این نقش عمدتاً بدلیل اضافه نمودن دی اکسید کربن و گازهای گلخانه ای به داخل جو پدیدار شده است. اغلب گفته می شود که تاثیر انسان بر روی اقلیم منطقه ای و جهانی، با شروع دوره صنعتی اخیر آغاز شده است. اما این گفته احتمالاً نادرست است. شواهد خوبی وجود دارد مبنی بر اینکه ما در هزاران سال پیش محیط را تغییر داده ایم. استفاده از آتش و چرای بیش از حد سرزمین های حاشیه ای (حد واسط) بوسیله حیوانات اهلی هر دو سبب کاهش فراوانی و پراکندگی پوشش گیاهی شده اند با تغییر پوشش سطح زمین ما سبب تغییر فاکتورهای مهم اقلیمی همچون آلبدوی سطحی، میزان تبخیر و باد سطحی شده ایم. (عزیزی، ۱۳۸۳، ۱۸۹)
۲-۵. انواع متغیرهای اقلیمی
متغیر به مشخصه ای اطلاق می شود که بیش از یک ارزش داشته باشد و از موردی به مورد دیگر تغییر کند، علاوه بر آن قابل مشاهده یا اندازه گیری نیز باشد و بتوان ارزش های عددی به آن اختصاص داد. برای مثال دما متغیری است که از جایی به جای دیگر و از زمانی به زمان دیگر تنوع و تغییر می یابد. این متغیر با وجود آن که کیفیتی (غیر کمی) از جو است اما می توان آن را اندازه گیری کرد و برای آن یک ارزش و عدد مشخص اختصاص داد.

عناصر متفاوت اقلیمی (دما، رطوبت، فشار و. . . ) به دلیل فرایندهای متغیر جو، غالباً در فواصل زمانی معین، دستخوش نوسان می شوند. همچنین مقادیر مربوط به این عناصر از مکانی به مکان دیگر متفاوتند. بدین دلیل کمیت های حاصل از دیده بانی های اقلیمی حاوی تغییر و تنوع اند و از لحاظ اندازه و شدت در امتداد زمان – مکان تغییراتی را متحمل می شوند. از این رو کمیت های مذکور ماهیتی آمارس دارند و با نام متغیر شناخته می شوند. متغیرهای مورد توجه در اقلیم شناسی را می توان در چهار گروه به شرح زیر رده بندی کرد :
الف – عناصر اقلیمی : عناصر اقلیمی مشخصات تشکیل دهنده اجزاء جوی اقلیم (دما، رطوبت، تابش و فشار) است که در ایستگاه های هواشناسی اندازه گیری می شود. همچنین آمیزه ای از این عناصر که معرف یک حالت فیزیکی معین در جو است (مانند گرما، بارش، ابرناکی و. . . ) و یا حالتی خاص از این عناصر که به پدیده اقلیمی موسومند (یخبندان، بارش سیلابی، هاریکان و. . . ) نیز یک عنصر اقلیمی تلقی می‎شود.
ب – عوامل اقلیمی : به مشخصاتی گفته می شود که قادر به تشدید، تقلیل یا تعدیل اثر عناصر اقلیمی اند (مثل ارتفاع محل، جهت و پوشش سطح زمین، دوری و نزدیکی به دریا و. . . ) و به نحوی در پراکنش زمانی – مکانی عناصر تاثیر دارند. گاهی یک عنصر اقلیمی می تواند عاملی برای عنصر دیگر باشد، مثلاً دما برای رطوبت، رطوبت برای ابرناکی و ابرناکی برای تابش عاملی اقلیمی به شمار می آید.
پ - مکان : اقلیم وابسته به مکان است. متغیر مکان از دو جنبه یعنی بعد (ریز، محلی، همدید، جهانی) و پراکندگی پدیده های اقلیمی در آن حائز اهمیت است. در حالت نخست مقیاس مطالعه مشخص می شود و در حالت دوم مکان به عنوان یک عامل اقلیمی با سه مولفه عدد (طول و عرض جغرافیایی و ارتفاع) مورد توجه قرار می گیرد.
ت – زمان : از آنجا که شرایط اقلیمی یک مکان از رویدادهای ناگهانی و آنی حاصل نمی شود، زمان مشخصه ای اساسی در تعریف اقلیم به شمار می آید. زمان بعنوان مقداری جهت دار (برداری) با بازه های مختلف مورد توجه اقلیم شناسان قرار گرفته است. فاصله زمانی مورد استفاده در اقلیم شناسی معمولاً روز، ماه، فصل و سال است. (عساکره، ۱۳۹۰، ۴۰)
۲-۶. دما و بارش
۲-۶-۱. دما
مقداری از انرژی تابشی خورشید توسط عوارض سطح زمین جذب شده، تبدیل به انرژی حرارتی می‎شود. این انرژی به شکل ( (دما) ) یا درجه حرارت جلوه می کند. دما یکی از عناصر اساسی شناخت هوا می باشد، با توجه به دریافت نامنظم انرژی خورشیدی توسط زمین، دمای هوا در سطح زمین دارای تغییرات زیادی است که این تغییرات به نوبه خود سبب تغییرات دیگری در سایر عناصر هوا می گردد. دمای هوا را به وسیله دماسنج اندازه گیری می کنند.
اقلیم کره زمین، در نیمه دوم قرن نوزدهم، دستخوش تغییر مهمی شد. البته تاکید بر روی دمای هوا بعنوان مولفه اصلی این تغییر بیشتر بوده است و با این حال، جابجایی فراگیری در رژیم های بارندگی، الگوهای فشار و دمای سطح آب دریاها صورت گرفته است. روند تغییرات دما در خشکی و اقیانوس برای ۱۴۰ سال گذشته، حدود ۰. ۵ درجه سانتی گراد در قرن افزایش داشته است.
شکل ۲-۱- روند تغییرات دمای جهانی در ۱۴۰ سال گذشته
قبل از شتاب گیری مجدد در دو دهه پایانی قرن بیستم، در بین ۱۹۷۷-۱۹۴۵ کاهش دمای خفیفی مشاهده می شود. در حالیکه میزان گرم شدن دو نیمکره مشابه هستند، در تغییر دمای این مناطق همزمانی وجود ندارد، دماهای ثبت شده در نیمکره جنوبی حاکمیت افزایش یکنواخت در تمام دوره را نشان می دهد. گرمای ناشی از تاثیر گلخانه ای در سطح جهان ثابت نیست، بین استوا و قطب ها و بین خشکی و اقیانوس، اختلاف ها بیشتر است. اگر سطح زمین شده است، لازمه آن کاهش دمای استراتوسفر برای حفظ موازنه تابش جو زمین خواهد بود.
۲-۶-۱-۱. انواع دماسنج ها
۱ - دماسنج معمولی استاندارد (Thermometer)
این دماسنج یک لوله بسیار باریک شیشه ای مسدود است که در انتهای آن محفظه ای تعبیه و از جیوه یا الکل پر شده است. در داخل لوله دماسنج خلاء کامل وجود دارد. گرم و سرد شدن مخزن باعث گرم و سردشدن مایع درون مخزن شده و متعاقب آن باعث بالا و پایین رفتن مایع در داخل مخزن شیشه ای می‎شود، با مشاهده سطح مایع در داخل لوله دماسنج و قرایت عددی که روی بدنه شیشه نوشته شده است دمای هوا در آن لحظه مشخص می شود.
۲ - دماسنج حداکثر ( (Max-Thermometer
اغلب نیاز است علاوه بر دمای معمولی هوا حداکثر دمایی که در طول یک دوره معین مثلاً یک شبانه روز اتفاق افتاده است نیز اندازه گیری و تثبیت شود به این منظور از دماسنج حداکثر استفاده می کنند. این نوع دماسنج با یک تفاوت جزیی تقریبا مشابه دماسنج های معمولی است به این صورت که لوله مویین آن در محلی که به مخزن منتهی می شود بسیار باریک شده است. هنگامی که دما زیاد می شود جیوه داخل مخزن منبسط شده و نیروی حاصل می تواند باعث راندن جیوه از داخل مجرای باریک بالای مخزن به قسمت بالای لوله گردد به این ترتیب ارتفاع جیوه در داخل مخزن بالا می رود و با کاهش دما مایع داخل مخزن منقبض می شود ولی باریک بودن لوله از برگشت مایع به داخل مخزن جلوگیری می کند و سطح مایع در داخل لوله در محلی که بالاترین دمای قبلی اتفاق افتاده است باقی می ماند بنابراین سطح فوقانی جیوه نشان دهنده حداکثر دمای اتفاق افتاده است.

۳ - دماسنج حداقل (Minimum Thermometer)
دماسنج های حداقل برای تثبیت پایین ترین دمای اتفاق افتاده در یک دوره معین به کار می رود دماسنج‎های حداقل مشابه دماسنج های معمولی است با این تفاوت که مایع داخل مخزن این نوع دماسنج به جای جیوه از مایعات رقیق تر مانند الکل استفاده می شود. به علاوه در داخل لوله مویین یک سوزن شیشه ای که دوسر آن گرد می باشد رها گردیده که به عنوان شاخص از آن استفاده می شود، وقتی دمای هوا کاهش می یابد با انقباض مایع سطح بالای الکل در داخل لوله مویین با اعمال نیروی کشش سطحی شاخص سوزنی را نیز به طرف پایین مخزن حرکت می دهد با افزایش دما مجدداً الکل در داخل لوله مویین از اطراف سوزن عبور کرده و به طرف بالا صعود می کند اما سوزن در پایین ترین محلی که قبلا در اثر کشش سطحی پایین آمده بود باقی می ماند.
