فی تفسیر على بن إبراهیم قوله: «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ» قال: ذلک أمیر المؤمنین علیه السلام، و معنى یشرى نفسه یبذلها. [۳۰۰]
در تفسیر على بن ابراهیم آمده است: مصداق آیه، علی(ع) است و معنای فروختن نفس، جانفشانی و بذل آن است.
جنانچه معروف است شراء در اصل به معنای فروختن میباشد، به نظر میرسد در اینجا مجازا به معنای بذل بکار رفته است.

لمس:

فی مجمع البیان و إِنْ کُنْتُمْ مَرْضى‏ … أو لا مستم النساء المراد به الجماع. [۳۰۱]در مجمع البیان« و إِنْ کُنْتُمْ مَرْضى‏ … » (اگر مریض باشید) و منظور از «أَوْ لامَسْتُمُ النِّساءَ» جماع است.
لمس در این آیه بر اساس روایت رسیده کنایه از جماع است و خداوند تعالی برای عدم استفاده از صریح لفظ آن را بکار برده است: «لمس: اللَّمْس: الجَسُّ، و قیل: اللَّمْسُ المَسُّ بالید، لمَسَه یَلْمِسُهُ و یَلْمُسُه لَمْساً و لامَسَه»‏[۳۰۲]

یصدفون:

فی تفسیر على بن إبراهیم- قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَخَذَ اللَّهُ سَمْعَکُمْ وَ أَبْصارَکُمْ وَ خَتَمَ عَلى‏ قُلُوبِکُمْ من یرد ذلک علیکم الا الله و قوله: ثُمَّ هُمْ یَصْدِفُونَ اى یکذبون. [۳۰۳]
در تفسیر علی بن ابراهیم «قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَخَذَ اللَّهُ سَمْعَکُمْ وَ أَبْصارَکُمْ وَ خَتَمَ عَلى‏ قُلُوبِکُم»[۳۰۴] چه کسی جز خداوند آن را بر شما وارد ساخت، و سخن خداوند «ثُمَّ هُمْ یَصْدِفُونَ» یعنی «یکذبون» به تکذیب آنان میپردازد.
«صدف» در لغت به معنای اعراض است: «صَدَفَ عنه: أعرض إعراضا شدیدا»[۳۰۵]
به نظر میرسد معنای تکذیب برای «صدف» از باب مجاز یا کنایه باشد: «صدف: الصُّدُوفُ: المَیْلُ عن الشی‏ء. و أَصْدَفَنی عنه کذا و کذا أَی أَمالَنی. ابن سیده: صَدَفَ عنه یَصْدِفُ صَدْفاً و صُدُوفاً: عَدَلَ. و أَصْدَفَه عنه: عَدَل به، و صَدَفَ عنی أَی أَعْرَض»[۳۰۶]

ظلم:

و باسناده الى أبى بصیر قال سألت أبا عبد الله علیه السلام عن قول الله عز و جل: «الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ یَلْبِسُوا إِیمانَهُمْ بِظُلْمٍ» قال بشک.[۳۰۷]
ابوبصیر نقل کرده که از امام صادق(ع) دربارهی تفسیر سخن خداوند متعال: «الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ یَلْبِسُوا إِیمانَهُمْ بِظُلْمٍ» [۳۰۸]پرسیدم، فرمود: یعنی به شکّ آلوده نشده است.
در معنای واژه «ظلم» در لغت «قرار دادن شیء در غیر از مکان و موضع خود » گفتهاند. «الظُّلْمُ: وَضْع الشی‏ء فی غیر موضِعه.» [۳۰۹]بنابراین معنای شک برای واژه ظلم میتواند از جمله معانی کنایی باشد.

یمکرون:

فی تفسیر على بن إبراهیم قوله … تبارک و تعالى: اللَّهُ أَعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِسالَتَهُ سَیُصِیبُ الَّذِینَ أَجْرَمُوا صَغارٌ عِنْدَ اللَّهِ وَ عَذابٌ شَدِیدٌ بِما کانُوا یَمْکُرُونَ‏ اى یعصون الله فی السر.[۳۱۰] («اللَّهُ أَعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِسالَتَهُ سَیُصِیبُ الَّذِینَ أَجْرَمُوا صَغارٌ عِنْدَ اللَّهِ وَ عَذابٌ شَدِیدٌ بِما کانُوا یَمْکُرُونَ»[۳۱۱] یعنی در پنهان از خداوند سرپیچی میکنند.
با توجه به اینکه در واژه «مکر» معنای پنهان بودن هم تضمین شده است، به نظر میرسد «مکر» از باب مجاز به معنای «عصیان در خفا» به کار برده شده: «المَکْرُ احتیال فی خُفیه»[۳۱۲]

اشده:

