امروزه دیگر نقش گل و مرغ فقط اختصاص به یک سری صنایع خاص ندارد . مثل قلمدان و غیره . بلکه امروزه نقش گل و بلبل کاربرد های زیادی دارد . یک نمونه از کارها جدیدی که از گل و مرغ استفاده شده است اسکناس پانصد تومانی است . که به منظور آشنایی عموم مردم از نوعی نقوش اصیل ایرانی و حتی آشنایی توریست های جهانگردانی که به ایران می آنید . تا با هنر اصیل ایرانی آشنا شوند . در هنر میناکاری نیز برای شکل دادن بر روی صنایع مینا کاری شده نیز ار نقوش گل و پرنده استفاده می شود همانگونه که هنر مندان قلمزن بر روی انواع فلزات ، مثل نقره ، مس ، برنج نقش گل و بلبل را به کار می برند . با نگاهی به نقوش عصر حاضر متوجه می شویم که نقش گل و مرغ در عصر حاضر تفاوت هایی با نقوش قدیم دارد . عناصر که در نقوش استفاده می شود همان عناصر گذشته است . اما تفاوت هایی با هم دارند در نقوش قبلی گل ها یا از تمام رخ بوده اند و یا از نیم رخ در حالیکه در نقاشی های معاصر نه تنها از نیم رخ و تمام رخ گل ها به تصویر در می آید بلکه از سه رخ گل نیز نقاشی می شود که احتمالا به دلیل آشنایی نداشتن و عدم توانایی کشیدن هنرمندان قدیم از کشیدن سه رخ گل بوده است . و آشنایی نداشتن با پرسپکتیو بوده است . برای کشیدن پرندگان می بینیم که پرندگان در حالات مختلفی را به صورتی خیلی زیبا به تصویر در آورده اند حتی می توان گفت که از پر طاووس برای دم های پرندگان و کاکل پرندگان الهام گرفته اند زمینه نقاشی ها در زمان قبل ، رنگی یکنواخت داشته در حالیکه در نقاشی های معاصر از ترکیب رنگ ها استفاده شده و رنگ ها در هم تداخل کرده و حالتی رویایی به نقوش داده و نیز از ابرهایی که در مینیاتور استفاده می شود در نقوش معاصر استفاده می شود در حالی که در زمان های گذشته چنین چیزی نبوده و رنگ ها نیز ، رنگ هایی امروزه مورد استفاده است رنگ های شاداب و رنگ هایی خالص ولی در نقاشی هایی قبل رنگ ها تند و مات مانند استفاده شده است . البته در این میان نیز نقاشی هایی خیلی عامی و ساده و بدون جزئیات و ظرافت نیز کار شده است که نمی توان این نوع کار ها را به عنوان یک اثر هنری مطرح کرد . چون بدور از هر گونه از اطلاعات هنری کشیده شده است . از نمونه کارهای دیگری که انجام می شود از نقش گل و مرغ در حواشی غزلیات حافظ که با خطاطی خوشنویسان بزرگ این غزلیات به تحریر در آمده است . در بعضی از نقوش گل و مرغ که به عنوان قاب و یا کارت پستال به تصویر در آمده دسته گلی که همیشه پرندگان در لا به لای برگ ها قرار داشته در وسط صفحه قرار دارد و پرندگان در حالات مختلف پرواز به تصویر در آمد ه اند از مشخصات بارز این سبک و سیاق ،پرندگانی با بال هایی گشوده و پرهایی رنگارنگ و زیباو ابرهایی مینیاتوری که در تمام صفحه پخش شده است . در بعضی از این نقوش پرندگان خوابیده به تصویر کشیده شده و یا اینکه فقط گوشه ای از صورت پرنده کشیده شده است . توجه به جزئیات و ظرافتی که امروزه در این بخش از نقاشی ایرانی مشاهده می شود در نقاشی های مشابه خود در گذشته بی نظیر بوده است . هیچگاه پرنده ای در حالت خوابیده کشیده نشده و یا اینکه زمینه کار به این رنگارنگی و لطافت نبوده که البته ترکیب و تلفیق و توجه به جزئیات در عصر حاضر به این دلیل است که هنرمندان امروزی نه تنها با هنر های نیاکان خود آشنایی دارند بلکه با هنر هایکشور های دیگر نیز آشنایی پیدا کرده و نگاهی مو شکافانانه تر پیدا کرده اند و توجه به جزئیات و ظرافت در آن ها بیشتر شده است .
فصل پنجم
گونه شناسی گل و مـــــرغ
۵-۱-گونه چینی
ایرانیان در عصر حکومت ایلخان مغول مایه های هنری بسیاری از چین فرا گرفتندکه در گذر قرن های بعد همچنان پا برجا ماند .