بنابراین قسمت بالایی شاخص شیشه ای پایین ترین دمایی را که اتفاق افتاده است نشان می دهد در حالی که انتهای سطح الکل در بالای لوله دمای لحظه ای هوا را نشان می دهد.

۴ - دماسنج حداقل - حداکثر (Min-Max Thermometer)
این دماسنج ترکیبی از دو دماسنج حداقل و حداکثر می باشد، این دماسنج از یک لوله شیشه ای U شکل ساخته شده است که دو انتهای آن مسدود می باشد. قسمت پایینی لوله U شکل با جیوه پر شده است. علاوه بر جیوه قسمت بالایی لوله قسمت چپ به طور کامل از الکل پر شده است اما نصف حجم لوله سمت راست که انتهای آن به صورت یک مخزن گشاد شده می باشد از الکل پر شده است و نصف دیگر آن از یک نوع گاز پر شده است. در بالاترین سطح جیوه و در داخل الکل در هر دو ستون شاخص های شیشه ای رنگی که یک سوزن در وسط آن تعبیه شده است وجود دارد در اثر گرم و سرد شدن و متعاقب آن انبساط و انقباض سطح جیوه بالا و پایین می رود. بالاترین حدی که جیوه در شاخه سمت چپ بالا رفته است دمای حداقل و بالاترین حدی که جیوه در شاخه سمت راست بالا رفته دمای حداکثر را نشان می‎دهد.
۵ – دمانگار ( (Thermograph
دمانگار یک وسیله کاملاً مکانیکی است و با بهره گرفتن از یک عنصر فلزی که انحنای آن با دما تغییر می کند ساخته شده است یک طرف عنصر فلزی حساس به تغییرات دما که دارای انحنا می باشد به بازوی اهرم طویل و متحرکی بسته شده است که این بازو ممکن است مستقیماً دما را از روی یک مقیاس ساده درجه بندی شده نشان دهد و یا اینکه انتهای بازو به یک قلم ثبات متصل گردد. با تغییر دمای هوا انحنای فلز تغییر می کند و این امر با توجه به نحوه تغییرات دما باعث انحراف قلم در انتهای بازوی مکانیکی به طرف بالا و پایین در روی کاغذ گراف می گردد و دماها ثبت می شوند. (عزیزی، ۱۳۸۳، ۲۰۶)
در بین عناصر اقلیمی مختلف، دما و همچنین بارش اهمیت خاصی دارند. گرچه اصلی ترین عامل ایجاد دما، انرژی حاصل از جذب تابش کوتاه خورشیدی در سطح زمین است، عوامل دیگری نیز در چگونگی دمای مناطق مختلف سطح زمین تعیین کننده اند که عبارتند از :
۱ – شرایط تابشی و ارتباط آنها با عوارض سطح زمین
۲ – هدایت گرمایی در قشر فوقانی سطح زمین
۳ – ارتفاع از سطح زمین
۴ – ناهمواری و جهت آفتابگیری
۵ – جابه جایی افقی و عمودی هوا
۶ – ابرناکی
۷ – جریانهای اقیانوسی
تاثیر تابش :
دمای مناطقی که در معرض تابش شدید خورشیدند، در صورتی که بخش قابل ملاحظه ای از این تابش جذب شود، بالاست. اگر شرایط تابشی، همانند مناطق گرمسیری، در تمام طول سال بالا باشد، نوسان سالانه دمای زیاد حاکم بر محیط، چندان زیاد نیست. برعکس، در مناطق معتدل و عرضهای بالا تغییرات سالانه تابش بسیار مشخص و در نتیجه نوسان سالانه دما نیز شدید است.
اتلاف شدید انرژی تابش از سطح زمین، به کاستن دمای محل منجر می شود ؛ بنابراین، جذب یا هرز تابش در سطح زمین، برای روند روزانه و سالانه دما، چه از نظر کمی و چه از نظر کیفی، تعیین کننده است. آلبدوی سطوح مختلف، در میزان جذب تابش خورشیدی، عامل تعیین کننده ای است. در حقیقت، آلبدوی شدید، توان جذب تابش را ضعیف می کند و برعکس، آلبدوی ضعیف، با توان جذب شدید تابش همراه است. در این رابطه، آنچه تعیین کننده است، این است که جذب مذبور تنها در سطحی ترین قشر یا تا اعماق قابل توجهی از سطح زمین انجام می گیرد. مقایسه آب، خشکی و پوشش برف با یکدیگر، این نکته را بخوبی نشان می دهد. آب دریاها تابش خورشید را بشدت جذب می کند. این انرژی تا اعماق زیاد در آب نفوذ می کند و در بخش وسیعی از آن توزیع می شود. سطوح سنگ و شن نیز به اندازه کافی توان جذب تابش را دارند، اما این جذب، تنها در سطحی ترین قشر آنها انجام می پذیرد. در مقابل، برف توان جذب ناچیزی دارد و انرژی تابشی تنها تا اعماق نیم الی یک متری آن می تواند نفوذ کند.
بنابراین سطوح مختلف در شرایط یکسان تابش و تاثیر یکسان عوامل گوناگون جوی، دمای متفاوتی خواهند داشت و بدینگونه است که آب دریا در طول روز به مقدار ناچیز، و سطح شنزار به مقدار زیاد گرم می شود، اما در مورد سطح برفی، شرایط پیچیده تری حاکم است که به حالت برف بستگی دارد. در حالی که دما در برف در حال ذوب، تقریباً ثابت و میزان آن در حول صفر درجه سانتی گراد باقی می ماند، در موارد نزول برف خشک و تازه، در صورتی که دمای هوا کمتر از صفر درجه باشد، دمای سطح برف بشدت دستخوش تغییر می شود. برای شناخت نوسان دما در سطح زمین و قضاوت در مورد آن، باید به مکانیسم هدایت انرژی جذب شده به لایه های زیرین توجه کرد. در حقیقت، گرما جز مفهومی برای توجیه انرژی حرکتی مولکولها و در نهایت، اتمها نیست. معمولاً گرما از نقاطی که دمای بیشتری دارند، به سمت نقاطی که دمای کمتری دارند جریان می یابد. قدرت هدایت گرمایی، یک ثابت فیزیکی است که برای شی ء جامد، پیوسته عددی است معین. گازها و مایعات گرما را از طریق دیگری نیز می توانند منتقل کنند که بسیار موثرتر است. در ورای سرعتی بحرانی که به شرایط مختلف، از قبیل دما، فشار و ماهیت سیال بستگی دارد و این حرکات نامنظم و گردابی و تلاطمی هستند.
هدایت گرمایی در قشر فوقانی سطح زمین :
سطح جامد زمین، با تابش روزانه گرم می شود، اما این گرما از طریق هدایت گرمایی به قشرهای زیرین آن منتقل می گردد. چنین انتقالی اصولاً آهسته انجام می گیرد و موج گرمایی پس از مدت زمانی نسبتاً زیاد به قشرهای عمیقتر سطح زمین نفوذ می کند. درجه حرارت قشرهای نزدیک به سطح با دمای سطح زمین بسیار هماهنگ است، در حالی که دامنه نوسان دما (تفاوت بین حداقل و حداکثر دمای روزانه، ماهانه یا سالانه) با افزایش عمق، پیوسته کاهش می یابد و همزمان با آن، زمان رسیدن به درجات حرارت نهایی (حداکثر و حداقل) به تعویق می افتد. بدیهی است دمای معینی که بر سطح زمین حاکم است، در گذار خود به درون زمین، به صورت امواج گرمایی در مدت زمان های متفاوت به ژرفاهای متفاوتی می رسد. در صورتی که هدایت گرمایی یک مکان، نظیر شنزارها، ناچیز باشد، سطح زمین به شدت گرم می شود و بنها بخش ناچیزی از انرژی دریافتی به اعماق ان می رسد. در این رابطه برف با مشخصاتی که در پی می آید، موقعیت ویژه ای دارد. اولاً پوشش برف آلبدوی شدیدی دارد و این به معنی قدرت ( (جذب تابش) ) کم برف است، در عین اینکه همین جذب ضعیف هم در لایه نسبتاً ضخیمی انجام می گیرد. ثانیاً، تابش مؤثر در لایه ای از پوشش برف که اصولاً هادی حرارتی نامناسبی است، تنها در سطح آن حاکم است. با این مجموعه شرایط، سطح خارجی برف به شدت به تغییرات دمایی حاصل از تابش بلند، واکنش نشان می دهد و دمای آن بسرعت می تواند با شرایط متغییر هوای اطراف خود تطبیق پیدا کند، در حالی که برعکس، در مواقعی که دما پایین و ارتفاع خورشید نسبتاً کم باشد، برف بندرت از تغییرات تابشی خورشید تأقیر می پذیرد. در هنگام ذوب، دمای برف در حد صفر درجه سانتی گراد باقی می ماند و مادام که عمل ذوب ادامه دارد، واکنشی نسبت به تغییرات گرم کننده هوا نشان نمی دهد. آبها بخش عمده ای از تابش خورشید را جذب می کنند، اما قسمت قابل ملاحظه ای از این انرژی صرف تبخیر می شود و بقیه نیز ضمن تلاطم به لایه های عمقی آب انتقال پیدا می کند. البته تلاطم در انتقال سرمابه اعماق آب نیز مؤثر است و به همین دلیل، دمای سطح آبها در روند تغییرات روزانه دما تقریباً تغییر نمی کند، به طوری که دامنه نوسان آن حداکثر به ۵/۰ تا ۱ درجه سیلسیوس می رسد. گرمای ویژه بالای آب باعث می شود که دریاها منبع ذخیره گرما به حساب آیند. بر اثر حرکت و جریانهای بزرگ در آب دریاها و اقیانوسها، این گرمای ذخیره شده به مناطق کم دماتر منتقل و از آنجا به هوا پس فرستاده می شود بنابراین، آبها نقش متعادل کننده ای در مورد دما دارند، به این نحو که باعث تعدیل گرمای تابستان و سرمای زمستان می شوند و اختلاف دمای بین شب و روز را پایین می آورند. طبیعتاً این تأثیر آبها تا مسافتهای معینی به درون خشکیها نفوذ می کند و در مناطقی که ( (بادهای غالب) ) از روی آبها می گذرد (مثلاً سواحل غربی اروپا، جزایر کوچک، حواشی قاره ها و سواحل دریای خزر) در ایجاد و تثبیت اقلیم های دریایی نقش فعالی دارد.