فی کتاب الخصال عن عبد الله بن سنان عن أبی عبد الله علیه السلام قال: سأله ابى و انا حاضر عن الیتیم متى یجوز امره؟ قال، حَتَّى یَبْلُغَ أَشُدَّهُ؛ قال، قلت: و ما أشده؟ قال: احتلامه، قلت: قد یکون الغلام ابن ثمانیه عشر سنه أو أقل أو أکثر و لا یحتلم قال: إذا بلغ و کتب علیه الشی‏ء جاز امره الا ان یکون سفیها أو ضعیفا. [۳۱۳]
خصال: عبدالله بن سنان گوید من به همراه پدرم نزد امام صادق(ع) حاضر بودم که پدرم از آن حضرت پرسید: کارها و معاملات یتیم، چه هنگام جایز است؟ فرمود: آنگاه که به حدّ بلوغ برسد. عرض کرد: بلوغ او چه وقت است؟ فرمود: وقتی محتلم شود. گفتم: گاهی پسربچّه به سنّ هیجده یا کمتر و بیشتر میرسد ولی محتلم نمیشود. فرمود: آنگاه بالغ شد و گناه و ثواب بر او نوشته شد، کارها و معاملات او درست است؛ مگر آنکه سفیه یا ضعیف باشد.
«شده» در لغت به معنای استحکام و خلاف سستی و نرمی است: «شدد: الشِّدَّهُ: الصَّلابهُ، و هی نَقِیضُ اللِّین»[۳۱۴] به نظر میرسد از آن جهت که شخص در زمانی که به قوت و جوانیِ کامل میرسد میتوان بر کارها و معاملات او اطمینان کرد، این عبارت بدین معنا بکار گرفته شده است.

حین:

فی تفسیر على بن إبراهیم حدثنی أبی رفعه قال: سئل الصادق علیه السلام‏ … «رَبَّنا ظَلَمْنا أَنْفُسَنا وَ إِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنا وَ تَرْحَمْنا لَنَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ» فقال الله لهما اهْبِطُوا بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَ لَکُمْ فِی الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَ مَتاعٌ إِلى‏ حِینٍ قال: الى یوم القیمه.[۳۱۵] در تفسیر علی بن ابراهیم قمی گفته است که ابورفعه نقل کرده است که از امام صادق(ع) پرسیده شد:… «رَبَّنا ظَلَمْنا أَنْفُسَنا وَ إِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنا وَ تَرْحَمْنا لَنَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ»[۳۱۶] پروردگارا مابر خویشتن ستم کردیم و اگر ما را نبخشایی و بر ما رحم نیاوری، از زیانکاران خواهیم بود. خداوند نیز به آنان فرمود:«اهْبِطُوا بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَ لَکُمْ فِی الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَ مَتاعٌ إِلى‏ حِینٍ» از بهشت بیرون شوید که برخی با برخی دیگر مخالفت و دشمنید، زمین تا هنگام معین جایگاه شما است. حضرت فرمود: مقصود تا روز قیامت است.
به نظر میرسد در فرهنگ عرب حین در اصل به معنای زمان بوده، ولی بر اساس این روایت خداوند آن را به صورت مجاز به معنای قیامت به کار برده است. «حین: الحِینُ: الدهرُ، و قیل: وقت من الدَّهر مبهم یصلح لجمیع الأَزمان کلها، طالت أَو قَصُرَتْ، یکون سنه و أَکثر من ذلک، و خص بعضهم به أَربعین سنه أَو سبع سنین أَو سنتین أَو سته أَشهر أَو شهرین»[۳۱۷].

تخونوا:

فی تفسیر على بن إبراهیم و فی روایه ابى الجارود عن أبی جعفر علیه السلام فی قول الله عز و جل: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَخُونُوا اللَّهَ وَ الرَّسُولَ وَ تَخُونُوا أَماناتِکُمْ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ» فخیانه الله و الرسول معصیتهما، و اما خیانه الامانه فکل إنسان مأمون على ما افترض الله عز و جل علیه[۳۱۸]. در تفسیر علی بن ابراهیم ابوجارود از امام باقر(ع) دربارهی سخن خداوند متعال: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَخُونُوا اللَّهَ وَ الرَّسُولَ وَ تَخُونُوا أَماناتِکُمْ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ»[۳۱۹] روایت کرده که خیانت به خدا و رسولش معصیت و نافرمانی کردن آنهاست؛ و خیانت در امانت یعنی اینکه هرکس بداند در مورد هر آنچه خداوند بر او واجب کرده در امان است.
در کتب لغت خیانت به معنای خلاف امانت آمده: «الخِیَانَه و النّفاق واحد، إلا أنّ الخیانه تقال اعتبارا بالعهد و الأمانه، و النّفاق یقال اعتبارا بالدّین»[۳۲۰]در این روایت معنای مقصود از واژه خیانت در این آیه مطرح شده است.

