سالها پیش نظریه پرداز بزرگ اروپایی مالتوس بیان نمود که در مقابل رشد تصاعد هندسی جمعیت رشد تولیدات کشاورزی روند تصاعد حسابی دارد و بروز قحطی و پیامدهای مرتبط با آن را برای بشریت پیش بینی نمود هرچند که امروزه به نظر می رسد که پیش بینی های او چندان دقیق نبوده است ولی نمی توان گرسنگی آشکار و پنهان در جوامع بشری را کتمان نمود و چنانچه نرخ رشد کنونی جمعیت بخصوص درکشورهای جهان سوم تعدیل نشد درآینده نزدیک شاهد فاجعه انسانی مرگ و میر گسترده دراثر گرسنگی خواهیم بود و میل به خودکفایی هدف نهایی برنامه ریزی های کشاورزی در سطح تمام کشورهای دنیا بخصوص کشورهای جهان سوم است (رستگار، م ۱۳۷۷).

جهت دانلود متن کامل این پایان نامه به سایت jemo.ir مراجعه نمایید.

 

خوشبختانه در طی یکی دو سال اخیر کشور عزیزمان ایران درامر تولید گندم به خود کفایی نایل گردیده است کاری بزرگ که دست آورد یک تلاش همگانی در کلیه سطوح و مجامع علمی و پژوهشی و اجرایی کشور می باشد ولی باید اذعان نمود که تا رسیدن به خود کفایی درکلیه محصولات کشاورزی کشور ما راه طولانی در پیش دارد و هم اکنون در محصولاتی مانند دانه های روغنی، شکر و ذرت نیاز گسترده ای به واردات می باشد (حقیقت نیا، رجایی ۱۳۸۷).

طبق گزارشهای موجود مصرف سرانه روغن خوراکی سالیانه برای هر نفر در ایران ۱۶ کیلو گرم می باشد و با توجه به جمعیت کشور سالانه روغن خوراکی حدود یک میلیون تن برآورد می گردد و این در حالی است که تولیدات داخلی تنها ۱۰% این نیاز را تامین می کند و افزون بر ۹۰% روغن خوراکی کشور با صرف مبلغی بالغ بر ۵۰۰ میلیون دلار از خارج وارد می گردد و برای کم کردن بار سنگین مالی واردات روغن خوراکی افزایش تولید داخلی در سالهای اخیر از طرف مسئولین امور کشاورزی توجه روز افزونی به کاشت و بهره برداری از گیاهان روغنی گردیده است که در زمینه باغبانی توسعه کاشت درخت زیتون و در زمینه زراعی افزایش سطح زیر کاشت زراعت کلزا مد نظر قرار گرفته است(حقیقت نیا، رجایی ۱۳۸۷).

با توجه به رشد حیرت انگیز علوم و توسعه فن آوری ها در همه زمینه های علوم کاربردی از جمله کشاورزی روز به روز شاهد افزایش تولید در واحد سطح هستیم و در رهگذر جهانی شدن و ایجاد دهکده جهانی و گسترش تبادلات تجاری و عضویت اکثر کشورها در سازمان جهانی تعرفه و تجارت ( گات ) بالطبع کشاورزانی موفق خواهند بود که بتوانند حداکثر تولید در واحد سطح را با حداقل هزینه به دست آورند.یکی از مهمترین عوامل در حصول به این نتیجه مصرف صحیح نهاده های کشاورزی از قبیل کود های شیمیایی می باشد، کودهای شیمیایی چه به لحاظ داشتن سهم عمده در افزایش تولید و چه از لحاظ هزینه ای که بر دوش کشاورزان جهت تهیه آنها می گذارد و چه به لحاظ رعایت مسائل زیست محیطی نقش بسیار مهمی در مطالعات زراعی و اقتصادی کشاورزی و همچنین بررسی و تلفیق مواد مطالعاتی دارد.

در طی سالهای اخیر توجه بسیار زیادی به توسعه کشت کلزا در جهت نیل به خود کفایی در امر تولید روغن خوراکی درکشور شده است و با توجه به نوپا بودن این زراعت در سطح جهانی و بخصوص در ایران کارهای تحقیقاتی فراوانی بر روی این گیاه انجام نگرفته است و از طرفی همه ساله ارقام جدید کلزا وارد کشور می شود که پتانسیل تولید این ارقام در مناطق مختلف معلوم نمی باشد و بخصوص بررسی عملکرد ارقام در شرایط خاص اقلیمی حائز اهمیت می باشد(حقیقت نیا، رجایی ۱۳۸۷).

اهداف تحقیق

۱- تعیین بهترین سطح تراکم کاشت کلزا رقم هایولا ۴۰۱ در منطقه نورآباد ممسنی

۲- تعیین بهترین سطح کود آهن برای رشد و افزایش محصول و همچنین عملکرد و درصد روغن بالا در کلزا رقم هایولا ۴۰۱ در منطقه نورآباد ممسنی

۳- ارائه ی راهکارهایی برای افزایش عملکرد کمی و کیفی کلزا رقم هایولا ۴۰۱ در منطقه نورآباد ممسنی

۴- مشخص کردن پتانسیل تولید کلزا رقم هایولا ۴۰۱ در منطقه نورآباد ممسنی

۵- مقایسه اثر متقابل تراکم کاشت و سطوح مختلف کود آهن بر عملکرد و اجزای عملکرد کلزا رقم هایولا ۴۰۱ در منطقه نورآباد ممسنی

فصل اول

کلیات

۱– کلیات

۱– ۱ تراکم کاشت

با توجه به افزایش جمعیت جهان در سالهای اخیر و نیاز روز افزون جوامع بشری به ویژه کشور ما و فراورده های دانه های روغنی، کشت دانه های روغنی و مدیریت صحیح در افزایش عملکرد، از اهمیت زیادی برخوردار است ( امام و ایلکایی، ۱۳۸۱ ). در این میان کلزا به عنوان یکی از مهمترین گیاهان روغنی در سطح جهان مطرح می باشد و اخیرا کشت و کار آن در کشور افزایش قابل توجهی داشته است.

تراکم مطلوب بوته و آرایش کاشت بهینه از مهمترین فاکتور های به زراعی جهت رسیدن به حداکثر عملکرد در محصولات زراعی است. با اتخاذ چنین روشهایی در کنار استفاده از ارقام مناسب و سازگار با شرایط اقلیمی هر منطقه و نیز حد اکثر استفاده از منابع محیطی نظیرنور، آب و مواد غذایی می توان به عملکرد بیشتری دست یافت ( پزشک پور و همکاران ، ۱۳۷۹ ).

میزان بذر و فاصله خطوط به عنوان فاکتور اصلی تراکم بوته در واحد سطح نقش به سزایی در عملکرد نهایی خواهند داشت. طبق گزارشهای ارائه شده توسط برخی پژوهشگران، افزایش تراکم بوته از طریق کاهش تعداد شاخه های فرعی، تعداد غلاف در بوته، تعداد دانه در بوته و وزن هزار دانه در هر بوته، باعث کاهش عملکرد دانه در تک بوته می شود، اما افزایش مطلوب تراکم منجر به جبران کاهش شاخه های فرعی و اجزای عملکرد در گیاه از طریق افزایش تعداد بوته خواهد شد.

تحقیقات انجام شده نشان می دهد که با افزایش تراکم بوته ( بیش از تراکم مطلوب )، وزن خشک دانه در تک بوته روندی کاهشی دارد، زیرا افزایش تراکم باعث بسته شده کانوپی می شود، رقابت بین بوته ای زیاد شده و مواد غذایی قابل استفاده و توانایی گیاه جهت استفاده از شرایط محیطی ازجمله نور برای انجام فتوسنتز کاهش می یابد. در نتیجه گیاه با یک نوع تنش مواجه می شود و برای کاهش اثرات آن و ایجاد موازنه در فتوسنتز، تنفس و ذخیره مواد، بر سرعت پر شدن دانه می افزاید که این امر موجب کاهش تعداد دانه در غلاف، کوتاه شدن مدت زمان پر شدن دانه ها و در نتیجه کاهش وزن هزار دانه می گردد (امام، ی وایلکائی ۱۳۸۱).

بیل جیلی و همکاران ( ۲۰۰۳ ) اعلام نمودند که ارقام مختلف در تراکم های کمتر عملکرد کمتری داشته اند ولی در تراکم های بیشتر علاوه بر عملکرد بالا در کاهش میزان علفهای هرز نیز موثر می باشند.

۱ – ۲ عنصر های غذایی

کربن، هیدروژن، اکسیژن، نیتروژن، فسفر و گوگرد عناصری هستند که پروتئین ها و در نتیجه پروتوپلاسم از آنها ساخته می شوند, علاوه بر این شش عنصر چهارده عنصر دیگر هم هستند که برای رشد بعضی از گیاهان ضروری هستند: کلسیم، منیزیم، پتاسیم، آهن، منگنز، مولیبدن ، مس، بور، روی ، کلر، سدیم، کبالت ، وانادیم و سیلیسیم.

بطور خلاصه بدین صورت می توان این مواد غذایی را تعریف و تقسیم نمود؛

۱۶ عنصر با توجه به منبع تامین:

از منبع هواو آب: C –H –O

از منبع خاک: الف ) عناصر غذایی پر مصرف ( عناصری که گیاه به مقدار زیاد به آنها نیاز دارد ) مانند:

N – P –K – Ca –Mg – S

ب ) عناصر غذایی کم مصرف ( عناصری که گیاه به مقدار کمتری به آنها نیاز دارد ) مانند:

Zn – Cu – Fe – Mo – Cl – Bo – Mn

چهار عنصری که در بعضی از مواقع باعث رشد بهتر گیاه می شوند:

Na – Va – Si – Co

که مابقی ۷۲ عنصر دیگر غیر اساسی محسوب شده و بعضی از عناصر مثل:

Pb – Hg – Al – Cd

سمی می باشند.

۱-۲– ۱ : تقسیم بندی عناصر غذایی

الف ) عناصر غذایی اساسی: آنهایی هستند که حتی اگر یکی از آنها در دسترس گیاه نباشند رشد رویشی و یا زایشی گیاه کامل نمی شود.

ب ) عناصر غذایی مفید و گاهی لازم: آنهایی هستند که عدم وجودشان در خاک رشد گیاه را ناقص نمی کند اما وجودشان در خاک سبب بهبود رشد گیاه می شوند.

ج ) عناصر غذایی غیر اساسی: آنهایی هستند که وجودشان تاثیری بر رشد گیاه ندارد.

۱-۲-۲ : رابطه درجه فراهمی عناصر با (pH) :

در خاکهایی که درجه اسیدیته بالایی داشته باشند، درجه فراهمی نیتروژن توسط با کتری­ها نیترات سازی خوبی از خود نشان می دهند که این درجه فراهمی در مورد پتاسیم ، گوگرد ، کلسیم ، منیزیم و مولیبدن نیز صادق است . اما هرچه خاک قلیایی تر شود در اختیار گرفتن درجه فراهمی نیتروژن با مشکل مواجه می شود که در میان عناصر کم مصرف نظیر: آهن، منگنز، روی ، مس و بور به همین منوال می باشد.

۱-۳ عنصر آهن

۱-۳-۱ نقش آهن در زندگی گیاه

آهن در مقداری از دیاستازهای گیاهی نقش موثری ایفا می کند. تشکیل و فعالیت دیاستازهایی مانند پروکسی دازها و سیتوکورومها تحت تاثیر مقدار آهن می باشند. آهن یکی از عوامل موثر تشکیل کلروفیل محسوب می شود، به همین علت است که تشکیل کلروفیل گیاهانی که در معرض کمبود آهن قرار دارند به سختی انجام می شود.

آهن به صورت Fe2+ توسط گیاه جذب می گردد، وظایف اصلی آهن را می توان در بدن جانوران و گیاهان به صورت زیر خلاصه نمود :

جزء ساختمان مولکولهای پورفیبرین ، سیتو کرومها وهماتین و …. می باشد.

این ترکیبات در واکنشهای اکسیداسیون ، احیا ، تنفس و فتو سنتز لازم هستند.

جزء ساختمان مولکولهای غیر هم مثل فرواکسین می باشند.

نقش در سیستم آنزیمی همانند آنزیمهای سیتوکروم، اکسیداز، کاتالاز ، اکوتیناز و …..Tisdale), و همکاران ۱۹۹۰).

۱-۳-۲ : منابع کودهای محتوی آهن:

در حال حاضر می توان در کودهای سولفات آهن موجود در بازار که دارای ۲۴% تا ۲۰% آهن می باشند به صورت محلول پاشی در مزارع و یا چال کود در باغها استفاده کرد که در نباتات زراعی هنگام تهیه بستر بذر یا سایرکودهای اصلی قابل مصرف می باشند.

مصرف کودهای آهن کلات دار با بنیان EDDHA نظیر سکوسترون آهن ۱۳۸ مقرون به صرفه است ، این کودها حاوی ۶% آهن کلاته بوده و همراه با آب آبیاری استفاده می شود.

در محیطهای آهکی – قلیایی از محلول های متعدد دیگری استفاده می شود که در بین آنها می توان موارد زیر را نام برد:

اسید آمینو پولی کاربوکلسیک آهن یا APCA- Fe

DTPA ( اسید استیک در اتیلین تری آمین پنتا )

E.D.D.H.A – Acid etyhlenediamine di – ohydroxy ohena cetique

تحرک و تاثیر این موارد از نظر اهمیت قابلیت جذب آهن در pH=7 به ترتیب افزایش اهمیت به قرار زیر است:

APCA > DTPA > HEEDTA > ECTA

۱-۳-۳ : علائم کمبود آهن:

علائم کمبود بیشتر در بافت جوان ظاهر می گردد، در مراحل اولیه با رنگ پریدگی شروع میشود و رگبرگ ها باقی می ماند با ادامه کمبود تمام برگ تحت تاثیر کمبود آن قرار می گیرند سپس رنگ برگ سفید شده و علائم سوختگی یا قهوه ای شدن به صورت لکه هایی درسراسر برگها ظاهر می گردد.

افزایش بیش از حد فسفر و پتاس نیز در جلوگیری از جذب آهن نقش موثری ایفا می کنند. یکی از دلائل کمبود آهن که در بیشتر نقاط کشور مهمترین عامل آن شناخته شده است، زیادی بی کربنات یا آهک در محلول خاک است؛ اغلب خاکهای ایران به خصوص استان فارس و شهرستان نورآباد ممسنی حاوی مقدار قابل توجهی آهک هستند.

حساسیت گیاهان نسبت به آهن متفاوت و متغیر است، در بین گیاهان حساس می توان چند نمونه را به عنوان نمونه در این قسمت ذکر نمود:

الف ) مرکبات ، لوبیا ، سورگوم ، مو ، درختان میوه ، سبزیجات ، گردو

ب ) گیاهانی که حساسیت متغیری دارند مثل : یونجه ، جو ، برنج ، گندم

ج ) گیاهان بی تفاوت : پنبه ، سیب زمینی ، چغندر قند

۱-۴ ویژگیهای گیاه کلزا

گیاه کلزا دارای حدود ۴۰% روغن در دانه و حدود ۲۰% پروتئین در کنجاله دانه می باشد و کنجاله دانه آن برای تغذیه دام بسیار خوش خوراک و مغذی می باشد . کاه و کلش آن بسیار سریع در داخل خاک پوسیده و تبدیل به مواد آلی می شود. کلزا در تناوب با غلات در کنترل بیماریهایی مانند پاخوره و علفهای هرزی مانند یولاف و جودره در مزارع گندم موثر است.

یکی از مشکلات عمده در طی سالهای اخیر مسئله بیماری قارچی پاخوره غلات take all در استان فارس و به خصوص در شهرستان ممسنی می باشد که این امر باعث افت تولید در بسیاری از مزارع منطقه شده است و نتایج تحقیقات نشان داده است که بهترین و موثرترین شیوه برای کنترل این بیماری تناوب گندم با گیاهان غیر گرامنه می باشد .هم اکنون تنها جایگزین کشت زمستانی در منطقه کلزا می باشد و به همین دلیل کشت این گیاه اخیرا در منطقه توسعه یافته است. در کشت پاییزه نیاز به آبیاری کم و امکان استفاده از نزولات آسمانی زمستانه و بهاره وجود دارد.