سطح زمین در مقایسه با آب، همانگونه که اشاره شد، خیلی سریعتر به شرایط حرارتی محیط پاسخ می دهد؛ بنابراین، سطح زمین و هوای مجاور آن با دمایی نسبتاً بالا در تابستان و دمایی نسبتاً پایین در زمستان مشخص می شود. این نکته در مورد شب و روز نیز صادق است و به همین دلیل، اختلاف دمای شب و روز در قاره ها قابل ملاحظه است. سرما در خشکیها موقعی اوج می گیرد که سطح زمین از برف پوشیده شود. تضاد فصلی دما با بارش برف در زمستان و ذوب آن در بهار، کاملاً چشمگیر است. بر مناطقی که پیوسته در زیر پوششی از برف قرار دارند (قاره ها منجمد) سرمای شدید زمستانی حاکم است، اما ذوب برف، برای افزایش دمای تابستان نیز مرزی به وجود می آورد و دمای سطحی آن حداکثر می تواند به صفر درجه برسد. فقط هوای مجاور سطح آن کمی بالاتر از صفر درجه می شود. وقتی سطح دریا از یخ پوشیده شود، به طور موقت، نوعی اقلیم قاره ای به وجود می آید، زیرا منطقه ای وسیع که پوشیده از یخ باشد، از دیدگاه هواشناسی، نظیر یک سطح جامد در فرایندهای حرارتی شرکت می کند. بنابراین، همانگونه که ملاحظه می‎شود، خصوصیات متفاوت سطح زمین در اقلیم حرارتی لایه هوای مجاور سطح زمین، نقش تعیین کننده‎ای دارد.
تاثیر ارتفاع :
جو زمین را اساساً سطح آن گرم می کند و بنابراین با افزایش ارتفاع، پیوسته از دمای هوا کم می شود. مقدار این کاهش یا افت محیطی دما که آن را شیب تغییرات عمودی دما می نامند، معمولاً بین ۵/۰ تا ۶/۰ درجه سلیسوس در هر ۱۰۰ متر است. این مقدار رقمی متوسط است و امکان دارد که میزان آ کاهش یابد و گاهی هم با افزایش ارتفاع منفی شود که در این حالت، با افزایش ارتفاع بر مقدار آن افزوده می شود این موارد را که در آنها، دما با افزایش ارتفاع زیاد می شود وارونگی دمایی می نامند. شرایط ایجاد وارونگی دمایی، معمولاً بازتاب شدید تابش و در نتیجه، سرد شدن شدید سطح زمین و وجود هوای آرام است.
تاثیر ناهمواری :
پستی و بلندی های محلی می توانند در توزیع عمودی دمای هوا موثر باشد. چاله ها گودال ها و دره ها معمولاً منبع تجمع هوای سرد در شب به شمار می آیند و وجود آنها زمینه مناسبی برای وقوع وارونگی دمایی ایجاد می کند. از طرف دیگر، گرمای روزانه جمع شده در آنها، کمتر از عامل متعادل کننده باد تاثیر می پذیرد؛ چرا که چنین عوارضی نقش مانع را در برابر بادها دارند و نسبت به محیط اطراف خود با داشتن اقلیم حرارتی شدیدتری مشخص می شوند. بر عکس، تپه ها و سطوح ناهموار کوچک به ایجاد شرایط حرارتی متعادلتر کمک کنند ؛ زیرا لایه های هوای نزدیک به سطح زمین، به دلیل موقعیت اینگونه نواحی، نسبت به وضع تابش آفتاب، در طول روز نمی توانند بشدت گرم شوند و هوای گرم شده نزدیک دامنه می تواند با هوای اطراف مناطق پایین تر که گرمای چندانی کسب نکرده است، مخلوط شود. در شب نیز هوای سرد روی دامنه به پایین سرازیر می شود و هوای گرمتر ارتفاعات جای آن را می گیرد.
از سوی دیگر تفاوت در آفتابگیری جهات مختلف دامنه ها شرایط دمایی متفاوت خاک و در نتیجه هوا را به وجود می آورد. معمولاً کمیت دمای شیب دامنه، در عرضهای جغرافیایی پایین، چندان قابل توجه نیست اما همین مقدار در مناطق برون حاره ای عامل مهمی به حساب می آید ؛ زیرا تابش آفتاب بر هر واحد سطح زمین، در عرض های برون حاره ای، در دامنه های جنوبی بیش از شیبهای شمالی است. معمولاً در صورت عدم وجود ابر و عوامل پیچیده دیگری، شیبهای جنوب غربی گرمتر از شیبهای جنوب شرقی اند. پرتو مستقیم خورشید بر روی یک شیب جنوب شرقی، نه تنها اندکی پس از سرمای پیوسته شبانه بر آن تاثیر می‎گذارد، بلکه تبخیر شبنم صبحگاهی نیز در این شیبها با صرف انرژی همراه است و مانع صعود سریع دما در آنها می شود. بزرگترین اختلاف دما بین شیبهای شمالی و جنوبی، در ماه های مربوط به بهار و تابستان وجود دارد. در بهار، دامنه های جنوبی بسرعت گرم می شوند، در حالی که دامنه های شمالی سرد و مرطوب باقی می مانند. معمولاً تفاوت حداقل دما بین شیبهای شمالی و جنوبی کمتر از تفاوت حداکثر دمای بین آنهاست و در نتیجه، دامنه تغییرات دما در دامنه های جنوبی بیشتر است. از این گذشته، دمای حداکثر در دامنه های شمالی غالباً دیرتر از دامنه های جنوبی فرا می رسد. درجه شیب دامنه ها، مقدار دریافت انرژی خورشید در واحد سطح آنها را مشخص می کند و این مقدار از تغییر شیب بسیار بیشتر از عرض جغرافیایی تاثیر می پذیرد. همچنین اختلاف دما بین شیبهای مختلف بر حسب تفاوت مقدار شیب آنها تشدید می شود، به طوری که در خارج از مناطق حاره، یک شیب ملایم رو به جنوب گرمتر از زمین مسطح است. بنابر این، با افزایش عرض جغرافیایی، باید میزان شیب زمین بیشتر باشد، تا همان مقدار تابشی را دریافت دارد که شیبی کمتر در عرضهای جغرافیایی پایین تر دریافت می دارد.
وزش و همرفت هوا :
هوای لایه مجاور سطح زمین، در صورت کسب شرایط لازم، ممکن است در طول روز و در تابستان بشدت گرم شود و در مواردی که باد شدید وجود داشته باشد، از طریق تلاطم، با هوای سرد ارتفاعات مخلوط شود. بر عکس، در شب و در زمستان و نیز در موارد استقرار هوای آرام، لایه مزبور ممکن است بشدت سرد شود. در این حال، ضخامت این هوای سرد و سنگین که آن را غشای هوای سرد نامیده اند، به چند ده متر می رسد. لایه یاد شده با افزای سرعت باد از هم گسیخته و با هوای گرم ارتفاعات مخلوط می شود.
بنابراین، بادهای ضعیف در قیاس با بادهای ملایم و شدید تضاد حرارتی بیشتری را بین شب و روز ایجاد می کنند.
دما و تغییرات آن در یک محل تا حدود زیادی به جابه جاییهای افقی هوای گرم و سرد بستگی دارد که می‎تواند مثلاً در مورد نسیم دریا _ خشکی به ساعات معینی از شب و روز محدود باشد یا در مورد مثلاً بادهای موسمی در فصول خاصی از سال جریان داشته باشد.
