق اعتقاد به این اندیشه‏ها و بازنمائی‏های کاذب‏ درباره جهان، تحمیق کنند. پاسخ دوم (و از منظری مارکسیستی، پاسخ درست) آن‏ است که از خود بیگانگی مادی شرایط واقعی، زمینه را برای‏ مردم مهیا کرده است تا بازنمائی‏هایی را شکل دهند که‏ آن‏ها را از این شرایط مادی دور نگاه دارد و بیگانه کند. به‏ بیان دیگر، روابط مادی تولید در نظام سرمایه‏داری، از خود بیگانه‏کننده است، اما انسان‏ها نمی‏توانند با این واقعیت ناگوار مواجه شوند. در نتیجه آن‏ها داستان‏هایی را درباره این‏که این شرایط تولید آنقدرها هم بد نیست، سرهم‏ می‏کنند. این داستان‏ها، یا بازنمایی‏ها، آن‏ها را باز هم بیش تر از شرایط بیگانه‏کننده واقعی بیگانه‏تر می‏کند. این فاصله‏ مضاعف، یا بیگانه شدن از بیگانگی، همچون یک مسکن عمل‏ می‏کند. دارویی که باعث می‏شود درد از خود بیگانگی را حس‏ نکنیم. اگر ما این داستان‏ها را نداشتیم، بیگانه بودن شرایط واقعی تولید را درک می‏کردیم و شاید علیه آن می‏شوریدیم و یا دیوانه می‏شدیم.
این ایده‏ها درباره بازنمایی و واقعیت، فرض می‏کنند که آنچه‏ در بازنمائی خیالی جهان در ایدئولوژی منعکس می‏شود، جهان واقعی و یا شرایط واقعی هستی است.آلتوسر می‏گوید که ایدئولوژی، جهان واقعی را بازنمائی نمی‏کند بلکه روابط نوع بشر با جهان واقعی، یا دریافتشان از شرایط واقعی هستی‏ را بازنمائی می‏کند. درواقع، ما شاید نتوانیم جهان واقعی را به صورت مستقیم بشناسیم، آنچه ما می‏شناسیم همیشه‏ بازنمائی‏هایی از این جهان است، یا بازنمایی از روابطمان‏ با این جهان افکند (گیدنز،۱۳۸۳: ۴).
در نتیجه، ایدئولوژی این نسخه خیالی است، نسخه بازنمائی شده، داستان‏هایی که ما درباره روابطمان با جهان واقعی به خود می‏گوییم. در نتیجه جهان واقعی چیزی نیست که به صورت عینی‏ بیرون از ما وجود دارد، بلکه محصول روابط ما با آن و محصول‏ بازنمائی‏های ایدئولوژیکی است که ما از آن می‏سازیم. داستان‏هایی که ما به خود درباره واقعیت می‏گوییم خود واقعیت می‏شود. این، نحوه عملکرد ایدئولوژی است.
آنچه آلتوسر هنگام بیان این‏که ایدئولوژی مادی‏ است در نظر دارد آن است که ایدئولوژی همواره در دو جایگاه‏ وجود دارد: یکی در دستگاه‏ها یا اعمال (همچون مناسک، یا هر شکل دیگری از رفتار که توسط هر ایدئولوژی معینی‏ دیکته می‏شود.) و نیز در سوژه، در فردی که بنابر تعریف‏ مادی است. آلتوسر می‏گوید که ایدئولوژی به مثابه کرداری مادی به‏ مفهوم سوژه بستگی دارد. درنتیجه این دو تز او یعنی «هیچ‏ کرداری وجود ندارد مگر این‏که از طریق ایدئولوژی و در آن‏ باشد» و«هیچ ایدئولوژی وجود ندارد مگر این‏که توسط سوژه و برای سوژه‏ها». به‏طور خلاصه، هیچ نظام عقایدی و هیچ کرداری که توسط این نظام‏های عقاید تعیین شده باشد وجود ندارد مگر آن‏که کسی وجود داشته باشد که به آن‏ها باور داشته باشد و مطابق آن عقاید عمل کند. در نتیجه به بخش نهایی بحث آلتوسر می‏رسیم. چگونه‏ سوژه‏های منفرد در ساختارهای ایدئولوژیک شکل‏ می‏گیرند؟ یا به عبارت دیگر، ایدئولوژی چگونه مفهومی از خود^[۲] یا سوژه می‏آفریند؟
به اعتقاد آلتوسر، شکل بخشی افراد عینی به مثابه سوژه‏ و به خدمت گرفتن آن‏ها در هر نظام اعتقادی،کارکرد تمام‏ ایدئولوژی‏ها است. این مهمترین نقشی است که ایدئولوژی‏ به مثابه ساختار و ایدئولوژی‏ها به عنوان نظام‏های اعتقادی‏ معین انجام می‏دهند افکند (گیدنز،۱۳۸۳: ۴).
«آلتوسر» سه اصل مهم درباره این فرایند تبدیل شدن به سوژه در ایدئولوژی ارائه می‏کند:

 

1. 1. ما تنها به این دلیل سوژه به دنیا می‏آییم که از قبل از تولد نامیده می‏شویم. در نتیجه ما همواره از پیش سوژه‏ایم.