اساسأ در کشور ما که جز مناطق نیم خشک دنیا محسوب می شود زراعت پاییزه کلزا با توجه به نیاز آبی نسبتا کم آبی می تواند مفید واقع شود به طوری که در سالهای دارای بارندگی مناسب و پراکنش خوب این گیاه با ۳ الی ۴ مرتبه آبیاری به میزان هر دفعه ۱۰۰۰ متر مکعب در هر هکتار محصول خوب و اقتصادی تولید می کند(عظیمی، الف.، ۱۳۸۳).

گیاه کلزا دارای ارقام پاییزه و بهاره می باشد که در مناطق مختلف کشور امکان کاشت دارد ( در کشورهای اروپایی کلزای زمستانه و بهاره در پاییز و بهار در کنار هم کاشته می شود. ) همچنین این گیاه در ارتفاعات مختلف دنیا بدون ایجاد مشکل کاشته می شود(ناصری، فرشته.، ۱۳۷۰).

با توجه به شرایط دمایی و رطوبت، کشت پاییزه این گیاه در اغلب نقاط کشور به راحتی امکان پذیر است. مقاومت بسیار زیاد این گیاه به دمای زیر صفر بعد از به روزت رفتن امکان کاشت آن را در مناطق بسیار سرد فراهم می آورد و با توجه به دارا بودن سیستم ریشه ای عمیق امکان بهره برداری از عناصر غذایی و آب در اعماق مختلف خاک برای این گیاه فراهم است. گیاه کلزا نسبت به گندم زودرس تر بوده و همچنین نیاز آبی کمتری دارد.

در دوره گل دهی نسبتا طولانی ، این گیاه می تواند برای پرورش زنبور عسل مورد استفاده قرار گیرد.

روغن دانه خوراکی کلزا از کیفیت مناسبی برخوردار است. در حال حاضر در کشور سوئد ۳۰% از روغن خوراکی از منبع کلزا می باشد و علاوه بر این روغن کلزا به دلیل داشتن شرایط ویژه به لحاظ نوع ترکیبهای شیمیایی موارد استفاده زیادی در صنایع فلزی ، لاستیک سازی ، صنایع نساجی و …. دارد(عزیزی،م.الف،سلطانی ۱۳۸۱).

کنجاله دانه کلزا پس از روغن کشی دارای حدود ۲۵% پروتئین می باشد و با توجه به میزان فیبر بالای آن در تعلیف دام مورد توجه قرار می گیرد. دوره رشد نسبتا کوتاه کلزا یکی دیگر از ویژگیهای مثبت آن می باشد به نحوی که در تناوب با ذرت امکان کاشت به موقع ذرت ایجاد می شود.

با توجه به مطلب فوق، ترویج کاشت این گیاه در کشور ما ضروری به نظر می رسد به رغم ویژگیهای مثبت زیادی که برای گیاه کلزا عنوان گردید باید اذعان نمود که زراعت این گیاه در ایران برای کشاورزان به خوبی معرفی نشده است و در این راستا نیاز به کار و تلاش زیاد در جهت تحقیق و ترویج مسائل زراعی این گیاه در شرایط اقلیمی مناطق مختلف با توجه به تعداد ارقام این گیاه و وارداتی بودن اکثر ارقام و شرایط آب و هوایی و خاکی می باشد. بررسی نیازهای غذایی کلزا و احتیاجات کودی آن یکی از مهمترین کارهای تحقیقاتی در این زمینه می باشد که تحقیق حاضر در جهت پاسخ گویی به یکی از پرسشهای فراوانی که در این زمینه مطرح می باشد به اجرا در آمده است (سلطانی.و،خاوری خراسانی.،۱۳۸۱).

می توان مزایای کشت کلزا را نسبت به سایر دانه های روغنی درموارد ذیل جستجو نمود:

– تولید روغن بیشتر با مصرف آب کمتر.

– قابلیت کشت پاییزه و عدم رقابت با محصولات زراعی کشت های بهاره و تابستانه.

– امکان کشت در شرایط دیم و زمین های آیش.

– قابلیت کاشت، داشت و برداشت با ادوات زراعی گندم و جو و بی نیازی به ماشین های زراعی خاص و سرمایه گذاری جدید برای خرید آنها.

– درآمد زایی بیشتر برای کشاورزان درمقایسه با کاشت غلات.

– جلوگیری از فرسایش خاک و شسته شدن ازت آن در فصل بارندگی.

– ایجاد اشتغال برای کشاورزان در زمستان و کاهش مهاجرت های فصلی روستاییان.

– کمک به تأمین سلامت مصرف کنندگان روغن های خوراکی.

۱-۵ تاریخچه

کلزا گیاهی از خانواده چلیپا ئیان با نام علمی (Brassica napus ) می باشد ،این گیاه با کمتر از ۲% اسید اروسیک در روغن و کمتر از ۳۰ میکرومول گلوکوزینولات در گرم کنجاله ، نوع خاصی از کلزای روغنی می باشد که به کانولا معروف است . این دو خصوصیت دانه روغن کلزا را برای تغذیه انسان و کنجاله را به عنوان منبع و پروتئین بالا برای تغذیه دام مناسب کرده است(عزیزی، م.، ۱۳۸۱).

زراعت این گیاه در چین و هندوستان دارای سابقه طولانی می باشد، کلزا و یا دانه خردل در حدود ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد در دره ایندوس وجود داشته و استفاده از روغن آن به چند قرن قبل از میلاد مسیح بر می گردد(عظیمی، الف.، ۱۳۸۳).

این گیاه در آسیا همیشه برای تغذیه انسان و در اروپا به عنوان منبعی برای روغن چراغ و روغن نرم کننده و استفاده شده است و موطن کلزا هنوز به طور دقیق مشخص نیست اما به احتمال قوی خاستگاه آن در قاره های آسیا و اروپا می باشد چون زیر گونه های متعلق به شلغم روغنی به صورت وحشی از اروپای غربی تا چین پراکنده شده است بنابر این می توان پذیرفت که دارای ۲ موطن یکی در ناحیه افغانستان – پاکستان و دیگری در ناحیه مدیترانه می باشد و همچنین ممکن است یک ناحیه فرعی آن ناحیه ترکیه – ایران باشد و از طرفی چون واکنش اولیه دو گونه تشکیل دهنده کلزا یعنی کلم و شلغم روغنی در ناحیه خاوری اروپا به هم رسیده و تداخل یافته اند، بعضی­ها نیز بر این باورند که گیاه کلزا برای اولین بار در این منطقه از ترکیب دو گونه فوق به وجود آمده است(ناصری، فرشته.، ۱۳۷۰).

با تولید روز افزون کلزا طی سالهای ۱۹۶۵ هزاران هکتار از اراضی کانادا به کشت این گیاه اختصاص یافت . در سال ۱۹۷۵ در کشور کانادا اولین کلزای روغنی با مقدار اندک اسید اروسیک اصلاح شد. دانه کلزا دارای کمترین میزان اسید چرب در بین دانه های گیاهی می باشد(۶%) که از این نظر برای تغذیه انسان در جهت کاهش بیماری های قلبی و عروقی مناسب می باشد.

در حالی که در اواخر دهه ۱۹۴۰ ، ۷۰% روغن کلزا در آسیا تولید می شد از دهه ۱۹۹۰ تقریبا ۴۰% تولید روغن کلزا در کانادا و کشورهای اروپایی انجام می­شد. جدول های ۲-۱ ، ۲-۲ و ۲-۳ به ترتیب تولید روغن کلزا در کشورهای مختلف، عملکرد کلزا در کشورهای مختلف و سطح زیر کشت در ایران را نشان می دهند.

جدول ( ۱- ۱ ) میانگین ۵ ساله ۱۹۸۹ تا ۱۹۹۳ تولید روغن کلزا در کشورهای مختلف

 

 

 

 

 

 

 

 

کشور	تولید ۰۰۰/۱۰ تن
کانادا	۷۵۸/۳
چین	۵۰۶/۶
اتحادیه اروپا	۱۶۱/۶
هند	۸۷۸/۴
لهستان	۱۵۸/۱
سایر کشورها	۵۶۵/۳
کل	۰۲۶/۲۶

جدول ( ۱- ۲ ) عملکرد کلزا در کشورهای مختلف دنیا ( کیلو گرم در هکتار)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

سالکشور	۱۹۹۴	۱۹۹۶	سالکشور	۱۹۹۴	۱۹۹۶
اتیوپی	۵۳۳	۵۳۳	فرانسه	۲۶۴۱	۳۳۱۹
کانادا	۱۲۵۷	۱۴۴۸	بریتانیا	۲۵۴۹	۲۴۰۶

جدول ( ۱- ۳ ) : سطح زیر کشت و میزان تولید دانه روغنی کلزا در ایران طی سالیان اخیر

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

سال زراعی	سطح زیر کشت به هکتار	میزان خرید محصول – تن
۷۵-۷۴	۲۴۱۲	۲۵۸۲
۷۶-۷۵	۱۰۵۶۲	۹۵۹۷
۷۷-۷۶	۸۰۶۱	۶۵۸۸
۷۸-۷۷	۵۰۶۷	۵۲۴۰
۷۹-۷۸	۱۷۸۶۰	۱۴۷۱۱
۸۰-۷۹	۲۶۴۲۵	۲۹۲۷۱
۸۱-۸۰	۵۰۲۷۸	۶۸۲۲۵
۸۲-۸۱	۷۱۴۰۳	۱۱۲۱۶۴
۸۳-۸۲	۷۳۵۰۲	۱۰۵۷۰۰
۸۴-۸۳	۱۲۷۹۳۹	۲۱۲۱۱۲
۸۵-۸۴	۲۰۴۱۸۹	۳۴۱۰۰۰
۸۶-۸۵	۲۴۲۴۳۶	–

با توجه به جدول ۱-۳ متوسط تولید کلزا در کشور ایران در سالهای اخیر حدود ۱ تن در هکتار بر آورد می گردد و با توجه به متوسط تولید کشورهای اروپایی ( حدود ۲ تن در هکتار ) و همچنین وجود شرایط اقلیمی مناسب کشور برای زراعت کلزا کار و تلاش در جهت بهبود شرایط زراعی کلزا بیشتر ضرورت پیدا می کند(صفافر، ح .، ۱۳۸۲).

جدول (۱-۴ ) : سطح زیر کشت و میزان تولید کلزا در شهرستان نورآباد ممسنی طی سالیان اخیر

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

سال زراعی	سطح زیر کشت	میزان خرید محصول – تن
۷۸-۷۷	۸	۱۴
۷۹-۷۸	۲۵	۴۵
۸۰-۷۹	۶۵	۱۲۰
۸۱-۸۰	۱۳۰	۲۵۶
۸۲-۸۱	۱۴۷	۲۹۰
۸۳-۸۲	۱۹۱	۳۸۰
۸۴-۸۳	۴۸۴	۹۷۰
۸۵-۸۴	۹۶۵	۱۹۵۰
۸۶-۸۵	۷۰۰	۱۵۸۰

در طی دهه اخیر رشد سالانه تولید کلزا از سویا، پنبه، آفتابگردان و بادام زمینی بیشتر بوده است و تولید جهانی آن از رتبه پنجم به سوم ارتقا یافته است.

اکثر کشورهای تولید کننده کلزا محصول را به مصرف داخلی می رسانند، حدود ۹۰% تجارت جهانی کلزا در اختیار کانادا و اتحادیه اروپا می باشد که تقریبا به نسبت مساوی آن را در اختیار دارند. مهمترین صادر کنندگان کلزا ، اتحادیه اروپا و کانادا و مهمترین وارد کنندگان آن چین ، اروپا ، هند و آمریکا می باشند (احمدی، م . ر . وف. جاوید فر.، ۱۳۷۷).

۱-۶ ویژگی های گیاه شناسی

کلزا گیاهی است متعلق به خانواده کروسیفر و جنس کلمیان (براسیکا) می باشد که ۵ گونه از جنس براسیکا در سطح جهانی به عنوان دانه روغنی کشت می شود ( کلزا ، شلغم روغنی ، خردل هندی ، خردل وحشی و خردل سفید ).

کلزا دارای ۱۹ عدد کروموزوم و دارای تیپهای رشد بهاره و پاییزه می باشد و مهمترین گونه زراعی جنس براسیکا محسوب می گردد. ارقام عمده مورد کشت و کار در اکثر نقاط دنیا و همچنین در ایران از ارقام پائیزی می باشند که کشت ارقام پاییزه متداولتر از ارقام بهاره می باشد (عظیمی، الف.، ۱۳۸۳).

۱-۷ خصوصیات مورفولوژیکی گیاه کلزا

الف :ریشه

کلزا دارای ریشه عمودی و بلند است که تا عمق ۸۰ سانتی متری خاک و حتی بیشتر نفوذ می کند ، همچنین دارای ریشه های جانبی متعددی است که معمولا در لا به لای خاک پراکنده هستند و کمتر به عمق خاک فرو می روند . عمق نفوذ و گستردگی سیستم ریشه نقش به سزایی در مقاومت به خشکی و استفاده بهینه از رطوبت ذخیره شده در خاک دارد (Thurling, N., 1998)

ب : ساقه

کلزا دارای یک ساقه اصلی است که از آن شاخه های فرعی زیادی منشعب می شود. با شروع بهار و خاتمه مرحله روزت ابتدا ساقه اصلی ایجاد می شود و با یک رشد سریع به گل می نشیند و سپس شاخه های فرعی رشد میکنند. میزان شاخه دهی به واریته محیط و روش های زراعی بستگی دارد . تراکم گیاه تاثیر زیادی روی شاخه دهی و ارتفاع شاخه های فرعی از سطح زمین دارد (ناصری، فرشته.، ۱۳۷۰).

در تراکم های بالا معمولا میزان شاخه های فرعی کم و ارتفاع آنها نیز بیشتر است. ارتفاع ساقه در واریته های مختلف از ۵۰تا ۲۰۰ سانتی متر است.

ج : برگ

برگهای کلزا در مراحل روزت بیضوی شکل، چند قسمتی و دارای دمبرگ و به صورت مجتمع هستند اما در مرحله بعدی برگها نوک تیز و بدون پایه و تا حدی به ساقه چسبیده اند و در کلزا فقط برگ های پایینی به ساقه چسبیده اند.

تعداد برگ های ساقه اصلی بستگی به واریته از ۵ تا ۱۲ عدد در بوته های تیپ بهاره و تا ۴۰ عدد در بوته های تیپ پاییزه تغییر می کند (ناصری، فرشته.، ۱۳۷۰).

میزان تولید برگ به طول دوره بین آغاز گل دهی تا گلدار شدن کامل گیاه مربوط می شود. بنا براین زمان کاشت تاثیر زیادی بر آن خواهد داشت . ریزش برگ در اثر عوامل مختلف از جمله حشرات در نواحی گرمسیری معمولا شایع است. در کلزا ریزش برگ ها در آغاز گل دهی تاثیر منفی بر میزان محصولات می گذارد اما پس از گل دهی اثر قابل ملاحظه ای برآن ندارد چرا که سایر قسمتها این توانایی را دارند که با افزایش فتوسنتز خسارت وارده را جبران کنند(Allen, D. J,D. Morgan., 1971).

د : گل

گلها دو جنسی و هر گل شامل ۴ کاسبرگ سبز و ۴ گلبرگ رنگین به رنگ پرتقالی تا زرد کمرنگ ، ۶ پرچم و یک مادگی دو برچه ای می باشد، ۴ عدد از پرچمها بلند و ۲ عدد کوتاه است (الله دادی، الف.، ۱۳۸۰).

گل آذین آن خوشه ایی در انتهای ساقه اصلی و شاخه ها قرار دارد تعداد گلها زیاد و معمولا درصد کمی از آنها می رسد. کلزا گیاهی خودگشن است اما درصد دگرگشنی درآنها زیاد است و تا ۳۰% آنها نیز بالغ می شوند، وجود کندوی زنبور عسل در مزرعه می تواند باعث افزایش تلقیح و افزایش عملکرد شوند (آینه بند، الف.، ۱۳۷۲).

ه : غلاف

مادگی دو برچه ای دارد و در نهایت به غلاف بلندی به طول ۵-۱۰ سانتی متر می رسد و در نهایت به ۱۵-۴۰ عدد دانه تبدیل می شود. برچه ها توسط یک یا دو دیواره نازک از هم جدا می شوند(آینه بند، الف.، ۱۳۷۲).