ابرناکی :
ابرها باعث کاهش تابش خورشید و در نهایت، کاهش تابش موثر می شوند ؛ بنابراین، تضاد تابشی بین شب و روز، در مواردی که لایه ابر ضخیمی وجود داشته باشد، متعادل شده، این امر باعث افزایش حداقل و کاهش حداکثر دمای روزانه محل می شود. نتیجه آنکه دامنه نوسانات حرارت یا اختلاف بین حداکثر و حداقل دما در روزهای ابری، در مقایسه با روزهای صاف، به مراتب کمتر است.
جریانهای اقیانوسی :
جریانهای اقیانوسی نقش عمده ای در انتقال انرژی و در نتیجه، در پراکندگی دما دارند و جریان های آب گرم دمای هوا را بالا می برد و جریان های هوای سرد دمای هوا را پایین می آورد.
(کاویانی، علیجانی، ۱۳۸۰، ۱۲۲-۱۱۲)
۲-۶-۲. بارش

۳-۲۱- بررسی مورفولوژی نانو ذرات SnO2/Al-MCM-41در محیط بازی توسط  ۶۱
۳-۲۲-تجزیه عنصری (  )نانوذرات/Al-MCM-41SnO2در محیط بازی ۶۲
۳-۲۳-بررسی خاصیت فوتوکاتالیستی نانو کامپوزیت SnO2/Al-MCM-41 63
۳-۲۴- اندازه گیری فعالیت فتوکاتالیستی ۶۳
۳-۲۵- فعالیت فتوکاتالیستی نانو کامپوزیتSnO2/Al-MCM-41تحت تابش امواج ماورای ۶۳
۳-۲۶- تعیین ثابت سرعت واکنش های فتوکاتالیستی ۶۵
فصل چهارم: نتیجه گیری و پیشنهادات
۴-۱- نتیجه گیری ۶۷
۴-۲- پیشنهادات ۶۸
فهرست منابع ۶۹
چکیده انگلیسی ۷۱
فهرست جدول ها
عنوان صفحه
جدول (۱-۱). برخی از رویدادهای مهم تاریخی در فناوری و علوم نانو ۸
جدول (۱-۲). برخی کاربرد های فعلی و آینده موادنانو ۱۴
جدول (۳-۱). مواد اولیه مصرفی ۴۴
جدول (۳-۲). ثابتهای سرعت تجزیه نوری متیلن بلو بوسیله نانو کامپوزیت …SnO2/Al-MCM-41 65
فهرست شکل ها
عنوان صفحه
شکل (۱-۱). مقایسه ۶
شکل (۱-۲). مراحل مختلف آلوده­سازی بدن توسط نانوموا ۱۶
شکل(۱-۳). شماتیکی ازفرایند تجزیه موادآلی به  ۱۸
شکل(۱-۴). طرح شماتیکی از خواص فتوکاتالیست­ها ۲۱
شکل(۲-۱). طرح شماتیکی از روش بالا به پایین و روش پایین به بالا ۲۷
شکل(۲-۲). طرح شماتیکی از خلاصه­ی فرایند سل- ژل ۳۳
شکل(۲-۳). الکترونی شماتیکی از میکروسکوپ روبشی  ۳۶
شکل(۲-۴).شماتیکی ازمیکروسکوپ الکترونی عبوری  ۳۸
شکل(۲-۵). طرح پراش اشعه ایکس ۳۹
شکل(۲-۶) پهنای پیک در نصف ارتفاع ۳۹
شکل (۳-۱). تصویری از نانو ذره SnO2را که از طریق میکروسکوپ الکترونی SEM 46
شکل(۳-۲). پراش اشعه ایکس نانو ذرات SnO2 47
شکل(۳-۳). تجزیه عنصری نمونه SnO2 48
شکل(۳-۷). بررسی پراش اشعه ایکس (XRD)نانو ذرات Al-MCM-41(Si/Al25) 50
شکل(۳-۸). بررسی پراش اشعه ایکس(  ) نانو ذراتAl-MCM-41با نسبت Si/Al 75 51
شکل(۳-۹). بررسی پراش اشعه ایکس(  ) نانو ذراتAl-MCM-41 با نسبت Si/Al 100 52
شکل(۳-۱۰).بررسی پراش اشعه ایکس(  ) نانو ذراتAl-MCM-41با نسبت Si/Al 150 53
شکل(۳-۱۱). تصاویری از  را برای نمونه Al-MCM-41با نسبت Si/Al 25 54

شکل(۳-۱۲). تصاویری از  را برای نمونه Al-MCM-41بانسبت Si/Al 75 54
شکل(۳-۱۳). تصاویری از  را برای نمونه Al-MCM-41با نسبت Si/Al 150 55
شکل(۳-۱۴). بررسی پراش اشعه ایکس نانو ذراتSnO2/Al-MCM-41 56
شکل(۳-۱۵). بررسیمورفولوژی نانو ذرات SnO2/Al-MCM-41در محیط اسیدی توسط  ۵۷
شکل(۳-۱۶). تجزیه عنصری نمونه نانوذرات/Al-MCM-41SnO2 در محیط اسیدی ۵۸
شکل(۳-۱۷). بررسی مورفولوژی نانو ذرات SnO2/Al-MCM-41توسط TEM 59
شکل(۳-۱۸). پراش اشعه ایکس نانو ذراتSnO2/Al-MCM-41 با نسبت Si/Al 150 در محیط بازی ۶۰
شکل(۳-۱۹). بررسی مورفولوژی نانو ذرات SnO2/Al-MCM-41در محیط بازی توسط  ۶۱
شکل(۳-۲۰). تجزیه عنصری نمونه نانوذرات/Al-MCM-41SnO2در محیط بازی ۶۲

شکل۱- ۱ مدل مفهومی تحقیق
استفاده واقعی
قصد استفاده
عملکردمورد انتظار
تلاش مورد انتظار
تاثیرات اجتماعی
اعتماد
تسهیل شرایط
اهمیت –ضرورت و نتایج تحقیق
با توجه به بحث خصوصی سازی در ایران و شکل­ گیری بانک­ها و موسسات مالی متعدد طی چند سال اخیر بانکداری امروز در بستر رقابت انجام می گیرد؛ شناخت صحیح از خواسته ­ها و نیازهای مشتری در بانکداری نوین اهمیت حیاتی پیدا کرده است؛ به طوری که می­توان سرآغاز و سرانجام فعالیتهای بانکها و موسسات مالی را شناخت و تأمین نیازهای مشتری به نحوی مناسب دانست. امروزه کلیه تصمیمات و فرآیندهای بازاریابی (که یکی از مهمترین فعالیتهای موسسات مالی و بانکهامی باشد) برپایه­ی درک رفتار مصرف کننده بنا شده و تصور اتخاذ تصمیمات کلیدی بازاریابی بدون درک و توجه به رفتار مصرف کننده غیر ممکن است. (هاوکینز, بست, و کانی, ۱۳۸۵, ص. ۱۷) شناسایی عوامل موثر بررفتار گروه ­های مختلف مصرف­ کنندگان در استفاده از خدمات بانکی، بانک­ها را قادر می سازد تا دریابند کدام یک از عوامل مذکور رفتار مصرف­ کنندگان و ادراک آنها را از کیفیت خدمات دستخوش تغییر می سازد و بر مبنای متغییر­های مشخص که از دید مشتریان مهم محسوب می شوند، راهبردهای خود را در حوزه-های مختلف طراحی و عملیاتی می­نمایند.
در این زمینه نمی توان از فناوری­های نوین به عنوان عاملی کلیدی در کسب مزیت رقابتی غافل شد. چرخه­های پیدایش، رشد، بلوغ، انحطاط و مرگ شرکتهای تجاری را مجموعه ­ای از تعاملهای پیچیده بین فناوری و اقتصاد ایجاد می کند. فناوری­های جدید برهم زننده­ی نظم گذشته جایگزین فناوری­های قدیمی شده اند. شرکتها با نقاط عطفی مواجه شده­اندکه در آنها رشد به طور ناگهانی تغییر می یابد. از این رو موسساتی که می خواهند در عرصه­ رقابت برنده شوند نباید در حاشیه بنشینند. آنان باید آینده­نگر باشند. اگر کاری نکنند رقبا دست به اقدام خواهند زد وآنان در محاصره­ی رویدادهای حاصل از این اقدام قرار می گیرند.(تارو, ۱۳۸۶, ص. ۴۳) داشتن اطلاعات از نوع و نحوه­ درک مشتریان از ضرورت و سهولت استفاده از انواع فناوری­ها، فناوری­های کلیدی­تر را مشخص خواهد نمود و امکان اتخاذ راهبردهای متناسب را افزایش خواهد داد.
در حوزه ی موسسات مختلف خواه تولیدی یا خدماتی، باید اذعان نمود که سازمانها تنها مجموعه ای از افراد نیستند. هر سازمان قوانین و فرهنگ خاص خود را به وجود می آورد که بر افراد شاغل در آن سازمان تاثیر می گذارد.(هاوکینز, بست, و کانی, ۱۳۸۵, ص. ۵۷۸) از این رو ارزیابی رفتار موسسات مختلف در بهره­ گیری از خدمات بانکی حائز اهمیت و ارزش است. این امر به بهبود تصمیم ­گیری در جنبه­ های اجرایی مدیریت بازاریابی در بخش­های مختلف منجر شده و به مخاطبان دانش بازاریابی مانند خط مشی گذاران عمومی و مدیران موسسات (متخصصان اجرایی)، در اتخاذ تصمیمات مناسب تر کمک شایانی می کند.