 

1. 1. ما همواره و از پیش سوژه‏هایی در ایدئولوژی، در ایدئولوژی‏هایی معین هستیم که در آن زندگی می‏کنیم و حقیقت و دروغ را تنها از طریق آن تشخیص می‏دهیم. عقاید هر شخص دیگری را به عنوان عقایدی ایدئولوژیک، به معنای‏ خیالی و توهمی تشخیص می‏دهیم، درحالی‏که باورهای‏ خودمان را حقیقت می‏پنداریم. به عنوان مثال به عقاید مذهبی متفاوت بنگرید، هرکس که به هر مذهبی اعتقاد دارد می‏پندارد که مذهب خودش حقیقت است و باورهای‏ دیگران وهم و ایدئولوژی است.

 

1. 1. چگونه ایدئولوژی ما را تبدیل به سوژه‏هایی می‏کند که‏ نمی‏توانیم موقعیت فاعلی خودمان را در درون هر شکل‏بندی‏ ایدئولوژیکی مشخصی تشخیص دهیم؟ چگونه است که‏ ما باور داریم عقاید ما واقعا حقیقت‏اند و نسبی نیستند؟ آلتوسر به این پرسش از طریق مفهوم «استیضاح» می‏دهد. ایدئولوژی افراد را به عنوان سوژه استیضاح می‏کند (مورد خطاب قرار می‏دهد). استیضاح یک نوع خطاب قرار دادن‏ است. از دید آلتوسر، هر ایدئولوژی معینی می‏گوید هی، شما! و ما پاسخ می‏دهیم من؟ منظور شما من است؟ و ایدئولوژی‏ می‏گوید بله، خود شما افکند (گیدنز،۱۳۸۳: ۵).

 