دیواره غلاف در اکثر ارقام در زمان رسیدن از هم جدا می شوند و سبب ریزش دانه و افت محصول می گردد. البته میزان ریزش در بعضی از ارقام کم می باشد که شرایط آب و هوایی به میزان ریزش تاثیر زیادی دارد (شهیدی، الف.، ۱۳۸۰).

ز : دانه

دوره شکل گیری دانه ها از ۵۰% گل دهی گیاه شروع می شود، در این حالت غلاف هایی که بر روی شاخه های اصلی قرار دارند به دلیل اینکه فرصت بیشتری برای تجمع مواد خشک دارند، دانه های درشت تری تولید خواهند کرد (Van Deynze, A., 2002).

دانه کلزا دارای یک پوشش هموار یا متخلخل است، وزن هزار دانه ممکن است از ۷ – ۳ گرم با توجه به واریته و فصل تغییر کند، به طوری که وزن هزار دانه کلزای پاییزه ۷ – ۴ گرم و وزن هزار دانه کلزای بهاره ۵/۴ – ۳ گرم می باشد.

دانه های کلزا از دانه های شلغم روغنی سنگین تر است، دانه های هر دوی آنها قهوه ای تیره مایل به سیاه می باشند و هرچه نارس تر باشند روشنتر هستند، هرچند اخیرأ ارقام دانه زرد نیز اصلاح گردیده اند (ناصری، فرشته.، ۱۳۷۰ ).

پوسته دانه از لایه اپیدرم پارانشیم و لایه پیگمان تشکیل شده ­اند، در زیر پوسته دانه، آندوسپرم قرار دارد که اغلب تنها از یک ردیف سلول تشکیل شده و در زیر آن جنین قرار گرفته و لپه های درشت و پراز روغن، ریشه چه را احاطه کرده اند.

بذر کلزا از قدرت جوانه زنی خوبی برخوردار است، حداقل درجه حرارت لازم برای جوانه زدن آن ۱+ درجه سانتی گراد است به طوری که در کشت پاییزه گیاهچه ها ۶ – ۵ روز پس از کاشت به شرط مرطوب بودن خاک جوانه می زنند. این گیاه با کاهش رطوبت خاک درصد جوانه زنی آن به سرعت کاهش می یابد (احمدی،م.، ۱۳۸۰).

۱-۸ اجزای عملکرد فیزیولوژیکی گیاه

اجزای عملکرد در کلزا از تعداد غلاف دربوته، تعداد دانه در بوته و اندازه دانه تشکیل می شود ، به نظر می رسد که قابلیت جبرانی اجزای عملکرد در کلزا نسبت به غلات کمتر باشد ، در تحقیقی که در بریتانیا انجام گرفت مشخص شد که تعداد غلاف در واریته ویکتور تا اندازه ای زیاد تحت تاثیر تاریخ کشت و اختلافات فصلی می باشد به طوری که تعداد غلاف از ۱۴۱۰ تا ۳۴۷۰ متغیر بود ولی تعداد دانه (۱/۱۷ تا ۱/۱۹ ) و وزن هر دانه (۴۵/۴ تا ۹۲/۴ گرم) تغییرات کمی نشان می دادند و هیچ همبستگی منفی بین اجزای سه گانه عملکرد مشاهده نشد.

دوره رشد گیاه کلزا بسته به ارقام مختلف بین ۷۰ تا ۲۸۰ روز می تواند باشد. این دوره رشد در ارقام بهاره کمترین و در ارقام پاییزه بیشترین می باشد، دوره رشد در میزان تولید به شدت موثراست به نحوی که ارقام پاییزه دارای حد اکثر عملکرد و ارقام بهاره کمترین عملکرد را دارند در شرایط مناطق معتدل فارس عمدتا ارقام پاییزه کشت می شود که دارای پتانسیل تولید مناسب می باشد (سرمد نیا ، غ و ع . کوچکی .، ۱۳۷۶) .

۱-۹ ترکیب مواد تشکیل دهنده دانه

مقدار روغن دانه از ۲۳ تا حدود ۵۰% متغیر می باشد در حالی که مقدارگلوکوزینولات از کمتر از ۱۰ تا بیشتر از ۱۵۰ میکرومول بر گرم دانه می باشد، عوامل محیطی ممکن است حداقل به اندازه عوامل ژنتیکی در میزان روغن دانه کلزا موثر می باشد . بنابراین تغذیه گیاهی در تولید دانه و کیفیت آن بسیار موثر است.

یکی از شاخصهای مهم کیفی روغن کلزا میزان اسید اروسیک آن می باشد که در ارقام مختلف این میزان بسیار متفاوت است .ارقامی که جهت مصارف صنعتی و بخصوص در جهت روغنهای روان کننده در ماشین آلات صنعتی و صنایع لاستیک سازی و در صنایع فلزی استفاده می شود حداقل ۴۰% اسیدهای چرب آنها را اسید اروسیک تشکیل می دهد و اگر میزان اسیدهای چرب از ۵۰% بیشتر باشد مطلوب تر خواهند بود (Russelle, M., 1976).

روغن خوراکی کلزا دارای اسید اروسیک کم اساسا دارای مقادیر زیادی اسید اولتیک می باشد ولی میزان اسید لینولتیک آن نسبت به بسیاری از روغنهای گیاهی بیشتر می باشد، اسید لینولئیک به سرعت اکسیده شده و سبب بد طعمی و کاهش مرغوبیت روغن کلزا می شود بر عکس روغن کلزا از حیث اسید چرب اسید لینولئیک فقیر می باشد و افزایش این اسید چرب ارزش غذایی آن را بهبود خواهد بخشید (عظیمی، الف.، ۱۳۸۳).

۱-۱۰ کیفیت دانه – میزان روغن

میزان روغن در بین گونه های جنس براسیکا و فرمهای کلزا متفاوت است، تفاوت میزان روغن بین گونه ها زیاد است ولی اختلاف در ارقام متعلق به یک گونه به مراتب کمتر است.

به عنوان مثال در آزمایشی که در بلژیک انجام گرفته است یک دامنه ۸/۲ درصدی در میزان روغن ۵ واریته کلزای پاییزه مشاهده گردیده است و نتایج مشابه ای نیز از سوئد گزارش گردیده است. میزان روغن کلزا در منابع مختلف متفاوت گزارش شده ولی به طور کلی در حدود ۴۰% برآورد می گردد (عزیزی،م. س،خاوری خراسانی.،۱۳۸۱).

روغن کلزا عمدتا مصرف خوراکی داشته و جهت تهیه مارگارین و مواد دیگر استفاده می گردد. در بعضی از کشورها روغن کلزا نقش مهمی در رژیم غذایی دارا می باشد.

روغن کلزا در سالهای اخیر ۴۰% روغن خوراکی کشور سوئد و ۳۸% روغن خوراکی کشور کانادا را تامین کرده است.

ترکیب اسید های چرب نقش مهمی در کیفیت روغن کلزا دارند. در سالهای گذشته واریته های کلزا اغلب نسبت های بالایی از زنجیره های طولانی اسید های چرب غیر اشباع ارویسک و ایکوسنوییک را دارا بودند. جیرهای غذایی دارای نسبت های بالای روغن کلزا و اسید اروسیک، موجب لاغری حیوانات آزمایشگاهی و خوکها می گردد. چنین جیرهای غذایی می تواند سبب مصرف غیر عادی چربی در عضلات قلب و ماهیچه های بدن همراه با تغییرات نا مطلوب دریافت میوکاد گردد، همچنین گزارشهای مبتنی بر تحقیقات جدیدتر از کشورهای اروپایی و کانادا ضمن تایید مطالب فوق حاکی از آن است که در صورت استفاده از کلزای با اسید اروسیک کم، این تغییرات روی نمی دهد به همین دلیل تعدادی از کشورها محدودیت های را برای میزان اسید اروسیک موجود در روغن خوراکی کلزا در نظر گرفته اند و پیشرفت های اخیر در ایجاد واریته های کم اسید اروسیک د رکانادا و اروپا در همین راستا صورت می گیرد (صفافر، ح .، ۱۳۸۲).

۱-۱۱ خواص تغذیه ای روغن کانولا

– میزان اسیدهای چرب اشباع روغن کلزا بسیار پایین تر از سایر روغن هاست.

– اسید لوریک ( C12:0 ) و اسید میترستیک( C14:0 ) در روغن کانولا وجود ندارند.

– کمترین میزان اسید پالمتیک ( C16:0 ) را دارا است ( حدود ۳ درصد ).

– اسید استئاریک هیچگونه اثری بر روی کلسترول ندارد.

– روغن کانولا بعنوان قسمتی از رژیم غذایی، میزان کلسترول بسیار کمی دارد.

– درصد روغن کانولا بصورت اسیدهای چرب غیر اشباعی ( اسید اولئیک C18:1 ) می باشد.

– اسیدهای چرب امگا ۳ موجود در آن باعث کاهش بیماری های قلبی می گردند و از لخته شدن خون جلوگیری می نماید.

– به دلیل داشتن کمترین مقدار چربی اشباع شده باعث کاهش کلسترول خون می شود.

– منبع مهمی از چربی های امگا ۳ و ویتامین های K,H,A,E است.

– از نظر ارزش غذایی در بین چربی ها و روغن های نباتی پس از روغن زیتون رتبه دوم دارد.

– به دلیل بالا بودن نقطه اشتعال و مقاوم بودن در برابر حرارت و همچنین رنگ روشن و طعم مناسب دارای خصوصیات مطلوب یک روغن پخت و پز است.

جدول (۱-۵ ) تولید جهانی دانه های روغنی مهم درسالهای گذشته بر حسب میلیون تن

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

دانه های روغنی	۱۹۹۹/۱۹۹۸	۲۰۰۰-۱۹۹۹	۲۰۰۱/۲۰۰۰	۲۰۰۲/۲۰۰۱
سویا	۸۲/۱۵۹	۹۰/۱۵۹	۰۶/۱۷۵	۳۳/۱۸۴
پنبه	۶۳/۲۲	۹۲/۳۲	۵۰/۳۳	۶۴/۳۶
آفتابگردان	۶۳/۲۶	۹۲/۲۷	۱۸/۲۳	۲۰/۲۱
کلزا	۸۹/۵۳	۴۵/۴۲	۵۶/۳۷	۹۹/۳۵

جدول (۱- ۶ ) : تولید جهانی کنجاله دانه های پروتئینی مهم ( بر حسب میلیون تن )

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

دانه های روغنی	۱۹۹۹/۱۹۹۸	۲۰۰۰-۱۹۹۹	۲۰۰۱/۲۰۰۰	۲۰۰۲/۲۰۰۱
سویا	۳۵/۱۰۷	۳/۱۰۷	۵۸/۱۱۶	۳۹/۱۲۵
پنبه دانه	۳۷/۱۱	۴۴/۱۱	۲۶/۱۱	۶۱/۹۲
کلزا	۱۱/۹	۲۹/۲۲	۳۱/۲۱	۵۲/۲۰
آفتابگردان	۵۱/۱۰	۷۲/۱۰	۳۹/۹	۴/۸

جدول ( ۱- ۷ ) : میانگین میزان ترکیبهای دانه کلزای ایران در ۵ سال گذشته

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

سال	پروتئین	روغن ( ۱ )	فیبر ( ۲ )	گلوکوز ینولات (۳ )	اسید اروسیک (۴ )
۷۷	۴۲/۲۴	۷/۴۱	۲۰/۱۲	۴۰/۴۸	۲/۴
۷۸	۲۶	۲۶/۴۲	۲۰/۱۱	۳۰/۲۸	۳۴/۰
۷۹	۴/۲۵	۵۲/۴۲	۵۰/۱۱	۶۱/۸	۴۶/۰
۸۰	۲/۲۵	۶۵/۴۲	۱۲	۲/۹	۵/۰
۸۱	۲۶	۳/۴۳	۸۰/۱۱	۱۱/۱۰	۴/۰

۱- در وزن خشک – (درصد )

۲ – در وزن خشک بدون چربی – (درصد )

۳ – در کل دانه – ( میکرومول در گرم )

۴ – در ترکیب اسید های چرب – ( در صد )

جدول ( ۱-۸ ) مقایسه ترکیبهای کلزا در کنجاله ایرانی و کانادایی

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ترکیبات ( در صد )	کنجاله کلزای ایرانی	کنجاله کلزای کانادایی
رطوبت	۱۰	۱۰
خاکستر	۷/۶	۸/۴
پروتئین	۷۵/۳۷	۳۴
چربی	۸۰/۱	۳
فیبر	۹۷/۱۳	۱۲
کلسیم	۷۴/۰	۶۳/۰
فسفر	۱۳/۱	۰۱/۱
گلوکوزینولات	۱۴	۱۶
سیناپین	۷۸/۰	۱

۱-۱۲ اصول کلی شناسایی روغنها و چربیهای خوراکی

روغنها و چربیهای خوراکی از منابع گیاهی یا جانوری تامین می شود.چربی ها جدا از نقش غیر قابل انکار در بهبود طعم و و یژگیهای فیزیکی محصولات غذایی به دلیل داشتن کالری بالا و همچنین به عنوان حامل ویتامینهای محلول در چربی در زندگی ما اهمیت فراوانی دارد.

از نظر شیمیایی، روغنها استراسیدهای چرب و گلیسرول هستند، اسید های چرب نیز اسیدهای منوکربوکسیلیک زنجیره بلند هستند و طی یک فرایند استری شدن بیولوژیکی حداکثر ۳ اسید چرب روی یک مولکول گلیسرول که خود یک الکل تری هیدریک می باشد، متصل می شوند که تفاوت اصلی خوراکی با روغنهای معدنی و نفتی در این ترکیب ها نهفته است، روغنهای معدنی قابل هیدرولیز نیستند و روغنهای حاصل از نفت نیز اگر چه تا حدودی هیدرولیز می شوند اما حاصل این واکنش گلیسرول و اسید چرب نیست بلکه مجموعه اسیل گلیسرول ها ( گلیسرول استری شده با اسید های چرب ) می باشد و تمامی ترکیبهایی که به صورت طبیعی در روغن حل یا پخش می شوند روغن یا چربی نامیده می شود. مهمترین ترکیب در روغنها و چربیها تری اسیل گلیسرول ها هستند، معمولا بیش از ۹۵% چربی و روغن های خام را تری اسیل گلیسرول تشکیل می دهد که پس از تصفیه این مقدار بسته به میزان مواد غیر قابل صابونی به ۹۹-۹۷% می رسد (ماهنامه صنعت روغن نباتی ۱۳۸۵).

۱-۱۳ تاثیر آب و هوا بر روی کیفیت دانه روغنی کلزا

شرایط محیطی اثرات مهمی بر ترکیب های شیمیایی بذر کلزا به ویژه در ارقام جدید دارد. درجه حرارات و بارندگی در طول فصل رویش به عنوان دو عامل مهم در تولید دانه و کیفیت روغن کلزا مطرح می باشد به طوری که در درجه حرارت پایین و رطوبت بالا مقدار روغن بیشتر است که این عامل سبب افزایش اسید های چرب غیر اشباع خواهد شد.

آبیاری سبب می شود تا میزان روغن دانه افزایش و پروتئین آن کاهش یابد، بررسی های جدید نشان می دهد که در بین تمامی عوامل آب و هوایی درجه حرارت بیشترین تاثیر را بر کیفیت دانه کلزا داشته است.باافزایش درجه حرارت روزانه هوا از ۱۰به ۵/۲۶ درجه سانتی گراد تولید روغن کاهش اما تولید دانه افزایش یافته است ، درجه حرارت بالاتر میزان اسید های اروسیک ، لینولئیک، را کاهش داده اما سبب افزایش میزان اسید های اولئیک و ایکوزئیک شده است (تقی زاده، م.ص.، ۱۳۸۳).

میزان روغن و پروتئین موجود در دانه کلزا تحت تاثیر تغییرات بارندگی، درجه حرارت، طول روز و رطوبت نسبی هوا قرار می گیرد به طوری که بیشترین مقدار ذخیره روغن در شرایط روزهای کوتاه، دمای به نسبت معتدل و رطوبت نسبی پایین تولید می شود اما بیشترین مقدارپروتئین زمانی تولید می شود که روزها بلند و درجه حرارت بالا باشد، میزان اسید اروسیک تحت تاثیر طول روز و رطوبت نسبی قرار می گیرد.