مشکلات انجام تحقیق
با توجه به سیاستهای خاص بانکها عدم همکاری آنها در حوزه­ ارائه­ اطلاعات صحیح مالی و بانکی در حین مراحل جمع آوری اطلاعات یکی از مشکلات مهم در مسیر اجرای تحقیق بوده است. عدم تمایل بانک­ها به ارائه­ اطلاعات دقیق در حوزه­ مشتریان حقوقی و فقدان آمار صحیح در حوزه بانکداری اینترنتی و همراه نیز در جمع­آوری داده ­های مطلوب مسائلی را ایجاد نموده است.
اهداف تحقیق
هدف­های تحقیق شامل موارد ذیل است:
شناسایی عوامل تاثیر­گذار بر عملکرد و تلاش مورد انتظار خدمات بانکداری اینترنتی توسط مشتریان حقوقی
تبیین رفتار مشتریان حقوقی در حوزه­ خدمات بانکی با تمرکز بر بانکداری اینترنتی براساس نظریه پذیرش و استفاده از فناوری
شناسایی جایگاه متغییرهای محیطی در مدل رفتار مصرف­ کنندگان حقوقی ایرانی به نحوی که با کنترل آنها امکان تغییر نگرش و افزایش بهره­ گیری مشتریان حقوقی از خدمات نوین بانکی در راستای کاهش زمان و افزایش بهره­وری و ایجاد ارزش افزوده برای بانک­ها

سوالات تحقیق
سوال۱ : تغییر عملکرد مورد انتظار سیستم بانکداری اینترنتی چه تاثیری در قصد بهره­­گیری مشتریان حقوقی از خدمات بانکداری اینترنتی دارد ؟
سوال ۲ : تغییر تلاش مورد انتظار سیستم بانکداری اینترنتی چه تاثیری در قصد بهره­ گیری مشتریان حقوقی از خدمات بانکداری اینترنتی دارد ؟
سوال ۳ : تغییر عملکرد تاثیرات اجتماعی سیستم بانکداری اینترنتی چه تاثیری در قصد بهره­ گیری مشتریان حقوقی از خدمات بانکداری اینترنتی دارد ؟
سوال ۴ : تغییر تسهیل شرایط سیستم بانکداری اینترنتی چه تاثیری در استفاده مشتریان حقوقی از خدمات بانکداری اینترنتی دارد ؟
سوال ۵ : تغییر اعتماد به سیستم بانکداری اینترنتی چه تاثیری در قصد بهره­ گیری مشتریان حقوقی از خدمات بانکداری اینترنتی دارد ؟
سوال ۶ :تغییر در قصد استفاده از سیستم بانکداری اینترنتی چه تاثیری در استفاده مشتریان حقوقی از خدمات بانکداری اینترنتی دارد
فرضیه های تحقیق
فرضیه ۱ : متغییر عملکرد مورد انتظار سیستم بانکداری اینترنتی بر قصد استفاده از ان تاثیر مثبتی دارد.
فرضیه ۲: متغییر تلاش مورد انتظار سیستم بانکداری اینترنتی بر قصد استفاده از ان تاثیر مثبتی دارد.
فرضیه ۳ : متغییر تاثیرات اجتماعی سیستم بانکداری اینترنتی بر قصد استفاده از ان تاثیر مثبتی دارد.
فرضیه اصلی ۴ : متغییر تسهیل شرایط سیستم بانکداری اینترنتی بر استفاده از ان تاثیر مثبتی دارد.
فرضیه ۵: متغییر اعتماد به سیستم بانکداری اینترنتی بر قصد استفاده از ان تاثیر مثبتی دارد.
فرضیه ۶ : متغییر قصد استفاده از سیستم بانکداری اینترنتی بر استفاده از سیستم تاثیر مثبتی دارد.
روش تحقیق از نظر شیوه انجام تحقیق
این تحقیق از نوع پیمایشی می­باشد. روش تحقیق در این پژوهش ترکیبی از روش کمی است. در مرحله­ نخست برای شناسایی عوامل محیطی موثر بر رفتار شرکتها در حوزه­ بانکی و تعیین ویژگی­ها و دسته­بندی آنها مطالعه­ ای توصیفی^[۱] انجام شده سپس با تکمیل مطالعات کتابخانه­ای پرسشنامه تدوین گردیده است و در مرحله­ پیش مطالعه توسط مطلعین کلیدی مورد ارزیابی قرار گرفته و پس از تایید توسط جامعه­ آماری تکمیل شده است. نوع تحقیق از نظر افق زمانی مطالعه­ ای مقطعی است و موسسات حقوقی به عنوان واحد تحلیل در نظر گرفته شده ­اند.
متغییر های تحقیق و تعریف عملیاتی متغییرهای مستقل یا وابسته
با توجه به مدل مفهومی تحقیق، تعریف متغییرها ارائه می گردد:
عملکرد مورد انتظار به عنوان درجه­ای که فرد اعتقاد دارد بهره­ گیری از سیستم می ­تواند به تحقق اهداف در عملکرد شغلی­اش کمک کند؛ تعریف می شود.
تلاش مورد انتظار: درجه­ای از سهولت مرتبط با بهره­ گیری از سیستم است.
تأثیرات اجتماعی: درجه­ای از درک فردی است که اعتقاد دارد اشخاصی که مهم میداند معتقدند او باید از سیستم جدید استفاده کند.(Ajzen, 2002)
تسهیل شرایط: درجه­ای که فرد اعتقاد دارد زیر ساخت­های فنی و سازمانی برای حمایت از بهره­ گیری از سیستم وجود دارد. سازه های تشکیل دهنده این متغییر پدیده­هایی که در جهت رفع مشکلات سیستمی می پردازد متمرکز شده است.(Goodhue DL, Thompson RL, 1995)
اعتماد^[۲]:روان شناسان اعتماد را پدیده ای فردی می دانند .جامعه شناسان ساختار اجتماعی می دانند.(McKnight D, Choudhury V, Kamcmar C, 2002). در منابع روان شناسی اعتماد به عنوان درک درباره ی علایق دیگران و خواسته ی مرتبط با آنها به گونه که برای افراد قابل درک باشد تعریف شده است.(Rousseau D, Sitkin S, Burt R, Camerer C , 1998, ص. ۳۹۴)
قصد رفتاری ^[۳] : بیانگر شدت نیت یا اراده ی فردی برای انجام رفتار هدف (در این تحقیق بهره­ گیری از خدمات نوین بانکی است )است. (Morris,M.G.,& Dillon,A., 1997, p. 61) رابطه قصد رفتاری با رفتار نشان می دهد، افراد تمایل دارند در رفتارهایی درگیر شوند که قصد انجام آنها را دارند بنابرین رفتار همیشه بعد از قصد رفتاری و متصل به آن است (Conner,M.,&Armitage,C.J. , 1998, p. 1431)
قلمرو زمانی و مکانی تحقیق
با توجه به مقطعی بودن نوع تحقیق قلمرو زمانی انجام تحقیق زمستان ۱۳۹۰ و بهار۱۳۹۱بوده است قلمرو مکانی انجام تحقیق شهرستان تهران می باشد.
مروری بر ادبیات موضوع و پیشینه­ی تحقیق

(لغت نامه دهخدا،ج۲۲،۱۳۴۶:ذیل واژه).
سفیر:رسول و پیک سفراء جمع آن است. قاصد.میانجی.مصلح.(همان: ذیل واژه)
سیر:گردش کردن.گردیدن.مطالعه کردن.مسافرت کردن.سیر آفاق و انفس جهان و مردم جهان را از نزدیک دیدن.سیاحت بسیار کردن.مسافرت کردن.آزموده شدن.(لغت نامه معین، ۱۳۷۱: ذیل واژه).
سَیاح: بسیار سیاحت کننده. جهانگرد. سیاحت گر. سِیاحت، گردش کردن، جهان دیدن، سفر کردن.(همان: ذیل واژه).
در کشور ایران در گذشته کلمه سیّاح به کسانی گفته می شد که با هدف و منظور خاصی دست به سفر می زدند؛ مانند ناصرخسرو که شرح مسافرت های خود را در سفرنامه ای گردآورده است. ابن بطوطه که سفرنامه او گویاترین و زنده ترین سند فرهنگی جهان اسلام از قرن هشتم هجری به دست ما رسیده است.
سیاح:(صیغه مبالغه)بسیار سیر کننده.سیاحت کننده.مسافر.
سیاحت:سیر کردن و رفتن بر زمین.گردش.به گشتن.رفتن در زمین (دهار).سفر و سیر و گردش در روی زمین و از شهری به شهری رفتن و مسافرت و زیارت.جهان گردی.جهان پیمایی.کیهان نوردی.سیاحت کردن.گردش کردن.سیر نمودن.جهان گردی کردن.(لغت نامه دهخدا،ج۲۲ ، ۱۳۴۸: ذیل واژه).
سیاحت نامه: شرح حال مسافرت و گردش در کشورها.(لغت نامه معین، ۱۳۷۱: ذیل واژه).