از دیگر نمونه های بارز ایدئولوژی و طرز تفکر دولت سالارانه، می توان به فلسفه سیاسی افلاطون و هگل توجه کرد. همچنین دولت محوری و ایدئولوژی دولتی یکی از آموزه ها و مفاهیم اساسی مکاتب فاشیستی می باشد (علیزاده، ۱۳۷۷: ۱۰۷).
تأکید زیاد بر قدرت و اقتدار فراگیر سیاسی ایدئولوژی دولتی از اهمیت زیادی برخوردار است و چون مردم به یک میزان خردمند نیستند و نیاز است که برخی دیگران را هدایت کنند در نتیجه دموکراسی نظامی نامطلوب است و باید به حکم اضطرار این نظام را پذیرفت (بشریه،۱۳۸۰: ۲۲۵).
۲-۲- ایدئولوژی انقلابی
ایدئولوژی انقلابی خواهان تغییر در نظام ارزشی وضع موجود می‌باشد. ایدئولوژی هر انقلاب در چگونگی روندها و چارچوب‌ها در حال و آینده پیروزی و یا شکست آن انقلاب نقش بسیار اساسی دارد، به عبارتی چگونگی پیروزی، حکومت جایگزین، نقش‌های رهبری و دیگر عوامل که با پیروزی یک انقلاب به دنبال آن می آیند از ایدئولوژی آن انقلاب بر می خیزند و هر چه این ایدئولوژی به آرمان‌های آن جامعه نزدیکتر باشد پیروزی نزدیکتر و موفق تر است.
هیچ انقلابی بدون گسترش اندیشه و ایدئولوژی جدید شکل نمی گیرد. ایدئولوژی هر انقلابی در چگونگی پیروزی نوع حکومت جایگزین و حتی مراحل و تحولات پس از پیروزی نقش موثری دارد. برای مثال انقلاب هایی که در آن یک ایدئولوژی واحد و سازگار با ویژگی های فرهنگی آن جامعه گسترش یابد زودتر فراگیر می شود. تقریباً همه انقلاب های قرن بیستم در جوامع در حال توسعه رخ داده اند، نه در کشورهای صنعتی. دو رویداد انقلابی که عمیق‌ترین نتایج را برای کل جهان داشته اند، انقلاب ۱۹۱۷ روسیه و انقلاب ۱۹۴۹ چین بودند. هر دو انقلاب در جوامع عمدتاً روستایی و دهقانی رخ دادند، اگرچه شوروی از آن هنگام تاکنون به سطح بالایی از صنعتی شدن دست یافته است. بسیاری از کشورهای جهان سوم نیز انقلاب را در این قرن تجربه کرده اند برای مثال مکزیک، ترکیه، مصر، ویتنام، کوبا و نیکاراگوئه و ایران در سال ۱۳۵۷ شمسی (۱۹۷۸ میلادی) انقلاب مردمی را پشت سر گذاشتند. از آنجا که انقلاب ها در تاریخ جهان طی دو قرن گذشته بسیار مهم بوده اند، شگفت انگیز نیست که نظریه‌های گوناگونی به منظور کوشش برای تبیین ایدئولوژی انقلاب ها بوجود آمده است. برخی از این نظریه‌ها در اوایل عمر علوم اجتماعی تنظیم گردیدند؛ مهم ترین رویکرد در این زمینه نظریه «کارل مارکس» است.
مارکس مدت ها پیش از هر یک از انقلاب هایی که به نام اندیشه‌های او رخ داده زندگی می کرد، اما بر آن بود که نظریاتش تنها به عنوان تحلیلی از شرایط دگرگونی انقلابی در نظر گرفته نشود، بلکه به عنوان وسیله ای برای پیشبرد این گونه دگرگونی ها مورد استفاده قرار گیرد. اندیشه‌های مارکس، صرف نظر از اعتبار حقیقی آن ها، تأثیر عملی فوق العاده زیادی بر دگرگونی های اجتماعی قرن بیستم داشته اند. نظریه‌های مهم دیگر بسیار دیرتر به وجود آمدند و اندیشمندان کوشش کرده اند هم انقلاب های اولیه (مانند انقلاب های آمریکا یا فرانسه) و هم انقلاب های بعدی را تبیین کنند. برخی دامنه تحلیل را حتی گسترده تر ساخته و کوشیده اند فعالیت انقلابی را در ارتباط با شکل های دیگر شورش یا اعتراض تبیین کنند.
مارکس ایدئولوژی انقلاب را بر «چاره‌ناپذیری» یا ضرورت انقلاب به شمار می آورد. ایدئولوژی انقلاب ناشی از تکامل نیروهای تولیدگر جامعه است و از ناسازگاری آن نیروها با روابط و نظام سیاسی و اجتماعی کنونی، پدید می‌آید. هنگامی که این نظام و روابط جلوی رشد تولید را بگیرند، بحران سخت می‌شود و دوره‌ی انقلاب‌های اجتماعی آغاز می‌شود. طبقات زیر دست نمی‌خواهند پایگاه خود را از دست بدهند و طبقات زیردست نمی‌خواهند در وضع کنونی بمانند و این برخورد به انقلاب‌های خونین می‌ انجامد. به این ترتیب عوامل به وجود آورنده انقلاب نارضایتی عمیق مردم از وضع جاری می باشد.
نارضایتی عنصر به وجود آورنده ی تغییر است ولی هر نارضایتی نمی تواند به انقلاب تبدیل گردد، بلکه این نارضایتی باید به حد نا امیدی از اصلاح در پیکره سیاسی موجود در آمده باشد تا کم کم به عنصر خشم منجر شود. یکی دیگر از شاخصه‌های این نارضایتی، ظهور در طبقه‌ها و قشرها و نخبه گان است. با ظهور ایدئولوژی‌های جدید و جایگزین شدن آن اهداف جدیدی یافت.
انقلاب تحول سیاسی پیچیدهای است که طی آن حکومت مستقر به دلایلی توانایی اعمال زور را از دست می دهد وگروه های گوناگون سیاسی واجتماعی به مبارزه بر می خیزند تا قدرت را قیضه کنند. به طور کلی انقلاب تحولی است که که خارج از بلوک قدرت مستقر پدید می آید، مستلزم میزانی از خشونت است و نه تنها حکام سیاسی را تغیر می دهد بلکه دگرگونی های در رژیم سیاسی، ایدئولوژیک و ساخت اجتماعی واقتصادی به طور مستمر به وجود می آورد (بشیریه، ۱۳۸۷: ۱۰).
ایدئولوژی در نظریه «جانسون» موسوم به «ناکارآمدی مضاعف نظام اجتماعی» نقش مهمی را داراست. مطابق نظر وی عدم تعادل در نظام اجتماعی به دلیل تغییرات محیطی و ارزشی بیرونی و درونی بروز می کند و ایدئولوژی که در چنین تغییراتی نقش دارد، در انقلاب هم دارای اهمیت وافر است. از نظر وی نظام های غیر متوازن، ایدئولوژی ها به عنوان رقیبانی در برابر ساخت ارزشی کهنه قد علم می کنند و به منبعی مهم برای عرضه کردن ارزش ها وگرایش های جدید تبدیل می شوند. از نظر جانسون ایدئولوژی به عنوان یک عامل شتاب زا در وقوع انقلاب نیز اثرات خود را بر جای می گذارد و در شکل دادن به به ساخت ارزشی جدید موثرمی افتد. لکن ازنظر وی این شرایط غیر متعادل ناشی از تغییر در ارزش ها و شرایط محیطی یا هردوآن هاست که افراد را برای پذیرش ایدئولوژی ها آماده می سازد (جانسون، ۱۳۶۳: ۷۴-۹۰).
در نظریه «کاتونگ» نیز در وقوع انقلاب نقش مهمی دارد. مطابق نظر وی ایدئولوژی، یکی از ده عامل موثردر وضعیت انقلابی است. وی ایدئولوژی را به عنوان مجموعه ای از تفکرات که دارای سه عنصر اساسی زیر هستند تصور می کند: ابتدا ارزش ها که منجر به تصور آینده مطلوب می شوند، سپس عقاید که به عدم پذیرش و رد وضع موجود می انجامند و در نهایت، فرضیه هایی که بیان کننده چگونگی حرکت از وضع موجود به سوی آینده نامطلوب هستند. «کالتونگ» نیز ایدئولوژی انقلابی را متضمن عنصردوم یعنی عقیده به رد وضع موجود می داند ( اخوان مفرد، ۱۳۸۱: ۸۱).