۱-۱۴ ترکیب های کنجاله کلزا

الف ) پروتئین و اسید های آمینه

مقدار پروتئین خام در کنجاله کلزا ۳۸-۳۲ درصد است، میزان پروتئین در اثر عملیات روغن کشی در کارخانجات و محیط کاشت دانه تغییر می یابد، عوامل محیطی مثل آب و هوا و کیفیت خاک نیز بر روی میزان پروتئین تاثیر می گذارند.کنجاله در کلزا دارای ترکیبهای اسید آمینه بسیار مناسبی برای تغذیه حیوانات پرورشی به ویژه نشخوار کنندگان است. کنجاله کلزا همانند دیگر منابع پروتئین گیاهی در میزان لیزین محدودیت داشته اما از نظر سیتونین و

سیستئین در سطح مناسبی قرار دارد (الله دادی، الف.، ۱۳۸۰).

ب ) چربی و انرژی

میزان روغن موجود در کنجاله در ایران ۲-۱ در صد است.

ج ) کربوهیدراتها و فیبر

کنجاله کلزا دارای میزان زیادی پلی ساکارید غیر نشاسته ای و ۵/۲ در صد چند قندی ها از جمله فینوزد و استاکیوز است همچنین کنجاله کانولا حاوی ۱۵ درصد قند آزاد و پلی ساکارید های غیر نشاسته ای قابل حل می باشد.

د ) مواد معدنی

اطلاعات بدست آمده حاکی از آن است که کنجاله کلزا منبع مناسبی از مواد معدنی ضروری است به ویژه سلنیم و فسفر این کنجاله نسبت به کنجاله سایر دانه های روغنی بالاتر است . میزان سدیم در کنجاله کلزا به نوع فرآوری و مواد افزوده شده به کنجاله بستگی دارد.میزان کلسیم، فسفر و سدیم در کنجاله سویا به ترتیب ۲۹% ، ۷% و ۳۶% می باشد (احمدی،م.، ۱۳۸۰).

ه ) ویتامین ها

اطلاعات در مورد میزان ویتامین های کلزا محدود می باشد به هر حال کلزا دارای میزان زیادی کولین ، فولیک اسید ، تیامین ، تپاسین و بیوتین می باشد.

۱-۱۴-۱ ترکیب های نامطلوب موجود در کنجاله کلزا

الف – گلوکوزینولیتها

گلوکوزینولیتها ترکیبهای طبیعی موجود در گیاهان خانواده کلمیان هستند.

اکنون بیش از ۱۰۰ نوع مختلف از این گروه ترکیب های شناخته شده است که عمدتا در شکل و نوع زنجیره جانبی متفاوتند . تاثیر نامطلوب گلوکوزینولیتها و ترکیب های ناشی از تغییر ( مثلا هیدرولیز ) آنها به طور عمده شامل اثرات سمی ، ایجاد گواتر با جلوگیری از نشر هورمون تیروئید و کاهش قدرت باروری و ایجاد بیماری پاتولوژیک در کبد و غده تیروئید است که در حیوانات به اثبات رسیده است (Zakalova, H., 1991).

ب – فیتاتها

اسید فایتیک یکی از ترکیبهای نا مطلوب است که در بیشتر محصولات گیاهی از جمله کلزا وجود دارد.

ج – اسید های فنلیک و تاننها

این مواد به عنوان یکی دیگر از ترکیبهای نامطلوب دانه کلزا مطرح می باشند . مقدار این ترکیبها در کلزا تقریبا ۳۰برابر مقدار موجود در کنجاله سویا می باشد. وجود این ترکیب ها باعث طعم تند و رنگ تیره کنجاله می شود (Zakalova, H., 1991).

۱-۱۵ اصول فرآوری دانه کلزا برای تولید کنجاله و روغن با کیفیت مناسب

فرآوری کلزا همانند سایر دانه های روغنی پر روغن با فرایند پیش پرسی و استخراج با حلال انجام می شود . دانه کلزا پس از برداشت باید تا رطوبت مناسب نگهداری (۱۱-۹)درصد خشک شود . نگهداری دانه با رطوبت بالا سبب خسارت به کیفیت محصول می گردد در ابتدا باید دانه ها کاملا از مواد خارجی مانند برگ ، ساقه و … بوجاری شود (احمدی،م.، ۱۳۸۰).

۱-۱۵-۱ پوست گیری

دانه های کلزا کوچک و پر روغن هستند به علاوه پوست ،دانه کاملا به بافت داخلی ( مغز ) چسبیده است بنابر این پوست گیری کلزا در سطح صنعتی از نظر اقتصادی مقرون به صرفه نیست اما در برخی از موارد پوست گیری کلزا برای تولید کنجاله با فیبر کمتر و پروتئین بالاتر ضروری است.

۱-۱۵-۲ فلس سازی

برای به دست آوردن حداکثر کمیت و کیفیت روغن و کنجاله در طی فرایند تولید روغن و کنجاله نیاز به فلس سازی دانه های کلزا می باشد که این عمل با بهره گرفتن از دستگاه های مخصوص انجام می گیرد (Zakalova, H., 1991).

درمراحل بعد عملیات پخت و استخراج روغن انجام می گیرد.

جدول (۱-۹ ) : ترکیب اسید های چرب کلزا

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

اسید چرب	اصلاح نشده	یک صفر	دوصفر
اشباع
۰ : ۱۶ المتیک	۷/۱	۵/۳	۴
۰ : ۱۸ استئاریک	۹/۰	۵/۱	۴/۱
۰ : ۲۰ اکوزانوئیک	۲/۱	۱/۱	۱/۱
۰ : ۲۲ دکوزانوئیک	۹/۰	۳/۰	۳/۰
۰ : ۲۴ لیگنوسریک	۵/۰	۱/۰	۱/۰
با یک پیوند دوگانه
۱ : ۱۶ پالمیتولئیک	۰/۰	۴/۰	۵/۰
۱ : ۱۸ استازالئیک	۳/۱۲	۹/۵۸	۹/۵۶
۱ : ۲۰ اکوزنوئیک	۸/۵	۵/۱	۵/۱
۱ : ۲۲ اروسیک	۴/۵۹	۱/۱	۰
۱ : ۲۴ هروئیک	۶/۱	۲/۰	۳/۰
با چند پیوند دوگانه
۲ : ۱۸ لینولئیک	۷/۱۲	۸/۲۱	۸/۲۳
۳ : ۱۸ لینولنیک	۶/۷	۵/۱۰	۱/۱۰

جدول ( ۱-۱۰ ) : ترکیب مواد معدنی موجود در دانه کلزا

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

عنصر	واحد	میزان
کلسیم	درصد	۳/۰
پتاسیم	درصد	۹۷/۱
منیزیم	درصد	۲۷/۰
فسفر	درصد	۶۳/۰
گوگرد	درصد	۴۳/۰
مس	میلی گرم در کیلوگرم	۲۳
منگنز	میلی گرم در کیلوگرم	۲۹
روی	میلی گرم در کیلوگرم	۴۳۰
آهن	میلی گرم در کیلوگرم	۱۱۹
مولیبدن	میلی گرم در کیلوگرم	—
کبالت	میلی گرم در کیلوگرم	۰۹/۰

۱-۱۶ کلزا

۱-۱۶-۱ تناوب

هنگام انتخاب یک منطقه برای زراعت کلزا توجه به تناوب زراعی منطقه بسیار مهم است، زراعت های متعددی هستند که بیماری های مشترک با کلزا دارند و اگرچنانچه تناوب مناسب برای زراعت کلزا در نظر گرفته نشود علاوه بر عدم کنترل بیماری ها موجبات توسعه آنها نیز فراهم می گردد.

از موارد دیگری که باید در برقراری تناوب ها مورد توجه قرار گیرد علف های هرز و علف کشهای مصرف شده در زراعت قبلی می باشد و به طور کلی باید عنوان نمود که بهترین تناوب برای زراعت کلزا تناوب گندم – کلزا می باشد و همچنین باید از در تناوب قرار دادن زراعت کلزا با آفتابگردان، سویا و پنبه به دلیل وجود بیماری های مشترک قارچی از قبیل ساق سیاه ، پوسیدگی اسکلرتینیایی ساقه و ….. خودداری نمود (ملکوتی،م .ج.، ۱۳۸۳).

۱-۱۶-۲ اثرات مثبت زراعت کلزا در تناوب:

عملکرد محصول بعدی را که معمولا گندم می باشد ، افزایش می دهد.

علف های هرز چمنی به خوبی کنترل می شوند.

عوامل بیماری زای غلات به خصوص پا خوره کنترل می شود.

۱-۱۶-۳ انتخاب رقم

انتخاب رقم برای به دست آوردن موفقیت در تولید محصول حائز اهمیت است . در انتخاب رقم باید به گونه ، نوع ، سازگاری رقم، کیفیت بذر و ویژگی های خاک توجه کرد . قدرت بقا در زمستان از مهمترین عوامل معرفی یک واریته برای دشتهای وسیع است (ملکوتی،م .ج.، ۱۳۸۳).

انتخاب رقم به شرایط محیطی بستگی دارد به نحوی که ارقام بهاره نیاز به بهاره سازی ندارند و دوره رشد کوتاهی دارند ولی ارقام زمستانه دارای دوره رشد طولانی تر و نیازمند بهاره شدن هستند. به دلیل تنوع گسترده اقلیمی و سیستم های زراعی معمولا ارقامی بهترین سازگاری را نشان می دهند که برای کاشت درآن منطقه اصلاح شده باشند.

۱-۱۶-۴ ویژگی های خاک

این گیاه pH بین ۵/۵ تا ۸ را تحمل می کند و در حالت ایده آل خاک باید دارای ساختمان خوب زهکشی مناسب و عمیق با قابلیت نگهداری رطوبت باشد ( آلموند و همکاران ۱۹۸۶ ).

ولی بهترین رشد را در خاک هایی که pH آن ها بین ۶ تا ۷ و همچنین دارای بافت متوسط و زهکش خوب باشند،دارند (ملکوتی م. ج.، م. اسماعیلی.، ۱۳۸۰) .

۱-۱۶-۵ تهیه زمین

بذر کلزا برای به دست آوردن حداکثر محصول باید در یک بستر محکم و مرطوب و گرم و تهویه دار کشت شود . برای به دست آوردن ویژگی های فوق انجام دو مرتبه شخم عمیق بر خلاف جهت یکدیگر ضروری می باشد . انجام عملیات و دیسک و لولر نیز از اهمیت بسزایی برخوردار است (آینه بند، الف.، ۱۳۷۲).

۱-۱۶-۶ تاریخ کاشت

بحث در خصوص تاریخ کاشت مناسب این گیاه مفصل و پیچیده می باشد به خصوص که این موضوع درارتباط با حساسیت علف کش پیش رویشی ترفلان به دما و تشعشع بالا دارای اهمیت می باشد، ولی به طور کلی عنوان گردیده است که تاریخ کاشت مناسب زمانی است که پیش از یخبندان گیاه ۶۰۰ الی ۸۰۰ سانتی گراد دمای تجمعی ( بیش از صفر درجه سانتی گراد ) دریافت نموده باشد ( درجه حرارت تجمعی مساوی با مجموع میانگین روزانه درجه حرارت های بالاتر از صفر درجه سانتی گراد) ( احمدی، م . ر. جاوید فر.، ۱۳۷۷).

مهمترین مزیت کاشت زود هنگام، ایجاد گیاهان خوش بنیه جهت طی دوره زمستان، توانایی جذب مناسب تشعشع، پنجه زنی مناسب و رسیدن به حداکثر محصول می باشد ولی به رغم وجود مزایای فوق کاشت زود هنگام معایبی به شرح زیر دارد:

کنترل علفهای هرز مشکل تر می شود به خصوص در مورد علف کش ترفلان که حساسیت زیادی به دما و تشعشع بالا دارد.

کاشت زود هنگام به شدت مورد تهاجم آفات به خصوص شته مومی قرار می گیرد.

در بهار کاشت زود هنگام حساسیت بیشتری به ورس یا خوابیدگی و بیماری ها دارد.

۱-۱۶-۷ عمق کاشت

با توجه به ریز بودن بذر این گیاه، عمق کاشت به خصوص در خاک های رسی از اهمیت فوق العاده ای برخوردار می شود، چنانچه اگر بذر عمیق کاشت شود به طور قابل ملاحظه ای درصد سبز شدن محصول کاهش می یابد،اول به دلیل کم بودن آندوسپرم دانه و دومی به دلیل گیر کردن گیاه در زیر لایه های سفت سله و همچنین اگر بذرها را به صورت سطحی بکاریم یا توسط آب آبیاری شسته می شود و یا توسط پرندگان و مورچه ها جمع آوری می شوند و یا هم توسط آفتاب و عدم به دست آوردن رطوبت مناسب از بین می روند (احمدی، م . ر. جاوید فر.، ۱۳۷۷).

به همین دلیل است که برای رسیدن وبدست آوردن تراکم ۸۰ بوته درمترمربع حدود ۴ کیلوگرم بذر کافی می باشد ولی عملا در برخی از مزارع کشور بین ۱۰ الی ۱۶ کیلوگرم بذر در هر هکتار مصرف می شود که این مسئله باعث می شود یا مزارع دارای تراکم کمتر از استاندارد حدود ۲۰ الی ۳۰ بوته درمتر مربع باشند و یا با مزارع با تراکم بالا حدود ۱۵۰ الی ۲۰۰ عدد بوته درمتر مربع مواجه شویم که در هر دو حالت باعث عدم رسیدن به شرایط بهینه تولید می شود (ناصری، فرشته.، ۱۳۷۰).

در مزارع با تراکم بالا شاهد بوته های کلزا با پنجه زنی کم ، تعداد سنبله و دانه کم می باشیم همچنین به دلیل انبوه تاج پوششی، شاهد گسترش آفت شته مومی کلزا و همچنین مزرعه به ورس یا خوابیدگی مستعد شود.

در مزراع با تراکم کم عملا از حداکثر توان و پتانسیل تولید مزرعه استفاده نمی شود و همچنین به دلیل قطور شدن ساقه و پنجه زنی زیاد با عدم همزمان رسی دانه مواجه می شویم و لذا قطور شدن ساقه باعث ضربه های شدید به گیاه در هنگام برداشت توسط کمباین می شود و در نهایت ریزش بیشتر بذر را به دنبال دارد (شهیدی، الف.، ۱۳۸۰).

۱-۱۶-۸ آبیاری

کلزا نیازمند مقادیر زیادی آب برای فتوسنتز و انتقال مواد غذایی است و در زمان گل دهی ، تبخیر و تعرق روزانه آن بیشتر از ۸ میلیمتر است.

در کلزای بهاره بین عملکرد و تبخیر یک رابطه خطی وجود دارد و میزان افزایش محصول را حدود ۶ کیلو گرم در هکتار برای عملکرد دانه در ازای هر میلیمتر آب گزارش داده اند (احمدی، م . ر. جاوید فر.، ۱۳۷۷).

گیاه اصولا در هنگام جوانه زنی و در مرحله رشد غلاف ها حساس به خشکی می باشد. خشکی در مرحله جوانه زنی مانع ازآماس بذر می شود که این خود سبز شدن را به تعویق انداخته و پیامد های زیانباری را برای رشد بعدی گیاه به همراه خواهد داشت (احمدی،م.، ۱۳۸۰).

حساسیت این مسئله زمانی اوج می گیرد که آب برای شروع جوانه زنی وجود داشته باشد ولی اگر رشد گیاهچه جوان استقرار یافته با کمبود آب مواجه گردد در چنین مواقعی یکنواختی در مزرعه به دست نمی آید و معمولا باید واکاری انجام گردد (ناصری، فرشته.، ۱۳۷۰).

آبیاری درست در پیش از گل دهی می تواند تعداد غلاف را افزایش دهد و به غیر از زمانی که خشکی شدت می گیرد تعداد غلاف و تعداد دانه در غلاف نسبت به هم خاصیت جبرانی معکوس می گیرند (حقیقت نیا، رجایی،م .ح،. ۱۳۸۷).

۱-۱۶-۹ برداشت

برداشت محصول کاری بسیار حساس است به خاطر ریز بودن دانه ها و عدم همزمانی رسیدن دانه ها، تلفات برداشت می تواند بسیار سنگین باشد علاوه بر این زود برداشت کردن ، کیفیت بذر را کاهش می دهد و برداشت دیر موقع، باز شدن غلاف و ریزش دانه ها را افزایش می دهد. از دید تجربی و عملی محصول زمانی رسیده است که ۷۰% دانه ها قهوه ای متمایل به سیاه شده و رطوبت دانه به کمتر از ۱۵% درصد رسیده باشد (ناصری، فرشته.، ۱۳۷۰).