سفرنامه: کتاب شرح مسافرت اشخاص و رجال بزرگ.(همان: ذیل واژه).
۲-۳ تعریف اصطلاحی سفر
سفر،رفتنازدیارخودبهدیاردیگرباهدفکشفپدیدههاینومیباشد. سفروسیلهشناخت است، هم شناخت خود هم شناخت دیگران. چون رنجها و سختیهای مسافرت و حالتهای فوق العاده، جوهره انسان را می نمایاند و خصلتهای درونی بروز می کند. حتی انسان میزان تحمّل و مقاومت و کاردانی و تجربه خود را هم در سفر به محک می تواند بزند. از جمله سفرهای پسندیده، مسافرت به شهرهای مذهبی و زیارتگاه ها و دیدن اماکن تاریخی و دیدار با بزرگان و شخصیت های علمی و اخلاقی است.
«امروز دانشمندان و پژوهشگران که درباره مراحل تمدن بشری تحقیق می کنند، سیر و سیاحت را یکی از عوامل اصلی پیشرفت تمدن میدانند.» (حکیمی، ۱۳۸۳ :۳۳)
سفر باعث آرامش روح و روان آدمی و کسب تجربه های فراوان می شود و اطلاعات گرانبهایی در مورد مسائلی چون منابع تولید، مبادلات بازرگانی، خطوط مواصلاتی، وسائل حمل و نقل در خشکی و آب، شهرها و زندگی شهرنشینی و آداب و رسوم و سنتهای سرزمین های مختلف است، حاصل این تجربه ها را می توان به شکل سفرنامه هایی در آورد که گنجینه ای از اطلاعات باشد.
۲-۴ انواع سفر
سفرها انواع مختلفی دارند. در این باره به موارد زیر می توان اشاره کرد :
سفرهای نظامی (لشکرکشی)،اجتماعی(مهاجرت های قومی) ، تجاری، مذهبی، سیاسی، علمی (دانش اندوزی) وتفریحی.
۲-۴-۱ سفرهای نظامی (لشکرکشی)
۱- سفرهای نظامی از جمله مهمترین سفرهایی است که از قرن ها پیش همواره صورت می گرفته است. مانند برخی لشکرکشیهای فرمانروایان، این گونه لشکرکشی ها از نوع سفرهای نظامی هستند وانجام آن ها کاری ساده نبوده است. به عنوان نمونه، کوروش پادشاه هخامنشی از پارس به سارد لشکر کشید، یا محمود غزنوی برای فتح سومنات از غزنین به هندوستان رفت یا … باید توجه کرد که حرکت یک لشکر عظیم وطی صدها و هزاران کیلومتر مسافت با وسایل و امکانات روزگار گذشته، با حوادث زیادی همراه بوده و هفته ها وماه ها به طول می انجامیده است. «سفرهای نظامی از مهمترین سفرها است و معمولا فرمانده های سپاه در این سفرها ، سفرنامه نویسانی را نیز با خود می بردند. تاریخ جهان نشان هزاران سفر نظامی است. مطالعه سفرنامه های نظامی نشان می دهد که هیچ چیز بدتر و مصیبت بار تر از جنگ برای بشریت نیست.»( همان : ۸۳)

۲-۴-۲ سفرهای اجتماعی (مهاجرت اقوام)
مواردی نظیر مهاجرت آریایی ها به ایران، هند و اروپا، مهاجرت ایلات و عشایر ترک به ایران؛ مهاجرت های گروه هایی از مردم ایران در پی حملات هول انگیز نظیر حمله مغولان را سفرهای اجتماعی می نامند.
این گونه سفرها معمولاً تحولات اجتماعی مهمی رادر پی داشته اند. «سفرهای دسته جمعی به خاطر گریز از ظلم و ستم حاکمان مستبد است و گاه برای یافتن مکانی بهتر برای زندگی و گاه برای تبلیغ آیین نوین. این سفرها را مهاجرت های دسته جمعی می گویند.» (همان: ۸۰ )
۲-۴-۳ سفرهای تجاری
از آنجا که نیازهای مردمان هر شهر و دیار از طریق تجارت و انتقال کالا برآورده می شود، در طول تاریخ، بازرگانان از جمله کسانی بوده اند که همواره از شهری به شهر دیگر در حرکت بوده اند. سلیمان سیرافی در چین در سال ۲۳۷ ق. یک بازرگان ایرانی از اهالی بندر سیراف (که امروزه از بین رفته است) از طریق دریا به چین سفر کرد ودر بازگشت به شرح مشاهدات خود پرداخت. سلیمان سیرافی چند قرن پیش از مارکوپولو قدم به خاک چین نهاد. «انگیزه های مذهبی، تجاری یا سیاسی همواره انسان را در جستجوی یافتن قلمروهای تازه بر روی زمین به این سو و آن سو کشانده و با سرزمین های ناشناخته آشنا کرده است.» (همان : ۳۳)
۲-۴-۴ سفرهای مذهبی
نزد پیروان هر آیینی بعضی مکان ها مقدس هستند. شهرهای مذهبی نظیر مکه، مدینه، نجف، مشهد، بیت المقدس،لهاسا (مرکز بودایی ها در تبّت)،بنارس (مرکز هندوها در هند) معابد و آتشکده های زردشتیان در یزد، از این جمله اند.
پیروان آیین های مختلف نظیر اسلام، مسیحیت، بودایی، هندویی، زردشتی وغیره با توجه به آموزه های دینی خود، با شوقی وافر و به امید تقرّب یا انجام تکلیف، به سوی مکان های مذهبی به حرکت در می آیند. در طول قرن ها، این گونه سفرها با همه سختی ها وصرف وقت زیاد، انجام می شده است.
علاوه بر این، پیروان ومبلّغان هر یک از آیین های بزرگ جهان، به منظور گسترش آیین خود، راهی سرزمین های شناخته وناشناخته می شدند. مهاجرت مبلغان بودایی، مانوی، مسلمان ومسیحی در تحولات تاریخ اهمیتی به سزا دارد. « در میان انواع سفرها ، سفرهای مذهبی، تأثیر پر نفوذ و پایدار بر مسافر دارند و تجربه ثابت کرده است که سفرنامه های مذهبی اگر از روی خلوص و عشق نوشته شده باشند تاثیری شگفت بر خوانندگان آن سفرنامه ها دارند … امروزه پژوهشگران تاریخ، مهمنترین و سرنوشت ساز ترین سفرهای تبلیغی و زیارتی را در طول تاریخ «سفرهای پیامبران الهی» میدانند. »( همان : ۴۰ )
۲-۴-۵ سفرهای سیاسی
از روزگاران قدیم فرمانروایان همواره بنا به دلایلی مأموران و سفیرهایی را نزد دیگر فرمانروایان می- فرستاده اند. برخی ازاین دلایل عبارتند از:
برقراری روابط بازرگانی وفراهم نمودن تسهیلات تجاری
تقدیم هدایا ویا باج و خراج،بازخرید یا مبادله اسیران جنگی،ترک نزاع وانجام مذاکرات صلح،زمینه سازی برای اتحاد بر ضد دولتی دیگر،درخواست کمک نظامی در مواقع ضروری،گردآوری اخبار واطلاعات از اوضاع کشورها،شادباش و تسلیت به مناسبت های مختلف،خواستگاری.«برخی از نمایندگان سیاسی و سفیران در خاطرات خود تنها به مسائل دیپلماتیک پرداخته اند، امّا بیشتر آنان ضمن بررسی اوضاع سیاسی از وضع شهرها و روستاهایی که به آنجا مسافرت کرده اند از اخلاق و رفتار پادشاهان و سیاست مداران نیز مطالبی نوشته اند. »( همان : ۴۴- ۴۳)
۲-۴-۶ سفرهای علمی (دانش اندوزی)
در گذشته بسیاری از عالمان دینی در روستاها وشهرها پراکنده بودند وطالبان علوم برای بهره گیری از دانش آنان راهی دیارشان می شدند. به همین دلیل در سرگذشت بسیاری از دانشمندان پیشین به خصوص در جهان اسلام ، می خوانیم که در پی کسب علم به سفرهای دور ونزدیک پرداخته اند. «سفرهای علمی طیف وسیعی از سفرها را تشکیل می دهند، وقتی از ارسطو پرسیدند که کدام یک از سفرها را بیشتر دوست داری، جواب داد من سفری را دوست دارم که در هر گامش بر دانش و علم من افزوده شود.» (همان :۹۳)
۲-۴-۷ سفرهای تفریحی
دیدن سرزمین ها وگشت وگذار در طبیعت، جوامع انسانی وآشنایی با نهادها وپدیده های اجتماعی وفرهنگی آنها ودیدن عجایب جهان اطراف، همواره برای انسان ها نشاط آور بوده است.به همین دلیل تفرّج و تفریحاز انگیزه های مهم سیر وسیاحت بوده است.