اینگلهارت

فرهنگ اعتماد و مدارا که در شبکه های گسترده سازمان های داوطلبانه می روید.

 

شیف

مجموعه ای از عناصر ساختار اجتماعی که بر روابط میان مردم اثر می گذارد.

 

کرینت نروکی نی کی

نیروی سازنده ای که محصول اعتماد، نیک اندیشی، همکاری و پیوندهای پایدار اجتماعی است.

 

ولکوک و نارایان

هنجارها و شبکه هایی که باعث می شود افراد به صورت دسته جمعی عمل کنند.

 

لیدا جی هانیفان

مواردی قابل مشاهده در بیشتر زندگی های روزانه افراد مانند حسن نیت، همدردی، رفاقت و مراوده های اجتماعی بین افراد و خانواده ها که باعث ایجاد یک بخش اجتماعی می گردد.

 

سازمان همکاری و توسعه ی اقتصادی^[۸۶]

شبکه ها باهم از طریق هنجارها، ارزش ها و مفاهیم مشترک باعث فعال سازی همکاری در گروه ها و بین آنها می گردند.

 

استیونز

همکاری در جهت بدست آوردن یک هدف مشترک

 

ریچارد برت

دوستان، همکاران و تماسهای عمومی تری که فرد از طریق آنها، فرصت هایی برای به کارگیری سرمایه های مالی و انسانی خود بدست می آورد.

 

 

مأخذ: ذاکر صالحی(۱۳۸۷: ۲۷) و دیگر یافته های تحقیق
۳-۲-۵- جنبه های سرمایه ی اجتماعی
ناهاپیت و گوشال^[۸۷] سه جنبه ی متمایز برای سرمایه ی اجتماعی قائل اند:
۱- جنبه ی ساختاری شامل روابط شبکه ای، پیکربندی روابط شبکه ای و سازمان مناسب
۲- جنبه ی شناختی شامل زبان و اسطوره های مشترک
۳- جنبه ی ارتباطی شامل اعتماد، هنجارها، تعهدات و انتظارات متقابل و هویت مشترک (ذاکرصالحی، ۱۳۸۷: ۲۸).
الوانی و تقوی (۱۳۸۱) دسته بندی دیگری از ابعاد سرمایه ی اجتماعی را که توسط گروه کِندی دانشگاه هاروارد انجام شده است ارائه داده اند. این گروه مطالعاتی ابعاد یازده گانه ای را شناسایی کرده اند که عبارتند از: اعتماد اجتماعی، اعتماد میان نژاد های مختلف، مشارکت سیاسی عادی، مشارکت سیاسی نقادانه، رهبری مدنی^[۸۸]، مشارکت مدنی، پیوندهای اجتماعی غیر رسمی^[۸۹]، بخشندگی و مشارکت داوطلبانه^[۹۰]، مشارکت مذهبی^[۹۱]، تنوع معاشرت و دوستی ها که در مطالعات انجام شده در داخل و خارج از کشور بیشتر این ابعاد پوشش داده شده است (به نقل از همان).
۳-۲-۶- سطوح سرمایه ی اجتماعی
سرمایه ی اجتماعی را می توان در سه سطح خرد، میانه و کلان بیان و بررسی کرد:

 

 

• سرمایه ی اجتماعی آوندی (سطح خرد)

 

 

هر فرد در ارتباط دو طرفه خود با کنش گر دیگر، به واسطه ی همکاری و حمایتی که پرداخت یا دریافت می کند، ذخیره ای از سرمایه ی اجتماعی را برای خود به وجود می آورد که از آن به عنوان سرمایه ی اجتماعی آوندی نام برده می شود (گروتاارت، ۲۰۰۴ به نقل از مؤیدفر، ۱۳۸۵: ۶۴).
در این سطح منافعی مورد نظر است که فرد به سبب عضویت در گروه و بهره برداری از سرمایه ی اجتماعی بدست می آورد.