امکان استفاده از کمباین برای مواقعی که رسیدگی محصول یکنواخت باشد وجود دارد در صورتی که محصول ورس کرده و یا بر روی هم خوابیده باشد باید از تیغه های عمودی روی کمباین استفاده شود سرعت روبه جلو آهسته و ارتفاع برداشت حتی الامکان بالا باشد (احمدی، م . ر. جاوید فر.، ۱۳۷۷).

۱-۱۶-۱۰ عملکرد کلزا

میانگین عملکرد کلزا درهر کشور تا اندازه زیادی به شرایط آب و هوایی ، روش های تولید و ارقام مورد کاشت بستگی دارد.

میانگین عملکرد کلزا بیشتر کشورهای اروپایی در حدود دو تن در هر هکتار می باشد که این میانگین های نسبتا بالا در سیستم های زراعی که در آنها از سطوح مختلف کود های شیمیایی استفاده می شود به دست می آید (عظیمی، الف.، ۱۳۸۳).

در کشور ما بر اساس آمار های شرکت تولید دانه های روغنی عملکرد کلزا حدود یک تن درهر هکتار می باشد ولی نباید از نظر دور داشت که این آمار مربوط به کل کشور ایران است که دارای اقلیم های مختلف بوده که انواع ارقام پاییزه و بهاره در آن کاشت می شود ولی در مناطق شمالی کشور این گیاه به عنوان زراعت بهاره با تناژ کم مطرح بوده که اکثر سطح زیر کاشت کشور مربوط به این مناطق است در حالی که در استانهای جنوبی و مرکزی کشور به خصوص استان فارس با کاشت ارقام پاییزه به عملکرد بسیار بالا دسترسی پیدا شده است و متوسط میانگین تولید کلزا در استان فارس حدود ۲ تن در هر هکتار می باشد و در شرایط استثنایی تا عملکرد های حدود ۸ تن که یک رکورد جهانی است مشاهده گردیده است (حقیقت نیا، رجایی،م .ح،. ۱۳۸۷).

فصل دوم

مروری بر تحقیقات انجام شده

۲- مروری بر تحقیقات انجام شده

۲-۱ تراکم کاشت

کلزا گیاهی است که از قدرت شاخه دهی خوبی برخوردار است در تراکم های کم می تواند تا حد زیادی کمبود گیاه در واحد سطح را با افزایش تعداد شاخه های فرعی جبران کند البته باید به این نکته توجه داشت که کلزا از گیاهان تولید کننده دانه می باشد و برای رسیدن به پتانسیل عملکرد دانه به یک حد مطلوب از تراکم بوته نیاز دارد، کلزا دارای شاخه های زیادی است و میزان شاخه دهی آن به واریته، تکنیکهای زراعی و محیط بستگی دارد، به عنوان مثال تراکم بوته تاثیر قابل توجهی در میزان شاخه دهی و ارتفاعی دارد که ساقه اصلی در آن ارتفاع شروع به شاخه دهی می نماید (ناصری، فرشته.، ۱۳۷۰).

ویلیامز (۲۰۰۰ ) گزارش کرد که بین مقادیر ۸-۴ کیلو گرم بذر در هکتار اختلاف معنی داری از لحاظ عملکرد دانه وجود ندارد.

تغییر در نسبت بذر یا تراکم سبب تغییر در زمان رسیدگی و یا حالت برداشت می شود به طوری که رطوبت دانه در زمان برداشت ، با افزایش تراکم کاهش می یابد.

در این حالت دانه ها سریعتر خشک می شوند که سبب افزایش میزان کلرفیل دانه می شود (شیرانی راد ، الف .، ۱۳۸۵).

همچنین در تراکم های بالا دوره رسیدگی کوتاهتر است و بر عکس در تراکم های پایین دانه فرصت بیشتری برای رسیدگی دارد و در نتیجه نسبت دانه به کل ماده خشک افزایش می یابد(Scarisbrick, D.1982.).

وان دینزی و همکاران ( ۲۰۰۲ ) گزارش کردند که با افزایش نسبت بذر تا ۹ کیلو گرم در هکتار دوره رسیدگی حدود ۱۶ روز کاهش یافت، موریسن و همکاران ( ۱۹۹۸ ) نیز همین نتیجه را در تراکم ۲۰ کیلو گرم در هکتار به دست آوردند.

به نظر کلارک و سیمپسون ( ۲۰۰۶ ) تراکم بالا سبب رسیدگی زودتر و یکنواخت تر و در عین حال عملکرد بالاتر می شود.

تایلور و اسمیت (۲۰۰۴ ) گزارش کردند که یک همبستگی منفی بین تعداد غلاف در متر مربع و تعداد دانه در غلاف دو رقم یورکا و مارنو وجود دارد زیرا تعداد غلاف در متر مربع متناسب با افزایش تراکم بوته تمایل به افزایش دارد در حالی که یک همبستگی منفی قوی بین تعداد بوته در غلاف و تراکم بوته وجود دارد.

کندرا و دگن هارد (۲۰۰۳ ) گزارش نمودند که با افزایش تراکم سرعت پر شدن دانه بیشتر می شود، در همین رابطه ترلینگ ( ۱۹۹۸ ) نیز بیان داشت که هر چه دوره رشد طولانی تر باشد عملکرد بیشتر است، تراکم با تغییرات مورفولوژیکی که بر اجزای گیاهی می گذارد عملکرد را موثرتر می کند.

پراکاش ، ویردورمادر (۲۰۰۱ ) نشان دادند که تراکم بوته بیشتر منجر به کاهش تعداد شاخه های فرعی در گیاه می شود بنابراین تعداد غلاف کمتری هم در بوته تولید می شود..

رائو و مندوهام ( ۲۰۰۴ ) گزارش کردند که تعداد دانه در بوته در تراکم بالا کم شده، این کاهش در برخی ارقام در شاخه های اصلی و در برخی دیگر در شاخه های فرعی دیده شده ، ولی باید دانست که تعداد دانه در غلاف، وزن دانه در شاخه اصلی کمتر دستخوش تغییر می شود و هر چه شاخه فرعی تر باشد تغییر در اثر عوامل محیطی شدید تر است، در شاخه اصلی افزایش تراکم (۲۵/۲ تا ۳۶ کیلوگرم در هکتار ) سبب شد که تعداد دانه در غلاف از ۱۴ به ۵/۱۲ عدد و وزن هزار دانه از ۰۴/۵ به ۳۲/۴ گرم برسد.

تحقیقات بسیاری نشان داده که تغییرات عملکرد در کلزا در اثر افزایش تراکم شدید نیست ، وقتی که تعداد بوته از ۵۰ به ۳۰۰ عدد در متر مربع رسید عملکرد فقط نیم تن افزایش یافت و همچنین با افزایش نسبت بذر از ۲۵/۲ تا ۳۶ کیلوگرم عملکرد ابتدا کمی افزایش و بعد بتدریج کاهش یافت (Hallidy, R., 1960).

ابوالحسنی ( ۱۳۸۶ ) به این نتیجه رسید که عملکرد تحت تاثیر رقم و آرایش کاشت قرار گرفت ولی سطوح تراکم بر عملکرد بی تاثیر بود که این عکس العمل را به قدرت تراکم پذیری شدید کلزا نسبت داد.

آلد و هکنین ( ۲۰۰۵ ) گزارش کردند که افزایش تعداد بذر از ۷۴ به ۴۴۳ بوته در متر مربع تعداد گیاهان باقیمانده در بهار را افزایش داد ولی تاثیری در ارتفاع بوته نداشت، آنها همچنین اظهار کردند که این افزایش تراکم بوته ، عملکرد دانه و وزن هزار دانه را کاهش داد اما این کاهش معنی دار نبود، افزایش تراکم بوته دراین آزمایش سبب کاهش معنی داری در شاخص برداشت، تعداد دانه دربوته و تعداد غلاف در گیاه گردید ولی بر روی عملکرد رویشی تاثیری نداشت.

اغلب در تراکم بالا عملکرد به دلیل ورس کاهش می یابد ولی برخی از ارقام به ورس مقاوم بوده و غلاف بیشتری در واحد سطح تولید می کنند و دانه های آنها سنگین تر است که البته این افزایش معمولا با کاهش تعداد دانه در بوته خنثی می شود ، این کاهش در ارقام زمستانه بیشتر است (Rao, M. S. S.and .N. J. Mendham., 2004).

در تحقیقات کلارک و سیمپسون ( ۲۰۰۶ ) بیشترین عملکرد از کمترین میزان بذر ( ۵/۱ کیلو گرم در هکتار ) به دست آمد و آنها نتیجه گرفتند که تولید شاخه فرعی و غلاف اثر کاهش تراکم را خنثی کرده و عملکرد ثابت باقی می ماند و یا تغییر محسوسی نمی کند، وقتی تراکم در مقادیر بالای آن مورد بررسی قرار می گیرد عملکرد دانه مستقیما با تراکم متناسب نیست و فقط چند درصد از عملکرد توسط تراکم کنترل می شود در کلزای بهاره کاهش تراکم از ۴۰ بوته در متر مربع عملکرد را تا حدود ۲۰% کاهش می دهد (Mcgregor, D. I., 1998).

بر طبق تحقیقات مندوهام و همکاران ( ۲۰۰۴ ) کلزای پاییزه عملکرد مناسب با ۸ بوته در متر مربع به دست آمده در این حالت برگهای اولیه و ثانویه کمتر در سایه قرار گرفته و بنابراین بیشتر از حد معمول توانایی رشد و توسعه داشتند و زمان طولانی تری فعال باقی می ماندند. این محققین اظهار داشتند که در تراکم پائین رقابت آنقدر محسوس نیست که بتواند رشد را محدود کند و لذا پتانسیلی برای جبران اجزای کاهش یافته به وجود نخواهد آمد.

احمدی ( ۱۳۸۵ ) گزارش کرد که برای دستیابی به عملکرد های بالا، تراکم بوته کلزا در پاییز باید حداقل ۶۰ بوته در متر مربع باشد، برای این منظور استفاده از ۶ کیلو گرم بذر در هکتار کافی است، او اظهار کرد که چنانچه کشت کلزا در زمینهای حاصل خیز و قدری زودتر از موقع معین انجام گیرد ، استفاده از ۴ کیلو گرم بذر درهکتار کافی خواهد بود ولی در صورت کاهش فاصله خطوط کاشت، کاشت این مقدار بذر با ماشینهای ردیف کار به دلیل قلت میزان آن امری مشکل است، تنها در شرایط کشت کرپه و زراعت در زمینهای خشک می تواند مقدار بذر مصرفی را تا ۸ کیلو گرم در هکتار افزایش داد، وی همچنین بیان کرد که افزایش میزان بذر وسیله مناسبی برای جبران کمبودهای مربوط به آماده کردن زمین نمی باشد.

کاهش فاصله ردیف سبب افزایش فاصله بوته ها بر روی ردیف و توزیع یکنواخت تر آنها و در کاهش رقابت و افزایش عملکرد می شود.

موریسون و همکاران ( ۱۹۹۸ ) پیشنهاد کردند در صورتی که امکان تامین آب مورد نیاز کلزا وجود داشته باشد بهتر است که با تراکم پایین کاشته شود.

آزمایشهای انجام شده در اروپا و انگلستان نشان داده است که بازدهی محصولی که در ردیفهای بسیار باریک با عرض ۱۲ سانتی متر کاشت شود تفاوت چندانی با محصول کاشته شده در ردیفهای عریض تر ندارد بنابراین انتخاب عرض ردیف بستگی به آن دارد که چه نوع ردیفی از نظر محلی سودمندتر است، البته انتخاب عرض ردیف بسته به ناحیه، مشکل علفهای هرز و آفت و ماشین آلات موجود و مهارت کاشت کننده دارد (ناصری، فرشته.، ۱۳۷۰).

سنگ و آند ( ۱۹۹۹ ) گزارش داد که با افزایش ابعاد هندسی کاشت تعداد دانه در غلاف افزایش می یابد همچنین او اظهار نمود که با افزایش تراکم بوته کلزا، وزن هزار دانه آن کاهش می یابد.

تایلور و اسمیت ( ۲۰۰۴ ) بر اساس آزمایشی که برروی دو رقم کلزا به نام مارنو و یورکا با مقدار ۶/۴ ، ۷ و ۱۴ کیلو گرم در هکتار در جنوب غربی استرالیا انجام دادند گزارش کردند که اختلاف معنی داری بین عملکرد دانه، عملکرد روغن و بیوماس تیمارهای مختلف بذر در دو رقم مورد آزمون وجود نداشت اما فقط در سال سوم اجرای آزمایش بیوماس رقم مارنو در مقدار بذر ۱۴ کیلو گرم در هکتار نسبت به بقیه مقادیر بذر ( ۶/۴ و ۷ کیلو گرم در هکتار ) حدود ۱۶% برتری نشان داد با افزایش مقدار بذر از ۶/۴ به ۷ و ۱۴ کیلوگرم در هکتار تعداد دانه در بوته در هر دو رقم مورد آزمون کاهش یافت اما این کاهش به حدی نبود که سبب اختلاف معنی داری بین مقادیر مختلف بذر شود، این دو محقق به این نتیجه رسیدند که یک همبستگی منفی بین تعداد دانه در بوته در متر مربع و یک همبستگی مثبت بین تعداد دانه در بوته و تعداد غلاف در بوته دو رقم مارنو و یورکا در واکنش تغییرات مقدار بذر از ۶/۴ به ۷ و ۱۴ کیلو گرم در هکتار وجود داشت.

در تحقیق اولسن ( ۱۹۹۸ ) همبستگی بالایی بین تعداد غلاف و عملکرد گیاه وجود داشت و تعداد غلاف در گیاه به خصوص در کانولای زمستانه به شدت تحت تاثیر تراکم بود ولی تعداد غلاف خیلی کمتر تحت تاثیر محیط قرار داشت ، با افزایش تعداد غلاف در گیاه تعداد دانه افزایش ولی وزن دانه کاهش می یابد، همچنین تعداد دانه در بوته و وزن دانه همبستگی ضعیفی به صورت منفی دارند به طوریکه سبب کاهش عملکرد می شود.

ریزش برگ در شروع گل دهی سبب کاهش ماده سازی در این زمان می شود و در نتیجه غلاف کمتری تشکیل شده با افزایش تراکم مقدار آن به ۶۷/۰ شاهد می رسد ولی ریزش برگها در انتهای دوره ، تاثیر چندانی برتعداد غلاف و تعداد دانه در غلاف ندارد (Clarke, J . M.and M . Simpson., 2006).

مک گری گور ( ۱۹۹۸ ) دریافت که با کاهش تراکم از ۲۰۰ به ۳۶ بوته در متر مربع تعداد غلاف در گیاه و تعداد دانه در بوته ابتدا افزایش و بعد کاهش یافت.

کلارک (۲۰۰۶) نشان داد که تعداد دانه در غلاف و وزن دانه ،تحت تاثیر تراکم نیستند، به طور کلی در برخی ارقام تعداد دانه در غلاف ووزن دانه در بعضی سالها تحت تاثیر قرار می گیرند ولی تعداد غلاف در گیاه در همه موارد تحت تاثیر تراکم است.

شابستری و کومار (۲۰۰۲ ) اظهار کردند که همبستگی منفی بین تعداد شاخه در بوته و تراکم بوته وجود دارد و با افزایش تراکم ، تعداد شاخه فرعی در بوته کاهش می یابد.

النسو ( ۲۰۰۱ ) گزارش داد که همبستگی منفی بین تعداد شاخه در بوته، تعداد غلاف در شاخه و تعداد غلاف در بوته با تراکم بوته وجود دارد به طوریکه با افزایش تراکم هر سه این صفات کاهش می یابد ولی در کل تعداد غلاف در متر مربع افزایش می یابد.

کلارک و سیمپسون ( ۲۰۰۶ ) گزارش کردند که انتخاب تراکم بوته مطلوب در کلزای پاییزه با توجه به شرایط اقلیمی و خاکی منطقه سبب استقرار بهتر و عملکرد دانه بالاتر گیاهان نسبت به تراکمهای دیگر می شود.