۲-۴-۸ سفرهای اکتشافی
در قرن های اخیر سفر به منظور پژوهش وبررسی پدیده های طبیعی (کویر، دشت ، … ) انسانی (برسی اقوام وفرهنگ های آنان ) وتاریخی (آثار باستان، کتیبه ها، نقش ها، خط های قدیمی) مورد توجه بوده است.مثلاً راولیسون و دیولافوا از جمله اروپاییانی بودند که در دوران ماصر به ایران و عراق سفر نمودند وبر روی آثار باستانی این کشورها به تحقیق پرداختند. «سفرهای اکتشافی از مهمترین سفرها در طول تاریخ بشر می باشند زیرا که سیاحان و جهانگردان با کشف سرزمین های تازه تحولات نوین در فرهنگ و تمدن انسانی پدید آوردند.» (همان:۱۱)
۲-۴-۹ سفرجسمانی
«سفر ظاهری و جسمانی، سفر از محل زندگی و وطن به بیابان ها و دشت ها است.»(کاشانی،۱۳۷۹ :۵۳)
سفر ظاهر یا جسمانی در پنج قسم است:سفر اول در طلب علم واین سفر فریضه بود.وجه دوم آن که سفر کند تا خویشتن و اخلاق خویشتن را بشناسد،تا به علاج صفاتی که در وی مذموم است مشغول شود.وجه سوم آن که سفر کند تا عجایب صنع خدای تعالی در برّ و بحر و کوه و بیابان و اقالیم مختلف ببیند و انواع آفریده های مختلف از حیوان و نبات و غیر آن در نواحی عالم بشناسد و ببیند که همه آفریدگار خویش را تسبیح می کند و به یگانگی گواهی می دهد.سفر دوم برای عبادت است،چون حج و غزو و زیارت گور انبیاء و صحابه و تابعین.سوم گریختن بود از چیزی مشوش دین باشد چون جاه و مال و ولایت و شغل دنیا.سفر چهارم تجارت بود در طلب دنیا.سفر پنجم سفر تماشا و تفرّج باشد.(غزالی،۱۳۷۴: ۶۱-۴۵۷)
۲-۴-۱۰سفر روحانی
سفر روحانی،«سفر به وسیله حرکت درونی است از پایین ترین مراتب تا ملکوت آسمان ها و برترین سفرها سفر باطن است»(کاشانی،۱۳۷۹ :۵۳).
«سفر روحانی،سفر کسی است که مسافرت می کند تا شهادت ها را از روی خطوطی بخواند که به خط الهی روی صفحات جمادات نوشته شده است،سفر جسمانی نیست بلکه نشسته یک جا با دلی فارغ برخوردار از شنیدن از نغمه های تسبیح یکایک ذرّات می باشد و برای او بی نیازی در ملکوت و آسمان ها است».(همان:۵۸)
«سفر باطن ،سفر دل است در ملکوت آسمان و زمین و عجایب صنع ایزد تعالی و منازل راه دین»(غزالی،۱۳۷۴ :۴۵۶).
«سفر معنوی ، سفر به درون روح است. در این سفر روحانی است که انسان متوجه می شود هر روز و هر ساعت صدها دام برای انسان آماده کرده اند… سلوک معنوی راهی بس دور و دراز و بسیار دشوار است.» (حکیمی، ۱۳۸۳ : ۱۸-۱۷)«در دین اسلام، سفر حج بالاترین و عمیق ترین سفر زیارتی است. سفرحج سفری دل انگیز و روحانی و سخت سحرانگیز است. این سفر در واقع پروازی در ملکوت است و بالاتر و والاتر از آن است که در خیال و وهم آید.» (همان : ۴۳-۴۲)
۲-۵ تعریف اصطلاح سفر از دیدگاه عرفا
سفر در اصطلاحات عرفا توجه دل است به سوی حق و اسفار چهار است:
۲-۵-۱سفر از خلق به حق(سیر الی الله)
«در این سفر سالک از کثرت موجودات روی گردانیده و به سوی حقیقت و عالم وحدت توجه می کند.این سفر مراحل و منازلی دارد.مهمترین منازل آن هشت مرحله است.
اول مرحله طلب،دوم تهذیب اخلاق،سوم پدید آمدن احوال،چهارم شوق و اضطراب،پنجم عشق و محبت،ششم سکر و حیرت،هفتم فناء و بقاء،هشتم توحید.»(سجّادی،۱۳۵۰ :۴۰).
«سیر الی الله از منازل نفس تا وصول به افق مبین که نهایت مقام قلب است و مبدء تجلیات اسمائی است.
سفر اول عبارت است از رفع حجاب های کثرت از وحدت است و آن سیر به سوی خداست.»(همان :۲۶۵)
۲-۵-۲ سفربه حق در حق(سیر فی الله)
«سفر از حق به سوی حق است که در این سفر سالک در اوصاف و اسماء الهی سیر می کند و اندک اندک خود را چون قطره آبی در دریای مواج عزمت و جلال احدیت غرق می بیند و پرده منیّت برداشته می شود.»(همان :۴۰)

• • 1. 1. مقدمهی تحقیق

     

     

سپاس و ستایش مخصوص خداوندی است که پروردگار جهانیان است. مناجات با حضرت حق، امری فطری در انسان است که توسط لطف بینهایت ایزد منّان در وجود آدمی به ودیعه گذارده شده که به مرور زمان به صورت زمزمهها و نجواهایی ناب، در ارواح انسانی نمایان میشود.
نماز و نیایش ترنم دلنشینی است که همراه با معرفت خدای یکتاست. «معنای نماز، مناجات با خداست و آنکه نماز میگزارد، در مقام نیایش است. کلام، آشکار ساختن آن چیزی است که در نهاد انسان است و این جز با حاضر بودن دل ممکن نیست.» (راشدی، ۱۳۸۰، ج۱: ۹۵ )
انسانها با عناصر دعا و نیایش، سعی در ایجاد ارتباط با خدا و تقّرب به درگاه او دارند، بهراستی در هستی بیکران ما که روزگار دلمردگیهای بشر است تنها وجود قدرت لایتناهی و متعالی معبودی میتواند تسلّی بخش لحظههایمان شود که قلبهایمان با ذکرش آرامش پیدا میکند. اینجاست که دلهرهها رنگ می بازند و وجود سرشته شده از غم آدمی غرق نیاز میشود.
در واقع این ارتباط زبانی که بنده و خدا را با هم صمیمی میکند همان صفت رحمانیّت خداوند است که ریسمان محکم دعا و نیایش را به آدمی عنایت کرده تا با آن به أعلی درجهی وصال حق نائل گردد.
هر عبادتی ویژگیهایی را دربردارد و هر عملی نیز نتیجهای را در پی دارد. هر قدر نماز و نیایش همراه با آگاهی، بصیرت و اخلاص باشد، اثرات آن تأثیرگذارتر خواهد بود. بزرگترین اثر نماز و نیایش، آرامش و اطمینان قلبی است که در انسان به وجود میآید.
آرامشی که از پرستش عاشقانهی مبدأ هستی و کمال حاصل میشود روح بیتاب و بیقرار آدمی را به روشنی و یقین میرساند، بدین ترتیب احساس عجز و نیاز و سپس روی آوردن به درگاه حق تعالی و بالاخره دعا کردن، همه و همه القای خداوندی است.
احتیاج به راز و نیاز با خدا و شاید حتی گله و شکایت به درگاه او، انسان را به سوی نیایش سوق میدهد و احتیاج به راز و نیاز در پهنهی پر افتوخیز ادبیات جلوهی بیشتری داشته است.
زیرا شاعران در مقایسه با دیگران از روحیهی ظریف و لطیفتری برخوردارند و به همان نسبت زبان گیراتری برای این کار دارند. تأملی در اشعار شاعران در قرون گذشته تاکنون بیان کنندهی این امر است که در اکثریت آنها نیایش به عنوان یکی از ارکان برجستهی اشعار آنها و شاید مهمترین آنها بوده است. شاید اینطور به نظر برسد که در شعر معاصر، این موضوع جلوهی کمتری داشته باشد حال آنکه این موضوع یکی از دغدغه های شاعران معاصر است.

در این پایان نامه سعی بر آن است که آداب نماز و نیایش در اندیشهی هشت شاعر برجستهی معاصر از جمله محمد حسین شهریار، حمید سبزواری، فریدون مشیری، سهراب سپهری، فروغ فرخزاد، طاهره صفارزاده، سلمان هراتی و قیصر امین پور بررّسی و تحلیل شود.
هدف از این تحقیق این است که نماز و نیایش در اندیشهی هشت شاعر برجستهی معاصر بررّسی شود تا رهنمونی برای شناخت انسانها در ایجاد رابطه با خدا و رسیدن به آرامش و داشتن یک روح آرام باشد. روش گردآوری اطلاعات در این پایان نامه کتابخانهای است. روش تحقیق توصیفی و تحلیلی است. ابتدا اشعار نیایشی شاعران منتخب استخراج میشود سپس با تحلیل مباحث به تناسب تقسیمبندی مفاهیم نماز و نیایش، در اشعار آنان بررسی میشود.
این تحقیق شامل پنج فصل است: در فصل اول به بیان مقدمهی تحقیق، بیان مسأله، سوالات تحقیق، اهمیّت و ضرورت تحقیق، پیشینهی تحقیق، اهداف تحقیق، فرضیه های تحقیق، تعاریف واژه های کلیدی، حدود و قلمرو تحقیق پرداخته شده است.