 

 

• سرمایه ی اجتماعی هم وندی (سطح میانه)

 

- حالا من می خواهم مثالی را در این جا برایت بیاورم. فرض کن که همکلاسی هایت شما را به زور وارد یک کشتی بلند و وحشتناک می کنند. احتمالا شما آنقدر می ترسید که کنترل آن نسبتا سخت است به دلیل اینکه شما را به زور وارد آن کشتی کرده اند. حالا، تصور کن که خودت می خواهی که با کشتی سفر کنی و فکر کن که در حال وارد شدن به کشتی هستی بدون اینکه کسی شما را مجبور کرده باشد. در این حالت ممکن است باز هم به خاطر بلند بودن کشتی بترسی اما هم چنین ممکن است در عین حال از سفر با چنین وسیله ای، هیجان زده شوی. به عبارت دیگر، ترس شما نسبت به قبل متفاوت است و ممکن است بعد از سفر تجارب زیادی را گزارش کنید (هیز، ۲۰۰۴). به نظرت از این مثال چه نتیجه ای را می توانیم بگیریم. من می خواهم با بهره گرفتن از این مثال نتیجه گیری کنم که مواجهه، یک کاری هست که خودت باید به انجام آن علاقمند باشی نه اینکه دیگران تو را وادار به انجام آن کنند. پس مواجهه با موقعیت درد آور یک کار اجباری نیست و خودت باید به این نتیجه برسی که آن را انجام دهی.

- نکته ای که به نظر می رسد در این جا مهم باشد این است که انجام این مراحل درجه بندی شده ممکن است در ابتدا دشوار باشد به این معنا که وقتی وارد مرحله ای می شوی باید آنقدر در آن مرحله بمانی تا بتوانی درد آن را به خوبی تحمل کنی. خوب، تصور کن کودکی می خواهد از یک سرسره بالا برود. دفعه ی اول معمولا نمی تواند این کار را انجام دهد چون بالا رفتن از سرسره واقعا سخت است، دفعه ی بعدی یک کم می تواند بالا برود و دوباره پایین می افتد دوباره امتحان می کند، باز هم تا حدودی می تواند بالا برود و دوباره پایین می رود، این کودک، این کار را آنقدر تکرار می کند و دنبال می کند تا بالاخره موفق می شود که از سرسره بالا رود. من می خواهم بگویم که اگر وارد مرحله ای شدی و نتوانستی درد آن را تحمل کنی، مثال این کودک را به یاد داشته باش که با همه ی سختی هایی که بالا رفتن از سرسره داشت، آنقدر این کار را تکرار کرد و آنقدر دنبال کرد تا بالاخره موفق شد (هیز، ۲۰۰۴).
- نکته ی دیگری که به نظر می رسد باز هم مهم باشد این است که اگر هنگام وارد شدن از مرحله ای به مرحله ی دیگر خیلی اکراه داشته باشی و خیلی بی میل باشی، دقت داشته باش که احتمالا باید مرحله یا مراحل دیگری را بین آن دو مرحله ی قبلی قرار دهی که نسبت به آن مرحله ای که اکراه داری، اجرایش راحت تر باشد. البته باید بگویم که برعکس حالت قبلی، پرش سریع از یک مرحله به مرحله ی دیگر اصلا کار درستی نیست چون این کار باعث می شوی که نتوانی به مدت کافی درد هر مرحله را تحمل کنی(فریمن، جنیفربی و گارسیا ، آبه مارس، ۱۳۹۱).
- خوب، حالا از تو می خواهم بپرسم که به نظرت وقتی می خواهی هر مرحله را انجام دهی، به چه مشکلاتی بر می خوری، هر چه که به ذهنت می رسد برایم توضیح بده.
- خوب، حالا ما با هم خلاصه ای از مطالبی که در این جلسه گفتیم را مرور می کنیم.

 

خلاصه جلسه هفتم

ما در این جلسه یاد گرفتیم که موقعیت هایی که به صورت مرحله بندی شده در جدول نردبانی نوشته بودیم، به اجرا بگذاریم. ما یاد گرفتیم که برای اجرا، ابتدا باید از موقعیتی شروع کنیم که کمترین درد را دارد یعنی در مرحله ۱ قرار دارد و بعد موقعیت مربوط به مرحله ی ۲ و همین طور پیش می رویم تا به آخرین مرحله برسیم. هم چنین یاد گرفتیم که وقتی می خواهیم هر مرحله را اجرا کنیم باید آنقدر آن را تکرار کنیم که بتوانیم به راحتی درد آن را تحمل کنیم و برای این کار هم از مثال بالا رفتن از سرسره استفاده کردیم. در ادامه ی این جلسه یاد گرفتیم که ممکن است در هنگام اجرای این مراحل به مشکلاتی برخورد کنیم و این مشکلات را حتما باید بررسی کنیم.