گیسلر ( ۲۰۰۰ ) گزارش داد که مقادیر مختلف بذر وضعیت گیاهان را قبل از زمستان تحت تاثیر قرار داده و در نتیجه مقاومت به سرمای آنها را آشکارا تغییر می دهد که این موضوع می تواند برروی ساختار عملکرد دانه اثر بگذارد.

فیلدسن و موری ( ۲۰۰۷ ) گزارش کردند که گیاهان کلزا یی که دارای تراکم بوته زیاد هستند چنانچه مدت زیادی در زیر برف بمانند ممکن است دچار پوسیدگی شوند بنابراین بوته های تکامل یافته قوی کمتر از بوته های دیر کاشته شده و دارای تراکم بوته زیاد در معرض خطر سرما زدگی قرار می گیرند.

ثابت شده که تراکم بوته مختلف واریته های جدید کلزای پاییزه می توانند تغییرات متفاوتی را در ساختمان اندازه، مقاومت به سرما و عملکرد دانه گیاه ایجاد کنند ، بر اساس نتایج به دست آمده واریته های کلزای پاییزه به طور متفاوتی به مقادیر مختلف بذر (۲۴۰-۵۰) بوته درمتر مربع واکنش نشان دادند که این موضوع سبب ایجاد اختلاف بین آنها از لحاظ ارتفاع ، قطر ساقه،تعداد شاخه دربوته و تعداد غلاف در شاخه شد (Szczygielski, K. Oeczarek, E., 1987).باشینگ ( ۱۹۹۸ ) گزارش کرد که تراکم بوته برابر ۶۰ گیاه در متر مربع حداقل تراکم بوته مورد نیاز در کشت کلزای پاییزه برای به دست آوردن عملکرد دانه مناسب می باشد در حالیکه هاجسون (۱۹۷۹ ) باورمن و راجزلوئیس ( ۱۹۸۰ ) نشان دادند که تراکم بوته برابر ۵۰ بوته در متر مربع حداقل تراکم بوته در کشت کلزای پاییزه برای نیل به عملکرد دانه مطلوب می باشد.شیرانی راد ( ۱۳۸۵ ) اظهار نمود بهترین تراکم برای گیاه کلزا در منطقه کرج بین ۴۰-۸۰ بوته در متر مربع می باشد ، با افزایش تراکم از ۸۰ به ۱۲۰ بوته در متر مربع سبب کاهش مقاومت به خوابیدگی و عملکرد دانه و روغن می گردد وی اظهار می دارد که وزن هزار دانه پایدارترین جزء عملکرد دانه است که تحت تاثیر نوسانات تراکم بوته واقع نمی شود..به نظر موریسون و همکاران ( ۱۹۹۸ ) اثر فاصله ردیف و تراکم بر میزان روغن عموما معنی دار نیست(۵۵)، در مطالعات مختلف تغییرات درصد روغن در اثر افزایش تراکم بسیار کم و فقط بین ۵/۰ تا ۲% کاهش می یابد.

ابوالحسنی ( ۱۳۸۶ ) به این نتیجه رسید که اثر تراکم بر در صد روغن دانه معنی دار بود ولی مقایسه میانگین ها اختلاف آنها را جزئی نشان داد به طوریکه با افزایش تراکم از۱۰ به ۴۰ بوته در متر مربع فقط ۳۵/۰% درصد از میزان روغن کاسته شد .مهمترین عواملی که بر میزان روغن و پروتئین موثرند محیط و رقم است ، کندرا در میزان روغن در اثر افزایش تراکم تغییری مشاهده نکرد.

مندوهام و همکاران ( ۲۰۰۴ ) اظهار می دارند که میزان روغن معمولا در ارقام مختلف ثابت است مگر اینکه در مراحل آخر رشد تحت تاثیر تنش قرار گیرد.

۲-۲ آهن

حقیقت نیا و رجایی ( ۱۳۸۷ ) عنوان داشتند که تاثیر سولفات آهن در رفع کمبود آهن و افزایش عملکرد گیاه در مواقعی که این کمبود به صورت نواری مصرف شده باشد معمولا بیشتر از مواقعی بوده است که به صورت مخلوط با خاک مصرف شده است و همچنین با مطالعه سطوح و روش مصرف سولفات آهن در یک خاک آهکی با (pH) برابر ۸/۲ گزارش نموده اند که در مصرف ۱۵۰ کیلو گرم سولفات آهن به صورت پخش سطحی همراه با محلول پاشی آن به میزان ۵۲% سبب افزایش در عملکرد محصول نسبت به تیمار شاهد شده است.

Kase garten و همکاران (۱۹۹۶) اثر نیترات را در جذب آهن بررسی نمودند و مشاهده کردند که با افزایشpH غلظت آهن در ریشه افزایش یافته ولی برگ ها کمبود آهن را نشان می دهند و به این نتیجه رسیدند که نیترات ها در خاک های آهکی باعث عدم جذب آهن می گردد.

Jolley و همکاران(۱۹۷۱) در بررسی اثر ژنوتیپ گیاه در نشان دادن کمبود آهن در خاک های آهکی به این نتیجه رسیدند که علاوه بر ژنوتیپ عواملی از قبیل نوع خاک ، محیط اطراف گیاه، برنامه های اصلاح گیاهان و بسیار مهمتر وجود یون +H در فاز یونی خاک بر روی کمبود آهن در گیاه موثر است.

مورت ودت (۲۰۰۶ ) در کتاب خود آورده است که تغییر دادن(pH) در یک نوار از منطقه رشد ریشه ها نیز ممکن است در رفع کمبود آهن موثر باشد ، چند فرآورده گوگردی نظیر گوگرد عنصری، آمونیم تیوسولفات، سولفوریک اسید و آمونیم پلی سولفید(pH) خاک را پایین میاورند و همزمان به صورت عوامل کاهنده، آهن فیک را به فرو که برای ریشه گیاه قابل جذب است، تبدیل می کنند.

تیسدل و نلسون (۲۰۰۵ ) در خصوص نواحی دچار کمبود آهن ذکر کرده اند، کمبود آهن در بسیاری از گیاهان ایالات متحده آمریکا گزارش شده است بیشتر این کمبود ها ، گرچه همیشه نه ، ولی به بالا بودن(pH) خاک ارتباط داده شده است.

آهن یکی از عناصر کم مصرف مورد نیاز گیاه به شمار می آید که جایگاه خاصی در تغذیه گیاه دارد، در کشور ایران به دلیل قلیایی بودن اغلب خاکها و همچنین وجود آهک در آنها کمبود در بسیاری از محصولات زراعی گزارش شده است ( حسینی و ثواقبی ، ۱۳۸۴ ).

محلول پاشی آهن در دو مرحله ساقه رفتن و گلدهی ، سبب افزایش عملکرد دانه آفتابگردان گردید ( ملکوتی و همکاران ، ۱۳۸۰ ).

عناصر روی و آهن با افزایش میزان هیدرات های کربن باعث بالا رفتن وزن هزار دانه و تعداد دانه در خوشه گندم گردیدند (همانتارانجان وگری ، ۱۹۸۸ ).

با افزایش غلظت آهن ، تعداد دانه در بوته، تعداد غلاف در بوته، عملکرد دانه در کلزا در واحد سطح افزایش یافت، محلول پاشی آهن در دو مرحله ساقه رفتن و قبل از گلدهی، سبب افزایش وزن هزار دانه، عملکرد دانه کلزا گردید و اثر متقابل تراکم کاشت و محلول پاشی کود آهن در عملکرد دانه کلزا معنی دار بود (مرشدی و همکاران ، ۱۳۷۹ ).

گیاهانی که به کودهای آهن واکنش نشان می دهند شامل برنج، غلات ریز دانه، ذرت خوشه ای، سویا ، ذرت ، لوبیا، گردوی آمریکائی، گونه های درختان میوه، گیاهان زینتی، زغال اخته و بسیاری از سبزیها و محصولات مختلف دیگر هستند.

ملکوتی (۱۳۸۶ ) در خصوص آهن در گیاه آورده است که اگر گیاهی قادر به جذب آهن به مقدار کافی نباشد ساخت سبزینه ( کلروفیل ) در برگ کاهش می یابد و برگها رنگ پریده خواهند شد به این نحو که ابتدا فاصله بین رگبرگ ها و سپس با شدت یافتن کمبود به جز رگبرگ ها تمام سطح برگ زرد می شود (ملکوتی،م .ج.، ۱۳۸۳).

براون (۲۰۰۶) آورده است،کمبود آهن در برخی از خاک ها قابل مشاهده هستند، معمولا خاکهایی که کمبود آهن دارند(pH) بیشتر از ۶ دارند و خاکهایی که دارای کمبود آهن هستند اغلب شنی هستند، اگرچه در خاک های با بافت ریز، نیز کمبود آهن قابل مشاهده است.

برای رفع کمبود آهن می توان از ارقامی که کارائی زیاد در جذب آهن دارند استفاده نمود . مثلا تعدادی از گیاهانی که از نظر جذب آهن ، اختلافاتی دارند بدین شرح می باشد : اختلاف بین ارقام ذرت ( زاریوا ۲۰۰۳ )، یولاف ( مک دانیل و براون ۲۰۰۴ ) ، سورگوم ( ویلیامز و همکاران ۲۰۰۵ ) ، لوبیا ( کوئین و همکاران ۲۰۰۱ ) و گندم ( ویتال و سوبیا ۲۰۰۴ ) وجود دارد.

آقایان ویتی و کارلسون در سال(۲۰۰۷) براین عقیده بوده اند که معمولا مصرف منابع غیر آلی آهن ( در خاک ) در رفع کلروز آهن موثر نیست مگر آنکه مقدار مصرف بسیار زیاد باشد.

در طی گزارش آقایان والاس و لونت (۲۰۰۵) مشخص نمودند، مصرف برخی از کلات های مصنوعی آهن در خاک برای گیاهان زراعی تحت برخی از شرایط موثر است اما هزینه زیاد آنها را محدود می سازد . در آزمایش آنها، نشان داده شد که اتیلن دی آمین تتراستیک اسید آهن (Fe EDTA ) در کنترل کلروز مرکبات در فلوریدا موثر بوده است اما کلات آهن در خاک های آهکی اثری نداشته است.

موثر ترین کلات آهن برای خاک های آهکی اتیل دی آمین- دی-او- هیدروکسی فنیل استیک اسید آهن (Fe EDTA ) است. تفاوت در درجه تاثیر کلات های مصنوعی در رابطه با چگونگی تغییر ثبات آنها با pH خاک است. در این خصوص در سال( ۲۰۰۳) ثابت گردید ثبات (Fe EDTA ) کمتر از (Fe EDDHA ) است، کلات اولی عمدتا در خاک های اسیدی موثر است درحالی که نوع دوم در همه( pH)ها موثر است.

به هر حال کاهش جذب آهن تحت تاثیر عوامل متعددی می باشد، آقای داچائوفور(۲۰۰۵) در گزارش خود آورده است، که کاهش مقدار اکسیژن در خاک با کاهش قابل جذب بودن آهن و در نتیجه کمبود آهن همیشه همراه است، علت آن به واسطه افزایش کربن یا اکسید کربن است که در مجاورت آب و کلسیم ، بی کربنات کلسیم تولید شده و این خود عامل رسوب آهن و در نتیجه باعث غیر قابل جذب بودن آن می شود. البته عده ای معتقدند که در اثر کاهش اکسیژن و افزایش گاز کربنیک حلالیت کربنات کلسیم افزایش یافته و به بی کربنات تبدیل می شود. بی کربنات کلسیم در مجاورت ریشه ها از تشکیل و سنتز اسید سیتریک که عامل انتقال آهن در سلول ها و شیره گیاهی است جلوگیری می کند.

فصل سوم

مواد و روش انجام کار

۳- مواد و روش انجام کار

۳-۱ مواد آزمایش

۳-۱-۱ مشخصات محل اجرای آزمایش:

شهرستان نورآباد ممسنی با وسعت ۶۸۷۶ کیلو متر مربع ، ۵/۵ درصد از کل مساحت استان فارس را به خود اختصاص داده و در شمال غربی استان واقع شده است. این منطقه در ارتفاع ۹۰۰ متری از سطح دریا واقع شده و دارای آب و هوای نیمه گرمسیری می باشد که زمستان های نسبتا سرد و تابستان های گرم دارد . این منطقه کوهستا نی بوده و جهت رشته کوه های آن همان جهت عمومی کوه های زاگرس است و هرچه به طرف غرب و جنوب غربی ادامه دهیم از ارتفاعات کاسته شده و بر وسعت دره ها و اراضی کوهپایه ای افزوده می شود.

میانگین دمای سالانه شهرستان ۲۵ تا ۳۵ درجه سانتی گراد می باشد و حداکثر دما در مرداد ماه ۵/۴۱ درجه و حداقل دما در دی ماه ۵/۴ درجه سانتی گراد می باشد و میانگین بارندگی سالانه شهرستان نیز ۵۵۰ میلیمتر می باشد.

۳-۱-۲ خصوصیات خاک محل آزمایش:

به منظور تعیین خصوصیت خاک مزرعه آزمایشی قبل از کاشت و در شروع آزمایش از چندین نقطه متفاوت از مزرعه به شکل زیگزاگ و از عمق صفر تا ۳۰ سانتی متری خاک نمونه برداری صورت گرفت و سپس تمام نمونه ها با هم مخلوط شدند و یک و نیم کیلو گرم از خاک مورد نظرجهت تجزیه و آزمایش انتخاب گردید،و به آزمایشگاه خاکشناسی برای تعیین خصوصیات خاک برده شد، بافت خاک مزرعه از نوع لومی – رسی بوده و نتایج حاصل از تجزیه خاک در جدول (۳-۱) آمده است :

جدول (۳-۱) نتایج حاصل از تجزیه خاک مزرعه آزمایشی

 

 

 

 

 

 

درصد اشباع%S.P	هدایت الکتریکی%EC	اسیدیته کل اشباع%PH	موادخنثی شونده%T.N.Y
۴۸	۸/۰	۵/۷	۵/۳۷

 

 

 

 

 

 

 

 

 

کربن آلیدرصد	ازت کلدرصد	فسفرP.P.M	پتاسیمP.P.M	آهنP.P.M
۰۸/۱	۱۸/۰	۱/۱۶	۱۸۴	۱

۳-۲ تیمارها:

در این آزمایش دو فاکتور تراکم بوته در واحد سطح و سطوح مختلف کود آهن به عنوان تیمارهای مورد نظر به منظور دستیابی به بهترین سطح تراکم بوته و بهترین سطح کود آهن مورد بررسی قرار گرفت.

۳-۲-۱ تراکم بوته:

در این آزمایش میزان تراکم((Density بوته در واحد سطح به عنوان فاکتور اصلی در کرت های اصلی و در سه سطح D1=30 ، D2=50 ، D3=70 بوته در متر مربع در نظر گرفته شد.

۳-۲-۲ کود آهن:

در این آزمایش میزان کود آهن ((Iron که به صورت کلات آهن مایع به عنوان فاکتور فرعی در کرتهای فرعی در سه سطح (۱۰۰۰×۱ ) I1= و (۱۰۰۰×۲ ) I2= و (۱۰۰۰×۴ ) I3= به صورت محلول پاشی بر روی برگ در نظر گرفته شد.

۳-۲-۳ رقم و خصوصیات آن:

در این آزمایش از کلزای پاییزه رقم هایولای ۴۰۱ به کار برده شد که خصوصیات این رقم نسبت به ارقام دیگر به شرح ذیل می باشد:

الف )در رقم هایولا ۴۰۱ فعالیت کاتالازی با افزایش سطوح شوری در همه ارقام روند افزایشی نشان می دهد که این افزایش در هایولا ۴۰۱ بیشتر از سایر رقم ها است.

ب ) کاهش فعالیت نیترات رودکتازی برگ های روزت در شوری زیاد در رقم هایولا ۴۰۱ کمتر از سایر ارقام می باشد.

۳-۳ روش آزمایش

۳-۳-۱ مشخصات طرح آزمایش:

این آزمایش در تاریخ ۴/۷/۱۳۸۸ در زمینی به مساحت ۳۳۰ متر در اراضی زراعی روستای تل ریزی از توابع شهرستان نورآباد ممسنی واقع در ۱۵۰ کیلومتری شهر شیراز اجرا گردید.