در فصل دوم مبانی نظری تحقیق و بنیاد نظری مربوط به آن از جمله، آداب نماز، تاریخچه نماز و پرستش، نظریههای نماز، اشکال نماز، مفاهیم نماز، توحید، آداب نیایش و … بیان شدهاند.
فصل سوم مروری است بر زندگی، آثار، سبک و ویژگیهای شعری هشت شاعر برجستهی معاصر.
در فصل چهارم آداب نماز در اندیشهی هشت شاعر برجستهی معاصر به تناسب تقسیمبندی مفاهیم نماز و نیایش، بررّسی و تحلیل شده است.
در فصل پنجم نتیجهی حاصل از تحقیق ارائه شده است.
در میان شاعران برجستهی معاصر و منابع استفاده شدهی آنان، با توجه به اینکه ۶ اثر طاهره صفارزاده که برای نگارش این پایان نامه استفاده شده است ۴ نمونه از آن در سال ۱۳۶۵ و ۲ نمونه در سال ۱۳۶۶ چاپ شدهاند، در ارجاعات از حروف الفبا استفاده شده است. منظور از ۱۳۶۵ الف، کتاب رهگذر مهتاب؛ ۱۳۶۵ ب، کتاب طنین در دلتا؛ ۱۳۶۵ پ، کتاب سد و بازوان؛ ۱۳۶۵ت، کتاب سفر پنجم؛ ۱۳۶۶ الف، کتاب دیدار صبح و ۱۳۶۶ ب، کتاب مردان منحنی است.
۱-۲ بیان مسئله
نماز به معنای سجده کردن و تعظیم کردن است که از مقولهی جزء به کل محسوب میشود و ترجمهای است آزاد از واژهی «صلوه» . نماز توجه باطن، ملازمت در حضور، اقبال به سوی حق و إعراض از ماسوی الله است. نماز راز با بینیاز، اوج تجلّی عاشقانه بین عاشق و معشوق و نیایش دردمندانهی بندهای است که در الفاظی فشرده در پیشگاه معشوقی او بیان میدارد و عبادت که روح نماز است در حقیقت اظهار ذلّت و خاکساری در پیشگاه حق است.
مفهوم نماز تنها یک عمل عبادی معمولی نیست، بلکه یک مرحله از مراحل سیر و سلوک عرفانی است و جایگاه ویژهای در شعر عرفانی به خود اختصاص داده است.
یکی از پایدارترین و قدیمیترین تجلیّات روح آدمی و یکی از اصیلترین ابعاد وجود، حس نیایش است. نیایش یک حالت دریافتنی ولی وصف ناپذیر، یک لحظهی ناب و بیدغدغه در محضر حق است و چنین به نظر میرسد که نیایش اصولاً کشش روح است به سوی کانون غیر مادّی جهان.
دعا و نیایش گسترهی وسیع، تعاریف متعدّد و متفاوتی را در بر میگیرد؛ چنان که علّامه جعفری «آن حالت روحی که میان انسان و معبودش رابطه انس ایجاد نموده است و او را در جاذبهی ربوبی قرار میدهد نیایش مینامد.» ( باقریان موحد، ۱۳۸۷: ۷۵) و در منظر شخصیّت فرهیختهای چون عبدالکریم سروش «دعا فقط صحنهی خواندن نیست که عرصهی شناختن او هم هست، مونولوگ نیست، دیالوگ هم هست، سخن گفتن دو سویه است.» (همان: ۱۲۵)
همهی انسانها ابزار بیان دریافتهای خود را ندارند، در این بین عدهای خوشبخت و مقبل هستند که علاوه بر داشتن آنات بیشتر ، استعداد و قدرت بیان آنات خود را نیز دارند. اگرچه بیشتر این انسانها در زندگی با درد و رنج زیستهاند اما درد و رنج گوارایشان باد که به نعمت عظیمتری رسیدهاند و ایشان شاعرانند.
شاعران مورد نظر ما متعلق به دوران معاصراند و هم جنبهی فقهی و عبادی نماز را در نظر داشتند و هم جنبهی رمزی و نمادین آن را. شاعرانی چون :
محمد حسین شهریار، حمید سبزواری، فریدون مشیری، سهراب سپهری، فروغ فرخزاد، طاهره صفارزاده، سلمان هراتی و قیصر امینپور که با بکارگیری قالبهای مختلف و الفاظ متداول هرکدام به شیوهای مفاهیم و مضامین اعتقادی خود را در شعر منعکس میکنند، به عنوان نمونه سهراب با زبان ویژه و نگاه عرفانی خود اینچنین میسراید که :
« تهی بود و نسیمی / سیاهی بود و ستارهای / هستی بود و زمزمهای / لب بود و نیایشی / «من» بود و «تو» یی / نماز بود و محرابی » (سپهری، ۱۳۸۷ : ۲۱۷و۲۱۸ )
توصیف شهریار اینگونه جلوه مینماید :
« از دل ذرّه تا دل خورشید / همه جا جذبهی محبّت اوست
همه آفاق، مسجد و محراب / همه یک گوشه عبادت اوست
به طواف و نیایش ذرّات / همه آفاق غرق حیرت اوست » (شهریار، ۱۳۸۷ : ۱۲۱ )
فروغ با نگاه تیره و پناه جویانه میسراید که :
« و اسمش آن چنان که مادر / در اول نماز و در آخر نماز صدایش میکند / یا قاضی القضات است / یا حاجت الحاجات است » ( فرخزاد، ۱۳۸۸ : ۳۳۰ )
و شاعر نیایش وارهها اینگونه زمزمه میکند :
« دیشب آن قدر نزدیک بودی / که پنجره از شادیام نمک میچشید / و لبخندم را دامن میزد / من مشغول تو بودم / نیلوفری از شانههای من رویید / و از پنجره بیرون رفت » ( هراتی ، ۱۳۷۶ : ۷ )
تاکنون بحث نیایش در آثار شاعران کهن چون مولانا، سنایی و … بررّسی و تحلیل شده است و در این پایان نامه سعی بر آن است که با گزینش نمونههایی از شاعران معاصر، با نگاهی جدید و متفاوت به کنکاش پرداخته و علاوه بر بررّسی آداب نماز و نیایش، تحلیل مطالب را نیز باز خواهیم نمود.
۱-۳ سوالات تحقیق
۱- آیا نیایش ممکن است به صورت یک سیر روحانی و یک مکاشفهی درونی درآید؟
۲- فرم نیایش چگونه در اندیشهی شاعران شکل گرفته است؟
۳- اثرات نیایش که در روح و جسم ما نمود پیدا میکند به چه عواملی بستگی دارد؟
۱-۴ اهمیّت و ضرورت تحقیق
با قرار گرفتن در مسیر شناخت آداب نماز و نیایش و ویژگیهای خاص آنها، میتوانیم به احساس توانایی در ایجاد رابطه با خدا، احساس بهبودی خلق و خو، افزایش عزّت نفس و قدرت تصمیمگیری و درمان بیماریهای جسمی و روحی امیدوار باشیم و علاوه بر این، اضطراب و نگرانی را که همیشه در مسیر رشد و حرکت از موانع بزرگ ادامهی حیات سالم بوده است به آرامش؛ که به عنوان گمشده و آرزوی بشر تعریف شده است تبدیل کنیم تا داشتن یک روح آرام که از نتایج مستقیم اعتقاد به خدا و نیایش است برای همگان حاصل شود.
۱-۵ پیشینهی تحقیق
نیایش پدیدهای است که پیشینهی آن همزاد آفرینش آدمی است. نیایش و ستایش نامهها نیز در ادبیات تمام ادیان بخشهای پربرگ و پرباری را تشکیل میدهند و کهنترین آثار باقی بشری از تمدن هند و چین گرفته تا ایران باستان، همگی مجموعهای از سرودها و نیایشها هستند مانند اوپانیشادها، اوستا و … که امروزه به عنوان گنجینهای گران سنگ از معارف محسوب میشوند.
بدیهی است که نیایش واکنشی عالی، انگیختهای مقدّس و محصول جلوههایی است اهورایی و ارزشمند و فرازمینی. به عبارتی دیگر نخستین رگه های شعر نیایشی را در آثار کسایی مروزی میتوان یافت؛ هر چند نه به طور مستقیم و بیشتر مطاوی اشعار زاهدانه و عقیدتی. با عنایت به اینکه موضوع تحقیق بسیار بکر و نو است، استفاده از دسترنج محققان دیگر بسیار محدود و در واقع غیرممکن است و در این اثنا به سوابق زیر میتوان اشاره کرد :
در ادبیات کهن آقای دکتر کرم عبادی در مجلهی زبان و ادبیات فارسی پاییز ۱۳۸۵ به تحریر مقالهای ارزشمند دربارهی آداب، اسرار و فضایل عبادات از دیدگاه مولانا پرداخته که در آن با الهام از دیدگاه مولانا و با تکیه بر مثنوی معنوی، عشق و اشراق را مایهی اصلی عرفان دانسته و عرفان مولانا را عالیترین مرتبهی فکری و تعالی روحی و اخلاقی بیان کرده است که با مجاهده و سیر و سلوک و کسب دانش و معرفت حقیقی و عشق به حق و پیروی از مردان کامل و انبیا حاصل میشود.