(درمانگر، پس از مرور خلاصه ی این جلسه، با کمک کتاب کار کودک، تکلیف مربوط به جلسه ی هفتم کودک را به او ارائه می کند.)

 

جلسه هشتم هدف : ختم جلسات

ما در جلسه قبل یاد گرفتیم که موقعیت هایی که به صورت مرحله بندی شده در جدول نردبانی نوشته بودیم، به اجرا بگذاریم. ما یاد گرفتیم که برای اجرا، ابتدا باید از موقعیتی شروع کنیم که کمترین درد را دارد یعنی در مرحله ۱ قرار دارد و بعد موقعیت مربوط به مرحله ی ۲ و همین طور پیش می رویم تا به آخرین مرحله برسیم. هم چنین یاد گرفتیم که وقتی می خواهیم هر مرحله را اجرا کنیم باید آنقدر آن را تکرار کنیم که بتوانیم به راحتی درد آن را تحمل کنیم و برای این کار هم از مثال بالا رفتن از سرسره استفاده کردیم. در ادامه ی آن جلسه یاد گرفتیم که ممکن است در هنگام اجرای این مراحل به مشکلاتی برخورد کنیم و این مشکلات را حتما باید بررسی کنیم.
- خوب، حالا تکلیف جلسه قبل را مرور می کنیم و می بینیم که چه مرحله ای را انجام داده ای، در چه زمانی آن را انجام دادی و چقدر در انجام آن موفق بوده ای یا به مشکل برخورده ای؟
- خوب، در این جلسه که جلسه ی پایانی است من می خواهم چند نکته ی مهم به تو بگویم تا همیشه در ذهنت نگه داری:
۱) من از تو می خواهم تا با افراد مهم زندگی ات که می توانند به تو در رسیدن به ارزشمندی هایت (که قبلا با هم صحبت کردیم)کمک کنند، یک گروه تشکیل بدهی. ما اسم این گروه را” گروه همیار” می گذاریم و می توانی آدم هایی که به وعده هایشان عمل نمی کنند یا اینکه تمایل دارند رفتارهای قبلی اشان را ادامه بدهند، در این گروه قرار ندهی(ولز و سورل، ۲۰۰۷).
۲) نکته ی مهم دیگری که در اینجا وجود دارد این است که حتی زمانی که کاملا متعهد(به دنبال کردن ارزشمندی ها) هستی، باز هم ممکن است گاهی برخلاف تعهداتت عمل کنی، چنین وضعیتی پذیرفته شده است و اینکه باید مجددا بر اساس تعهداتت عمل کنی (ولز و سورل، ۲۰۰۷). مثلا ممکن است گاهی میزان افکار منفی و پریشان کننده ات زیاد شود. من برای حل این مشکل، یک تمرینی را برایت نشان می دهم تا برای همیشه به ذهن داشته باشی. اسم این تمرین، تمرین"محتوا روی کارت” است. در این تمرین، از تعدادی کارت استفاده می کنم و روی هر کدام از کارت ها، افکار و هیجانات منفی که با آنها درگیر هستی، می نویسم (برای مثال درمانگر می تواند بنویسد “درد مرا از پا در می آورد”). من این کارت را کف دستم قرار می دهم و از تو می خواهم که کارت را هل دهی و از خودت دور کنی، یعنی در واقع فکر را از خودت دور کنی (درمانگر کارت را به طرف مراجع فشار دهد و بعد از چند ثانیه می گوید) خوب حالا به نظرت این کار به چه مقدار تلاش نیاز دارد. حالا من این دفعه، کارت را به خودت میدهم و از تو می خواهم که آن را نگه داری و سپس به تفاوت این حالت و حالت قبلی توجه کن. نکته ی مهمی که می خواهم به تو بگویم این است که در هر دو مورد، تو به یک میزان با کارت در تماس هستی. اما در حالت اول، درگیری و تلاش زیادی را داری که در نهایت نتیجه اش با حالت دوم که هیچ تلاشی نمی کردی، فرقی نداشت (ولز و سورل، ۲۰۰۷).
۳) ممکن است بعدا با یک پیشامد منفی مواجه بشی. پیشامد منفی مدتی مانع پیشرفت می شود یا آن را به تاخیر می اندازد. آیا می توانی کسی را نام ببری که اصلا این پیشامد های منفی را در زندگی اش نداشته باشد؟ میخواهم بگویم همه ی ما در زندگی امان به نوعی با این پیشامدهای منفی مواجه می شویم. و این مواجه شدن با پیشامدهای منفی برای همه ی ما ناراحت کننده است درست مثل زمانی که با دست اندازی در جاده برخورد می کنیم. بنابراین، می توانی به مسیر رو به جلو ارزش گذاری ادامه دهی حتی در بسیاری از زمان هایی که یک پیشامد منفی رخ می دهد. یکی از نکاتی که ما در این جلسات یاد گرفتیم، پذیرش این شرایط است. خوب، حالا از تو می خواهم که به من بگویی که در آینده ممکن است با چه پیشامدهای منفی مواجه شوی؟ در این مدتی که به جلسات درمان می آمدی با چه پیشامدهای منفی مواجه می شدی؟ آنها شبیه چه بودند؟
شامدهای منفی، اغلب در موقعیت های پرخطر رخ می دهد. موقعیت های پرخطر مشابه موانعی عمل می کنند که چند جلسه قبل راجع به آنها صحبت کردیم. این موقعیت ها می تواند شکست در راه یک هدف تعیین شده، تشدید درد، دوستان غیر حمایت کننده، تعارض با خانواده و استرس های مکرر باشد. حالا از تو می خواهم که موقعیت های پر خطری که در گذشته با آنها مواجه بودی بگویی. به نظرت در آینده با چه موقعیت های پر خطر دیگری مواجه می شوی؟ می توانی آنها را در جدولی که روی تخته رسم می کنم، یادداشت کنی(ولز و سورل، ۲۰۰۷).