نسوا:

فی تفسیر العیاشی عن جابر عن أبى جعفر علیه السلام «نسوا الله» قال: ترکوا طاعه الله «فنسیهم» قال: فترکهم.[۳۲۱]
در تفسیر عیاشی از امام باقر(ع) نقل کرده است که فرمود: «نسوالله» یعنی اطاعت خدا را ترک گفتند، «فنسیهم» خدا هم آنان را فراموش کرد، یعنی رهایشان ساخت.
به نظر میرسد در این روایت معنای فراموشی و نسیان در مورد خداوند مطرح شده است که در واقع همان رها کردن وم به حال خود گذاشتن است و مراد معنای حقیقی واژه نبوده بلکه مراد معنای مجازی آن است

سائحون:

«السائحون» روى مرفوعا عن النبی صلى الله علیه و آله انه قال: سیاحه أمتی الصیام.[۳۲۲] «السائحون» به صورت مرفوع از پیامبر(ص) روایت شده است که فرمود: سیاحت امّت من همان روزهداری است.
معنای حقیقی «سائحون» سیاحت کنندگان است ولی در این روایت امام «روزهداران» را به عنوان معنای مجازی برای این واژه مطرح کردهاند.

مکانه:

فی تفسیر العیاشی عن الحسن بن أبى العلا عن ابى عبد الله علیه السلام قال: ذکر بنى یعقوب قال: کانوا إذا غضبوا اشتد غضبهم حتى تقطر جلودهم دما اصفر و هم یقولون: «فَخُذْ أَحَدَنا مَکانَهُ» یعنى جزاؤه فأخذ الذی وجد الصاع عنده.[۳۲۳]
در تفسیر عیاشی حسن بن ابیعلاء از امام صادق(ع) روایت کرده است که نزد آن حضرت از فرزندان یعقوب یادآوری شد، فرمود: پسران یعقوب چنین بودندکه چون خشم میگرفتند خشمشان چنان سخت میگشت که خون زردرنگی از پوست ایشان جاری میشد. آنان میگفتند: یکی از ما را به جای بنیامین حبس کن و او را آزاد ساز! یوسف کسی را که جام طلا را نزد او یافتند، زندانی کردند.
به نظر میرسد آنچه در این روایت مطرح شده از معانی مجازی واژه «مکان» باشد. «و المکان: الموضع»[۳۲۴]

المحال:

فی مجمع البیان «وَ هُوَ شَدِیدُ الْمِحالِ» اى شدید الأخذ عن على علیه السلام. [۳۲۵]
در مجمع البیان حضرت علی(ع) فرمود: «وَ هُوَ شَدِیدُ الْمِحالِ» یعنی خداوند به شدّت مؤاخذه میکند.
«محل: المَحْلُ: الشدّه.»[۳۲۶]
مؤمنون:
فی تفسیر العیاشی عن الحسن بن طریف عن محمد عن ابى عبد الله علیه السلام فی قول الله: وَ عَلَى اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ قال: الزارعون[۳۲۷].
در تفسیر عیاشی حسن بن طریف از محمّد از امام صادق (ع) روایت کرده است در تفسیر آیهی «وَ عَلَى اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ» فرمود: مراد، کشاورزانند.
معنای مؤمن معروف است و در منابع لغت به معنایی که در این روایت مطرح شده استعمال نشده است. بنابراین شاید معنای کشاورز برای مؤمن از باب مجاز باشد.

محسور:

فی الکافی على بن إبراهیم عن أبیه عن ابن ابى عمیر عن عمر بن یزید عن أبی عبد الله علیه السلام فی قول الله عز و جل: وَ لا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَهً إِلى‏ عُنُقِکَ وَ لا تَبْسُطْها کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوماً محسورا قال: الإحسار الفاقه. [۳۲۸]
در کافی عمروبن یزید از حضرت صادق(ع) [نقل کرده است که دربارهی] آیهی«وَ لا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَهً إِلى‏ عُنُقِکَ وَ لا تَبْسُطْها کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوماً محسورا»[۳۲۹] فرمود: حسرت به معنی [فقر و] فاقه است.
معنایی که اهل لغت برای واژه محسور گفتهاند با معنایی که روایت فرموده تفاوت دارد: «قوله عز و جل: وَ لا تَبْسُطْها کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوماً مَحْسُوراً قال: نهاه أَن یعطی کل ما عنده حتى یبقى محسوراً لا شی‏ء عنده قال: و العرب تقول حَسَرْتُ الدابه إِذا سَیَّرتها حتى ینقطع سَیْرُها و أَما البصر فإِنه یَحْسِرُ عند أَقصى بلوغ النظر و حَسِرَ یَحْسَرُ حَسَراً و حَسْرَهً و حَسَراناً، فهو حَسِیرٌ و حَسْرانُ إِذا اشتدّت ندامته على أَمرٍ فاته»[۳۳۰] بنابراین امام معنای مقصود را فرمودهاند.

وجوه:

فی تفسیر العیاشی عن إبراهیم بن عمر رفعه الى أحدهما فی قول الله: «وَ نَحْشُرُهُمْ یَوْمَ الْقِیامَهِ عَلى‏ وُجُوهِهِمْ» قال: على جباههم[۳۳۱].
در تفسیر عیاشی: از ابراهیم بن عمرو، در حدیثی مرفوع، از یکی از صادقین (ع) [روایت کرده است که] دربارهی سخن خداوند: «وَ نَحْشُرُهُمْ یَوْمَ الْقِیامَهِ عَلى‏ وُجُوهِهِمْ» فرمود: بر پیشانیهایشان [برانگیخته میگردند.]