آزمایش به صورت اسپلیت پلات با طرح پایه بلوک های کامل تصادفی در سه تکرار به اجرا در آمد . هر تکرار شامل ۳ کرت اصلی و ۹ کرت فرعی بود و مجموعا در این آزمایش ۲۷ کرت وجود داشت.

اندازه کرت ها مساوی بودند و اندازه هر کرت فرعی ۱۲ متر مربع به طول ۴ متر و عرض ۳ متر بود که شامل ۶ خط کاشت به فاصله ۵۰ سانتی متری از هم بود .سطح برداشت از هر کرت فرعی ۱ متر مربع بود که پس از حذف حاشیه ها صورت گرفت. فاصله کرت های فرعی از هم ۵۰ سانتی متر و فاصله تکرار ها از هم ۲ متر بود.

۳-۳-۲ مراحل اجرای آزمایش

۳-۳-۲-۱ کاشت:

در مراحل اولیه شروع طرح زمین محل آزمایش را در تاریخ ۲۵/۸/۱۳۸۸ شخم زده شد. بر اساس توصیه آزمایشگاه ۲۰ کیلو گرم کود اوره به زمین شخم زده اضافه گردید و پس از آن برای مخلوط کردن کود با خاک و از بین بردن کلوخه ها و علفهای هرز، زمین آزمایش را در تاریخ ۲۹/۸/۱۳۸۸ ، به وسیله تراکتور دیسک زده شد و سپس نقشه کاشت را روی زمین به وسیله گچ پیاده شد.پس از پیاده نمودن نقشه آزمایش، در تاریخ ۳۰/۸/۱۳۸۸ توسط مرز بند مرزها مشخص شدند. مرزها که توسط لاستیک تراکتور از هم پاشیده شده بود به وسیله بیل دستی صاف ومرتب گردیده شدند، بعد از اتمام کارها به وسیله ابزاری که حالت فارو دستی را داشت داخل کرت ها شیاری با فاصله ۵۰ سانتی متر از هم به عمق ۵-۴ سانتی متر ایجاد شده ( چون بذر کلزا ریز بوده لذا عمق کاشت کم در نظر گرفته شد ) و بلا فاصله پس از اینکه بذر ها را به صورت فشرده و نزدیک به هم درون شیار با دقت انداخته می شد ، روی بذرها را به آرامی به اندازه ۳ تا ۴ سانتی متر خاک نرم پوشانده شدند .

۳-۳-۲-۲ داشت:

بلافاصله بعد از خاتمه عملیات، آبیاری انجام شد و در دفعات بعد هم برحسب ضرورت و نیاز گیاه آبیاری ادامه یافت، طبق نظر متخصصان بهترین معیار برای آبیاری، زمان پدیده های مهم فیزیولوژیکی گیاه و در صد رطوبت خاک می باشد.کلزای پاییزه در ابتدای رشد خود نیاز به آب کمی دارد زیرا در این زمان گیاه به صورت روزت بوده و همزمان با فصول سرد و باران های زمستانه بوده، بنابراین گیاه رشد زیادی نداشته و میزان تبخیر و تعرق آن نیز پایین می آید.

حساسترین مراحل رشد از لحاظ تامین آب، فاصله زمانی بین مراحل گل دهی و غلاف دهی می باشد که باید طی این مراحل کمبود آب روی ندهد. لازم به ذکر است که حداقل آبیاری توصیه شده برای کلزا چهاردوره آبیاری تعیین شده که شامل : زمان اوایل کاشت،مرحله طویل شدن ساقه ،مرحله گل دهی و مرحله غلاف دهی می باشد.

در کاشت این گیاه علفهای هرز عمدتأ در طی مراحل اولیه رشد یعنی در مرحله روزت و قبل از طویل شدن ساقه مسئله ساز می باشد، دراین زمان کلزا رشد رویشی کمی داشته و سطح زمین را به طور کامل نمی پوشاند ولی بعد از طویل شدن ساقه با سایه اندازی روی زمین مانع رشد اکثر علفهای هرز می گردد.

مبارزه با علفهای هرز به وسیله وجین دستی در دو مرحله ۳ تا ۴ برگی و ۵ تا ۶ برگی صورت گرفته شد و بعد از آن به علت اینکه گیاه کلزا سریعأ پوشش کافی را در زمین ایجاد کرده، علفهای هرز به خوبی کنترل شده و نیازی به عملیات وجین بیشتر و استفاده از علف کش نبود. انواع علفهای هرز مشاهده شده در مزرعه شامل تربچه وحشی، خردل وحشی، پیچک، اویار سلام، پنیرک، گل زرد ، یولاف وحشی و … می توان اشاره کرد. در طول فصل رشد، مزرعه از نظر آفات، بیماریها و علفهای هرز تحت مراقبت بوده و مواردی که احتیاج به مصرف مواد شیمیایی باشد، مشاهده نگردید ( به غیر از یک مورد که در زمان گل دهی کلزا ، جمعیت اندکی از آفت تریپس بالدار به مزرعه آزمایشی حمله ور شدند که در همان روزهای اول حمله آفت توسط سم موسپیلان (استامی پراید) با بهره گرفتن از سم پاش پشتی ۲۰ لیتری به نسبت ۲۰ گرم در ۲۰ لیتر آب سم پاشی و سپس کنترل شدند).

تراکم در ابتدی کاشت برای کرتها خیلی بیش از اندازه در نظر گرفته شد بنابراین برای رسیدن به تراکم بوته مورد نظر، عملیات تنک کردن در مرحله ۴ تا ۶ برگی انجام شد و قبل از شروع شدن مرحله روزت گیاه کلزا با نخهایی علامت گذاری شد. فاصله بوته های روی هر خط تنظیم شد تا اینکه به تراکم ۳۰ ، ۵۰ و ۷۰ بوته در متر مربع رسید. عمل تنک کردن به صورت قطع کردن(نه با کندن و کشیدن) صورت گرفت تا به ریشه گیاهان باقی مانده آسیبی وارد نگردد. برای محلول پاشی کود آهن ، چون امکان دارد دریافت عناصر ریز مغزی و تاثیر گذاری آنها در زمان های مختلف رشد گیاه بر صفتها تاثیر متفاوتی داشته باشد، به عنوان شاخص از مراحل رشد رویشی در سه مرحله:

۱ ) ۴ تا ۵ برگی

۲ ) مرحله ای که ۱۵ تا ۳۰ درصد گلها نمایان شده باشند.

۳ ) مرحله بعد از گل دهی

از رشد گیاه کلزا در نظر گرفته شد تا بهترین زمان مصرف کود آهن به صورت محلول پاشی و تأثیر آن بر صفت های گوناگون مورد ارزیابی قرار گیرد.

۳-۳-۲-۳ برداشت نهایی

برداشت محصول تیمارهای مختلف از ۱۹ تا ۲۰ اردیبهشت ماه انجام گردید. کلزا گیاهی است که برگهای آن در پایان مرحله غلاف دهی ریزش می کنند لذا معیار ظاهری برای برداشت کلزا زرد شدن غلاف ها و تیره رنگ و سفت شدن بذر درون آنها می باشد.

سطح برداشت از هر کرت، یک متر مربع در نظر گرفته شد. برداشت از یک متر مربع که درست در قسمت وسط هر کرت بود انجام گرفت. عملیات برداشت با داسهای مخصوص صورت گرفت. جهت خشک شدن، نمونه ها به مدت ۲ روز در هوای آزاد باقی ماندند. پس از شمارش دانه ها و غلاف و اندازه گیری ارتفاع شاخه های اصلی و فرعی، دانه ها از غلاف جدا شده و دانه های هر تیمار به طور جداگانه کیسه گیری و اتیکت گذاری شدند سپس کیسه ها جهت تعیین وزن دانه ، عملکرد دانه و درصد روغن و … به آزمایشگاه انتقال یافتند.

۳-۴ بررسی صفات مربوط به عملکرد و اجزای تشکیل دهنده آن :

پس از برداشت محصول ، صفات مربوط به عملکرد به شرح زیر مورد مطالعه و اندازه گیری قرا گرفتند.

۳-۴-۱ عملکرد دانه در واحد سطح:

جهت تعیین عملکرد دانه پس از خشکانیدن کلیه گیاهان برداشت شده در سطح برداشت هر کرت، دانه ها جدا سازی و توزین گردیدند و عملکرد دانه بر اساس رطوبت ۱۳ درصد محاسبه و بر حسب کیلو گرم در هکتار تعیین و ثبت گردید

۳-۴-۲ تعداد غلاف در بوته:

جهت تعیین تعداد غلاف در بوته، تعداد کل غلاف های موجود در سطح نهایی برداشت را در هرکرت شمارش و سپس با تقسیم تعداد غلاف ها بر سطح برداشت شده تعداد غلاف ها در متر مربع حاصل گردید و پس از آن نیز تعداد غلاف برتعداد بوته در متر مربع تقسیم گردید و برای هر کرت به طور جدا گانه ، تعداد غلاف در بوته محاسبه و ثبت گردید.

۳-۴-۳ تعداد دانه در غلاف :

برای این منظور از تعداد بوته های برداشت شده از هر کرت، به طور تصادفی ۱۰ بوته را انتخاب نموده و پس از آن نیز ۵۰ غلاف را به طور تصادفی انتخاب کرده و بذور را از غلاف ها جدا نموده و شمارش کرده و پس از آن نیز با تقسیم تعداد دانه های شمارش شده بر تعداد ۵۰ غلاف ، تعداد دانه در یک غلاف محاسبه و ثبت گردید .

۳-۴-۴ وزن هزار دانه:

به منظور تعیین وزن هزار دانه با بهره گرفتن از بذور برداشت شده هر واحد آزمایشی، ۴ نمونه ۱۰۰ تایی را جدا نموده و پس از توزین ، میانگین وزن هزار دانه برای هر تیمار در هر تکرار محاسبه و ثبت گردید.

۳-۴-۵ درصد روغن :

دانه های برداشت شده از هر کرت با اتیکت و برچسب شماره گذاری شدند و بعد از انتقال به آزمایشگاه به کمک حلال اتر و با روش سوکسله، درصد روغن مشخص گردید.

۳-۴-۶ تجزیه آماری داده ها :

تجزیه آماری داده ها پس از اندازه گیری و ثبت صفات مورد بررسی، بر اساس آزمایش اسپلیت پلات با طرح پایه بلوک های کامل تصادفی انجام گردید. از آزمون دانکن برای مقایسه میانگین ها و تجزیه واریانس صفات اندازه گیری شده استفاده شد. این تجزیه ها به کمک نرم افزار آماری SPSS نسخه ۱۳ و مقایسه میانگین ها نیز با بهره گرفتن از آزمون دانکن و رسم شکل ها نیز به کمک نرم افزار EXCEL صورت گرفت.

فصل چهارم

نتایج، بحث

۴- نتایج، بحث

۴-۱ تجزیه واریانس و مقایسه میانگین صفات مورد بررسی در کلزا

۴-۱-۱ مقایسه میانگین های صفات مورد مطالعه

نتایج حاصل از مقایسات میانگین صفات مورد بررسی بوته کلزا در رابطه با تیمار تراکم بوته در جدول (۴-۱) و در رابطه با تیمارهای سطوح مختلف کود آهن و اثر متقابل تراکم و کود آهن به ترتیب در جداول (۴-۲)و(۴-۳) آمده است که بیانگر این است که در همه صفات از نظر میانگین با هم اختلاف معنی داری در سطح ۵ درصد دارند.

جدول (۴-۱) مقایسه میانگین های صفات مورد بررسی بوته کلزا در تراکم های مختلف

 

 

 

 

 

 

صفات مورد بررسی	تراکم ۳۰	تراکم ۵۰	تراکم ۷۰
تعداد غلاف در بوتهتعداد دانه در بوته   تعداد غلاف در شاخه اصلی تعداد غلاف در شاخه فرعی ارتفاع نهایی بوته (سانتی متر) وزن هزار دانه ( گرم ) عملکرد دانه (کیلوگرم در هکتار) درصد روغن (%)	A8/316A ۳/۲۷۶۷   A ۷/۷۷ A3 /425 C ۵/۱۶۳ C ۶/۳ C ۷/۴۹۹۶ A ۲/۴۲	B6/292B ۱/۲۴۵۶   B ۴/۷۴ B ۲/۳۰۵ B ۶/۱۶۵ B ۷/۳ ۶۱۹۷ B B ۲/۴۱	C9/262C ۸/۲۲۵۸   C ۷/۷۱ C ۲/۲۷۳ A ۵/۱۶۸ A ۹/۳ A ۷/۷۴۶۶ C ۶/۴۰

حروف مشابه نشان دهنده ی عدم وجود اختلاف معنی دار و حروف غیر مشابه اختلاف معنی دار را در سطح ۵ درصد می رساند

جدول (۴-۲) مقایسه میانگین های صفات مورد بررسی بوته کلزا در سطوح مختلف کود آهن

 

 

 

 

 

 

صفات مورد بررسی	۵/۰لیتر در هکتار	۱ لیتر در هکتار	۲ لیتر در هکتار
تعداد غلاف در بوتهتعداد دانه در بوته   تعداد غلاف در شاخه اصلی تعداد غلاف در شاخه فرعی ارتفاع نهایی بوته (سانت) وزن هزار دانه ( گرم ) عملکرد دانه (کیلوگرم ) درصد روغن (%)	C ۴/۲۸۰C ۶/۲۴۰۶   C ۵/۷۳ C ۱/۳۲۶ ۱۶۵ A A ۸۴/۳ C ۶/۵۹۴۹ C ۹۶/۴۰	B ۲/۲۸۹B7 /2488   B ۸/۷۴ ۳۳۱ B A ۱/۱۶۶ B ۷۶/۳ B ۳/۶۲۰۷ C ۲۸/۴۱	A ۷/۳۰۲A /۲۵۸۶   A4 /75 A ۵/۳۴۶ A ۷/۱۶۶ C70 /3 A ۵/۶۵۰۳ C ۸۰/۴۱

حروف مشابه نشان دهنده ی عدم وجود اختلاف معنی دار و حروف غیر مشابه اختلاف معنی دار را در سطح ۵ درصد می رساند.

جدول (۴-۳) مقایسه میانگین اثر متقابل تراکم بوته و سطوح کود آهن بر صفات مورد بررسی در کلزا

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

صفات مورد مطالعه
سطوح کود آهن	تراکم	تعداد غلاف در بوته	تعداد دانه در بوته	تعداد غلاف در شاخه اصلی	تعداد غلاف در شاخه فرعی	ارتفاع نهایی بوته(cm)	وزن هزار دانه (g)	عملکرد دانه (kg/h)	درصد روغن (%)
۵/۰ لیتر در هکتار	۳۰	A ۱/۳۰۳B ۷/۲۸۲   C ۵/۲۵۵ A ۲/۳۱۲ B ۲/۲۹۴ C ۱/۲۶۱ A ۰۴/۳۳۵ B ۱/۳۰۱ C ۰۴/۲۷۲	A3/2694۲۳۸۴ B   C ۶/۲۱۴۱ A6/2763 B ۳۲۴۲۱ C3/2281 ۲۸۴۴ A ۲۵۶۳ B C6/2353	B1/77D4/73   G ۰۲/۷۰ A9 /77 C ۷/۷۴ F ۰۷/۷۲ A ۱/۷۸ C ۲/۷۵ E ۱۱/۷۳	B ۱/۴۱۹D ۱/۲۹۵   F ۲/۲۶۴ B ۴/۴۲۱ D06 /302 F ۷/۲۶۹ A ۵/۴۳۵ C ۵/۳۱۸ E ۶/۲۸۵	G ۹/۱۶۲E ۷/۱۶۴   C ۴/۱۶۷ F ۶/۱۶۳ D ۹/۱۶۵ B ۸/۱۶۸ F ۱/۱۶۴ D ۴/۱۶۶ A ۵/۱۶۹	F ۵/۳C ۸/۳   A ۱/۴ E6 /3 D ۶۹/۳ B ۹۸/۳ E ۶۴/۳ D ۶۸/۳ C ۸۰/۳	۴۸۰۰ GE6/6030   C3/7018 F ۶/۵۰۰۳ D3/6187 ۷۴۳۱B F6/5186 ۶۳۷۳ D ۷۹۵۱ A	B88/41D92/40   G08/40 B02/42 D ۱۰/۴۱ F73/40 A79/42 C ۶۱/۴۱ E ۰۱/۴۱
	۵۰
	۷۰
۱لیتر در هکتار	۳۰
	۵۰
	۷۰
۲لیتر در هکتار	۳۰
	۵۰
	۷۰

حروف مشابه نشان دهنده ی عدم وجود اختلاف معنی دار و حروف غیر مشابه اختلاف معنی دار را در سطح ۵ درصد می رساند.