 

مثال هایی از موقعیت های پر خطر

ارسال پرسشنامه
ها از طریق پست
ارسال پرسشنامه
ها از طریق ارسال حضوری
پیگیری تلفنی و ارسال فکس پرسشنامه
تدوین محتوی پرسشنامه
۳-۲-۹ سنجش روایی و پایایی پرسشنامه
۳-۲-۹-۱ تعیین پایایی ( قابلیت اعتماد)^[۵۳] پرسشنامه
قابلیت اعتماد یا پایایی یکی از ویژگیهای فنی ابزار اندازه گیری است. مفهوم یادشده با این امر سرو کار دارد که ابزار اندازه گیری در شرایط یکسان تا چه اندازه نتایج یکسانی به دست می دهد.
دامنه ضریب قابلیت اعتماداز صفر (عدم ارتباط ) تا ۱+ (ارتباط کامل ) است. ضریب قابلیت اعتماد نشانگر آن است که تا چه اندازه ابزار اندازه گیری ویژگی های باثبات آزمودنی و یا ویژگی های متغیر و موقعی وی را می سنجد. برای محاسبه ضریب قابلیت اعتماد ابزار اندازه گیری شیوه های مختلفی به کار برده می شود.از آن جمله می توان به :

 

• • اجرای دوباره آزمودن ( روش بازآزمایی)

 

• • روش موازی ( همتا)

 

• • روش تصنیف ( دو نیمه کردن )

 

• • روش کودر-ریچاردسون

 

• • روش آلفای کرونباخ اشاره نمود.

 

در این تحقیق به منظور تعیین پایایی آزمون از روش آلفای کرونباخ استفاده شده است. این روش برای محاسبه هماهنگی درونی ابزار اندازه گیری که خصیصه های مختلف را اندازه گیری می کندبه کار می رود.
برای محاسبه ضریب آلفای کرونباخ ابتدا باید واریانس نمره های هر زیر مجموعه سوال های پرسشنامه و واریانس کل را محاسبه کرد. سپس با بهره گرفتن از فرمول زیر مقدار ضریب آلفا را محاسبه می کنیم.
که در آن :
تعداد زیر مجموعه های سوال های پرسشنامه یا آزمون = J
واریانس زیر آزمون J ام =^۲S_j
واریانس کل پرسشنامه یا آزمون = ^۲S
به کمک نرم افزار SPSS و با بهره گرفتن از پیش آزمون با تعداد ۱۰ پرسشنامه آلفای کرونباخ این پرسشنامه به صورت زیر می باشد:

 