۴-۲ صفات مورد مطالعه در بوته کلزا در تراکم ها و سطوح مختلف کود آهن

۴-۲-۱ تعداد غلاف در بوته کلزا

تعداد غلاف در گیاه را می توان یکی از اجزای مهم تشکیل دهنده عملکرد به حساب آورد به این دلیل که در بر گیرنده تعداد دانه ها و نیز تولید کننده آسمیلات مورد نیاز دانه یا به عبارت دیگر تامین کننده وزن دانه ها است (هاشمی دزفولی ، الف.، ۱۳۷۴) .

همان گونه که نتایج تجزیه واریانس در جدول (۵-۴)، ملاحظه می شود، نتایج نشان دهنده ی این است که اثر تراکم های مختلف بوته و همچنین سطوح مختلف کود آهن و نیز اثر متقابل آنها بر صفت مورد مطالعه ( تعداد غلاف در بوته ) معنی داری شد و بین تعداد غلاف در بوته در تراکم و سطوح مختلف کود آهن اختلاف معنی داری در سطح ۵ درصد وجود داشت.

جدول ۴-۴ نتایج تجزیه واریانس تعداد غلاف در بوته کلزا در سطح پنج درصد

 

 

 

 

 

 

 

 

منبع (تیمار)	درجه آزادی	مجموع مربعات	میانگین مربعات	اختلاف معنی دار
تراکم بوتهکود آهن   تراکم بوته× کود آهن خطا کل	۲۲   ۴ ۱۸ ۲۷	۹۵/۱۳۱۱۱۴/۲۲۷۲   ۷۷/۲۹۴ ۶۰/۲ ۵۲/۲۲۹۹۰۶۱	۴۷/۶۵۵۶۰۷/۱۱۳۶   ۶۹/۷۳ ۱۴۵/۰ _	*۱۵/۰*۱۷/۰   *۳/۱ _ _

*: معنی دار بودن اثر

مقایسه میانگین تعداد غلاف در بوته در تراکم های مختلف ( جدول ۴-۱ ) نشان داد که به طور معنی داری با افزایش میزان کود آهن، تعداد غلاف در بوته افزایش می یابد به طوریکه از A8/316 در تراکم ۳۰ به C9/262 در تراکم ۷۰ رسید. نمودار ۴-۱ نیز این مطلب را نشان می دهد.

به عبارتی با توجه به نمودار ۵-۱ با افزایش تراکم تعداد غلاف در بوته کاهش می یابد، که به نظر می رسد کمبود مواد غذایی قابل دسترس در سطوح زیرین پوشش گیاهی در محیط های متراکم سبب افزایش درصد ریزش گلها در حین تلقیح یا پس از آن می گردد و به عبارت دیگر، به دلیل ایجاد موازنه بین مواد فتوسنتز، مقدار تنفس و ذخیره مواد، تعداد گلهای تشکیل دهنده را به طور فیزیولوژیکی حذف می نماید، علاوه بر این تعداد شاخه های فرعی کمتری تولید می کند، بنابراین مجموع این عوامل سبب کاهش تعداد غلاف در بوته با افزایش تراکم بوته شده است (شیرانی راد ، الف .، ۱۳۸۵ ).

گزارش محققین دیگر نظیر رائوو مندوهام ( ۲۰۰۱ )، اولسون ( ۱۹۹۸ )، ابوالحسنی ( ۱۳۸۶ )، موریسون ( ۱۹۹۰ ) ، تایلور و اسمیت ( ۲۰۰۴ ) موید این نتیجه است.

 

نمودار (۴-۱) مقایسه میانگین اثر تراکم بوته بر تعداد غلاف در بوته کلزا

مقایسه میانگین تعداد غلاف در بوته در سطوح مختلف کود آهن ( جدول ۴-۲ ) نشان داد که به طور معنی داری با کاهش تراکم تعداد غلاف در بوته افزایش می یابد به طوریکه از ۴/۲۸۰در سطح ۵/۰ لیتر در هکتار به ۷/۳۰۲ در سطح ۲ لیتر در هکتار رسید. نمودار ۵-۲ نیز این مطلب را نشان می دهد.

محلول پاشی آهن در کلزا سبب افزایش شاخه بندی، تعداد غلاف و عملکرد دانه می گردد، و آهن و ازت، روی در صورتی که با محلول پاشی قبل از گلدهی استفاده شوند، می توانند افزایش تبدیل دانه را سبب شون Grant and Bialy.(1993)).

با افزایش غلظت آهن ، تعداد دانه در بوته، تعداد غلاف در بوته، عملکرد دانه در کلزا در واحد سطح افزایش یافت، محلول پاشی آهن در دو مرحله ساقه رفتن و قبل از گلدهی، سبب افزایش وزن هزار دانه، عملکرد دانه کلزا گردید و اثر متقابل محلول پاشی آهن در عملکرد دانه کلزا معنی دار بود ( مرشدی و همکاران ، ۱۳۷۹ ).

 

نمودار (۴-۲) مقایسه میانگین اثر سطوح مختلف کود آهن بر تعداد غلاف در بوته کلزا

مقایسه میانگین تعداد غلاف در بوته در رابطه با تیمار اثر متقابل سطوح مختلف کود آهن و تراکم بوته ( جدول ۴-۳ ) نشان داد که سطوح مختلف میانگین ها با هم به طور معنی داری اختلاف دارند. نمودار (۴-۳) نیز این مطلب را نشان می دهد.

 

نمودار (۵-۳) مقایسه میانگین اثر متقابل سطوح مختلف کود آهن و تراکم بوته بر تعداد غلاف در بوته کلزا

۴-۲-۲ تعداد دانه در بوته

تعداد دانه در بوته نیز از پارامتر های تهیه کننده عملکرد محسوب می شود . تعداد دانه در واقع میزان مخزن گیاه را مشخص می کند (sink ) ، به عبارتی هرچه تعداد دانه بیشتر باشد گیاه دارای مخزن بزرگتری برای آسمیلات تولید شده است و هر عاملی که تعداد این پارامتر را افزایش دهد ( در گیاهانی که عملکرد دانه آنها مطلوب است ) با عث بالا رفتن عملکرد می گردد ، البته افزایش تعداد دانه در بوته حد خاصی دارد ( هاشمی دزفولی ، الف.، ۱۳۷۴ ).

ماکزیمم تولید دانه در بوته تحت کنترل عوامل محدود کننده بسیاری است، افزایش این عامل بستگی به طویل بودن غلاف دارد، در شرایط نا مساعد غلاف ها اکثرا تو خالی خواهند بود یعنی دانه تولید نمی شود یا ممکن است دانه تشکیل شود ولی پر نگردد ( آینه بند، الف.، ۱۳۷۲ ).

نتایج حاصل از تجزیه واریانس در رابطه با شاخص تعداد دانه در بوته کلزا (۵-۵) نشان از اثر معنی دار تیمارهای تراکم، سطوح کود آهن و اثر متقابل تراکم و سطوح کود آهن را داشت و نیز بین تعداد دانه های مورد مطالعه از نظر میانگین اختلاف معنی داری وجود داشت.

جدول (۴-۵) نتایج تجزیه واریانس تعداد دانه در بوته کلزا در سطح پنج درصد

 

 

 

 

 

 

 

 

منبع (تیمار)	درجه آزادی	مجموع مربعات	میانگین مربعات	اختلاف معنی دار
تراکم بوته	۲۲   ۴ ۱۸ ۲۷	۱۴/۱۱۸۲۸۲۲/۱۴۶۵۴   ۵۵/۱۰۳۰ ۱۸ ۶۱۷/۱۶۹۲۹۵	۴۴/۵۹۱۴۰۷۱۱/۷۳۲۷۲   ۸۸/۲۵۷۵ ۱ _	*۲/۱*۶/۱   *۱/۳ _ _
کود آهن
تراکم بوته× کود آهن
خطا
کل

*: معنی دار بودن اثر

در این تحقیق مقایسه میانگین تعداد دانه در بوته در بین تراکم های مورد بررسی (جدول ۴-۱) نشان می دهد که بین تراکم های مختلف بوته از نظر میانگین تعداد دانه در بوته اختلاف معنی داری در سطح ۵ درصد وجود داشته و با افزایش تراکم به طور معنی داری تعداد دانه ها کمتر شده به طوری که از تعداد ۳/۲۷۶۷ در تراکم ۳۰ به تعداد ۸/۲۲۵۸ در تراکم ۷۰ رسید. این اختلاف معنی دار توسط نمودار (۴-۴) نشان داده خواهد شد.

به عبارتی با افزایش تراکم تعداد دانه در بوته کاهش می یابد. ( نمودار ۴-۴ ) ، به نظر می رسد در تراکم های پایین به دلیل رقابت کمتر میان گیاهان و نیز وجود نور کافی که یک منبع بالقوه جهت افزایش بیوماس می باشد بر تعداد دانه در غلاف که یکی از اجزای عملکرد می باشد افزوده می شود،

آلن و مورگان ( ۱۹۷۱ ) ، رائو و مندوهام ( ۲۰۰۱ )، نیز همین نتایج را به دست آورده و گزارش دادند که تعداد دانه در غلاف در تراکم های بالا کاهش می یابد.

 

نمودار (۴-۴) مقایسه میانگین اثر تراکم بوته بر تعداد دانه در بوته کلزا

در این بررسی، مقایسه میانگین تعداد دانه در بوته در بین سطوح مختلف کود آهن (جدول ۴-۲) نشان می دهد که بین سطوح مختلف کود آهن از نظر میانگین تعداد دانه در بوته، اختلاف معنی داری در سطح ۵ درصد وجود داشته و با افزایشکود آهن به طور معنی داری تعداد دانه ها افزایش یافته به طوری که از تعداد ۶/۲۴۰۶در سطح ۵/۰ به تعداد ۲۵۸۶در سطح ۲ لیتر در هکتار رسید. این اختلاف معنی دار توسط نمودار ۵-۵ نشان داده خواهد شد. صلاحی و ملکوتی ( ۱۳۷۹ ) گزارش کردند که کلات آهن در گیاه باعث بیشترین افزایش عملکرد دانه شد و تعداد دانه در گیاه و وزن هزار دانه را افزایش داد.با افزایش غلظت آهن ، تعداد دانه در بوته، تعداد غلاف در بوته، عملکرد دانه در کلزا در واحد سطح افزایش یافت، محلول پاشی آهن در دو مرحله ساقه رفتن و قبل از گلدهی، سبب افزایش وزن هزار دانه، عملکرد دانه کلزا گردید و اثر متقابل محلول پاشی آهن در عملکرد دانه کلزا معنی دار بود ( مرشدی و همکاران ، ۱۳۷۹ ).

 

نمودار (۴-۵) مقایسه میانگین اثرسطوح کود آهن بر تعداد دانه در بوته کلزا

 

نمودار (۴-۶) مقایسه میانگین اثر متقابل سطوح کود آهن و تراکم بر تعداد دانه در بوته کلزا

۴-۲-۳ تعداد غلاف در شاخه اصلی

نتایج حاصل از تجزیه واریانس در رابطه با تعداد غلاف در شاخه اصلی کلزا (۵-۶) نشان از اثر معنی دار تیمارهای تراکم، سطوح کود آهن و اثر متقابل تراکم و سطوح کود آهن را داشت و نیز بین تعداد غلاف در شاخه ی اصلی از نظر میانگین اختلاف معنی داری وجود داشت.

جدول (۴-۶) نتایج تجزیه واریانس تعدادغلاف در شاخه اصلی کلزا در سطح پنج درصد

 

 

 

 

 

 

 

 

منبع (تیمار)	درجه آزادی	مجموع مربعات	میانگین مربعات	اختلاف معنی دار
تراکم بوته	۲۲   ۴ ۱۸ ۲۷	۵۲/۱۶۲۱۸/۱۸   ۳۲/۳ ۰۳۳/۰ ۰۵/۱۵۰۶۰۶	۲۶/۸۱۰۹/۹   ۸۳۱/۰ ۰۰۲/۰ _	*۴/۱*۸/۱   *۲/۳ _ _
کود آهن
تراکم بوته× کود آهن
خطا
کل

*: معنی دار بودن اثر

در این بررسی مقایسه میانگین تعداد غلاف درشاخه اصلی در بین تراکم های مورد بررسی (جدول ۴-۱) نشان می دهد که بین تراکم های مختلف بوته از نظر میانگین تعداد دانه در بوته اختلاف معنی داری در سطح ۵ درصد وجود داشته و با افزایش تراکم به طور معنی داری تعداد غلاف در شاخه های اصلی کمتر شده به طوری که از تعداد ۷/۷۷ در تراکم ۳۰ به تعداد ۷/۷۱ در تراکم ۷۰ رسید. این اختلاف معنی دار توسط نمودار (۴-۷) نشان داده خواهد شد.

به نظر می رسد که در نتیجه اثر افزایش تراکم بوته و ایجاد رقابت بین بوته ها به خصوص بوته های روی ردیف مریستم انتهایی تحریک شده و در نتیجه به ارتفاع گیاه افزوده می شود که این امر به دلیل جذب و انتقال مواد فتوسنتزی به منطقه مریستم انتهایی می باشد که از یک طرف به دلیل جذب مواد غذایی و از طرف دیگر به سبب عدم تحریک مریستم جانبی توسط هورمون رشد ، گیاه از رشد عرضی و تولید شاخه های زیاد در تراکم های بوته ای بالا ، باز می ماند (شیرانی راد ، الف .، ۱۳۸۵).

گزارش محققین دیگر نظیر شیرانی راد ( ۱۳۸۵ ) ، ایوانز ( ۱۹۸۷ ) ، آلدو هگنین ( ۲۰۰۵ ) و کلارک و سیمپسون ( ۲۰۰۶ ) نیز با نتایج به دست آمده مطابقت دارد.

 

نمودار (۴-۷) مقایسه میانگین اثر تراکم بوته بر تعداد غلاف در شاخه اصلی در بوته کلزا

محلول پاشی آهن در کلزا سبب افزایش شاخه بندی، تعداد غلاف و عملکرد دانه می گردد، و آهن و ازت، روی در صورتی که با محلول پاشی قبل از گلدهی استفاده شوند، می توانند افزایش تبدیل دانه را سبب شوند Grant and Bialy (1993) (.

 

نمودار (۴-۸) مقایسه میانگین اثر سطوح کود آهن بر تعداد غلاف در شاخه اصلی در بوته کلزا

 

نمودار (۴-۹) مقایسه میانگین اثر متقابل سطوح کود آهن و تراکم بر تعداد غلاف در شاخه اصلی

۵-۲-۴ تعداد غلاف در شاخه فرعی

نتایج حاصل از تجزیه واریانس در رابطه با شاخص تعداد غلاف در شاخه فرعی کلزا (۵-۷) نشان از اثر معنی دار تیمارهای تراکم، سطوح کود آهن و اثر متقابل تراکم و سطوح کود آهن را داشت و نیز بین تعداد غلاف در شاخه فرعی، از نظر میانگین اختلاف معنی داری وجود داشت.

جدول (۴-۷) نتایج تجزیه واریانس تعدادغلاف در شاخه فرعی کلزا در سطح پنج درصد

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

منبع (تیمار)	درجه آزادی	مجموع مربعات	میانگین مربعات	اختلاف معنی دار
تراکم بوته	۲	۸۱/۱۱۵۸۲۰	۴۰/۵۷۹۱۰	*۵۲/۰
کود آهن	۲	۸۳/۲۰۳۹	۹۱/۱۰۱۹	*۷/۱
تراکم بوته× کود آهن	۴	۳۷/۴۱	۳۴/۱۰	*۶۵/۲
خطا	۱۸	۶۲۵/۰	۰۳۵/۰	_
کل	۲۷	۵۸/۳۱۴۰۹۹	_	_

*: معنی دار بودن اثر

در این بررسی، مقایسات میانگین تعداد غلاف درشاخه فرعی در بین تراکم های مختلف (جدول ۴-۱) نشان از اختلاف