قابلیت اطمینان
آلفای کرونباخ	تعداد سوالات
۹۰۳/۰	۲۸

اعتبار این پرسشنامه ۳/۹۰درصد است .با توجه به آنکه معمولاً اعتبار بیشتر از ۷۰ درصد مطلوب است، لذا می توان گفت که این آزمون از اعتبار بسیار بالایی برخوردار است.
۳-۲-۹-۲ تعیین اعتبار (روایی)^[۵۴] پرسشنامه
مفهوم اعتبار به این پرسش پاسخ می دهد که ابزار اندازه گیری تا چه حد خصیصه مورد نظر را می سنجد. بدون آگاهی از اعتبار ابزارِ اندازه گیری نمی توان به دقت داده های حاصل از آن اطمینان داشت. برای تعیین اعتبار پرسشنامه، روش های متعددی وجود دارد که یکی از این روشها اعتبار محتوامی باشد. اعتبار محتوا نوعی اعتبار است که برای بررسی اجزای تشکیل دهنده یک ابزار اندازه گیری به کار برده می شود. اعتبار محتوای یک ابزار اندازه گیری به سوالهای تشکیل دهنده آن بستگی دارد. اگر سوالهای پرسشنامه معرف ویژگی ها و مهارتهای ویژه ای باشدکه محقق قصد اندازه گیری آنها را داشته باشد، آزمون دارای اعتبار محتوا است. برای اطمینان از اعتبار محتوا، باید در موقع ساختن ابزار چنان عمل کرد که سوالهای تشکیل دهنده ابزار اندازه گیری معرف قسمتهای محتوای انتخاب شده باشد.
بنابراین اعتبار محتوا، ویژگی ساختاری ابزار اندازه گیری است که همزمان با تدوین آزمون در آن تنیده می شود . اعتبار محتوای یک آزمون معمولاً توسط افرادی متخصص در موضوع مورد مطالعه تعیین می شود. بنابراین جهت تعیین اعتبار محتوای این پرسشنامه با توجه به اینکه سوالات این پرسشنامه استخراج شده در تحقیق دیگری مورد تایید قرار گرفته و همچنین با نظر خواهی از چند تن از اساتید صاحبنظر ، پرسشنامه مورد تأیید آنها قرار گرفت.
۳-۴ روش تجزیه و تحلیل داده ها
در این تحقیق، برای تجزیه و تحلیل داده های بدست آمده از نمونه ها، هم از روش های آمار توصیفی و هم از روش های آمار استنباطی استفاده شده است. در واقع ابتدا متغیر های تحقیق را به کمک روش های آمار توصیفی تشریح کرده و سپس از روش های آمار استنباطی استفاده شده است. روش های آماری مورد استفاده در این تحقیق عبارتند از:
رگرسیون : کاربرد یک متغیر برای عمل پیش بینی در خصوص متغیر دیگر را رگرسیون می گویند. رگرسیون با کاربرد یک متغیر دانسته و مشخص، مقادیر متغیر غیر مشخص دیگری را پیش بینی می کند؛ رگرسیون شاخه ای از علم آمار است که استفاده از آن به نحو وسیعی در اکثر زمینه های علمی معمول شده است. در حالی که ضریب همبستگی r شدت رابطه بین دو متغیر را نشان می دهد، ولی به ما نمی گوید چه مقدار از واریانس موجود در متغیر وابسته را به هنگامی که چندین متغیر مستقل برای اثر گذاری همزمان برآن دخالت دارند می توان تبیین کرد. (شیرازی،محمود و صائبی،محمد؛ ۱۳۸۰)
رگرسیون به صورت دو متغیره و چند متغیره محاسبه می شود. در رگرسیون دو متغیره ، یک متغیر مستقل و یک متغیر تابع وجود دارد؛ ولی در رگرسیون چند متغیره یک متغیر تابع و چند متغیر مستقل وجود دارد . خط رگرسیون منعکس کننده مسیر حرکت کلی نقاط پراکنده در دستگاه مختصات است که می تواند مبین شدت و وضعیت و نوع همبستگی بین متغیرها باشد. (حافظ نیا, محمدرضا, ۱۳۸۵)
بطور کلی تحلیل رگرسیون چند متغیری به ما کمک می کند تا درک کنیم که چه اندازه از واریانس متغیر وابسته توسط مجموعه ای از پیش بینی کننده ها قابل تبیین می باشد.
در این تحقیق به جهت تعیین میزان تأثیر کارت امتیازی متوازن بر عمکلرد مالی شرکت ها و شاخص های مالی که پیش تر تبیین شده است از رگرسیون استفاده شده است.
آزمون شیب خط رگرسیون(): برای اینکه بتوان شیب خط رگرسیون را آزمون نمود می بایست ابتدا به تعیین یک دامنه یا دودامنه بودن آزمون پرداخت . اگر آزمون با مقدار صفر صورت گیرد آزمون همیشه دو دامنه ولی اگر با مقدار غیر صفر صورت گیرد به هر دو شکل یک دامنه و دو دامنه می تواند مطرح شود. این تحقیق به صورت دو دامنه با مقدار صفر می باشد. گام بعدی تعیین منطقه بحرانی است که برای این منظور درجه آزادی dF=n-2 و یا ۲/ را تعیین و به جدول t- استیودنت مراجعه می گردد.
در گام بعدی می بایست فرضیات را تعیین نمود که به در این تحقیق به صورت زیر تعیین می گردد.