آشنایی ایران با چین در عصر شکوفایی حکومت سلسله ی سونگ ( ۹۶۰-۱۲۷۹ م ) افزایش یافت ، سپس در عصر سلسله ی مغولی یو آن ( ۱۲۸۰-۱۳۶۸ م )
بسیاری از شیوه ها و سبک های هنری چین در هنر ایرانی نفوذی عمیق یافت . با روی کار آمدن صفویان در ایران ، هنر مندان ایرانی شیوه هایی را که از خاور دور فراگفته بودند تحولی عمیق بخشیدند و آن را با ذوق و سلیقه ی ایرانی هماهنگ ساختند . با این همه ، تأثیری که هنر چینی در هنر و صنعت ایرانی گذارده بود همچنان پایدار ماند . به ویژه در عصر سلطنت شاه عباس اول ( ۹۹۵-۱۰۳۷ هـ /۱۵۸۷ -۱۶۲۸ م ) که هنرمندان و صنعتگران چینی را به دربار خود دعوت کرد و از هموطنان خود نیز خواست که از شیوه ها و روش های فنی و صنعتی آنان استفاده کنند و فرمان داد تا کارگاه هایی برای ساخت ظروف سفالینه به سبک چینی دایر گردد . به طور کلی نقاشان ایرانی در عصر اسلامی نگاره ها و نقوش چینی را به عنوان نمونه ای آرمانی می نگریستند و می کوشیدند تا از آن ها تقلید و نمونه گیری کنند . چنانکه از منابع تاریخی و ادبی ایران بر می آید و آثار برجسته ی هنر ایرانی که به دست رسیده نیز آن را تأیید می کند ،تأثیر هنر نگار گری چینی در نگار گری و نقاشی ایرانی قرن ها ی هشتم و نهم هجری ( چهاردهم و پانزدهم میلادی ) به اوج خود رسید .[۲۸]
کارشناسان مسائل هنری از سهولت تلاقی و آمیختگی هنر ایران و چین سخن گفته اند این درست است زیرا تأثیر شیوه های هنری چین بر هنر ایرانی به هماهنگی و همسازی آن ها با یکدیگر انجامید ، ولی هنر ایرانی مغلوب هنر چینی نشد و استقلال ، ویژگی ها و توانمندی خود را همچنان حفظ کرد .
مکتب نگار گری خاور دور توجه خاصی به ارائه مناظر و عناصر طبیعی داشت و در این میان جایگاهی هم برای انسان قائل بود .
خلاصه کلام اینکه روح و مایۀ هنری هنرهای چینی به مراتب بیش از هنرهای غربی با روح هنرهای اسلامی نزدیکی داشت و همین نزدیکی باعث شد تا تاثیر پذیری مسلمانان از چینیان به تحول و خیزشی در هنر های اسلامی بینجامد .
مرسوم ترین موضوعی که روی جلد کتاب ها و جعبه ها و قلمدان ها ترسیم می شد ، نقش گل ها و پرنده ها بود که معمولا روی جلد قرآن ها ، از نقاشی تصاویر انسان و جانوران احتراز می شد و به جای آن ، گل های و پرنده ها را با نوشته هایی در حاشیه ها به کار می بردند . این نقش مایه ها ، از دیر باز به صورت عناصر تزئینی در هنر ایرانی حضور داشته اند اما از قرن نهم هجری به بعد است که به صورتی مستقل و کامل در نقاشی ایرانی ظاهر می شوند .(تصویر۵-۱) از اولین نمونه ها به تصویر دو پرنده بر روی دو شاخه می شوداشاره کرد که از قرن نهم هجری قمری است و پروانه هایی نیزبرقسمت بالای صفحه قرار گرفته اند.(تصویر۵-۲)
تصویر۵-۱-نمونه نقاشی گل ها،منسوب به شیخ زاده،سده نهم،
هفت پیکرنظامی
تصویر۵-۲-دو پرنده روی شاخه،برگرفته ازکتاب نگارگری ایران،یعقوب آژند
بررسی تصویری تاثیرچین درآثار:
تصاویر۵-۳و۴-نمونه های گل وپرنده،چیان چیو،برگرفته ازکتاب تکنیک نقاشی چینی،بهروزآرانی
تصاویر۵-۵و۶-قسمت هایی ازنگاره های مکتب تیموری،سده نهم،برگرفته ازکتاب نگارگری ایران،جلددوم،یعقوب آژند
-درتصاویربالا تاثیرات نقاشی چین درنگاره هادیده می شود.استفاده ازشاخه های شکوفه دارباپرنده ای درحال نظاره به اطراف،که نمونه ای ازتوجه نقاشان به واقعیت است.درگل ومرغ های چینی پرنده برروی گل قرارداد.
۵-۲-گونه صفوی
نقاشی تک گل و پرنده و رواج گل نگاری در آذین سایر رشته های هنری همچو : پارچه های ایرانی ، قلمزنی و میناکاری و … مدیون ابتکار و نثار ذوق والا نقاشی است به عهد حکومت شهریاران صفوی با نام « محمد شفیع اصفهانی » که بنا به بازمانده آثار ارزشمند نقاش ، برای نخستین بار در نهایت لطافت و ظرافت ، نازک قلم موی نقاشی را در خدمت نقاشی تک شاخه گل و پرنده در آورد . اولین هنرمندی که به صورت اختصاصی هنر گل و مرغ را انجام داد و به پرداز و ساخت و ساز آن پرداخت شفیع عباسی است طرح های او در حالی که بوی عرفانی ایرانی دارد ، بعلت آنکه از پرندگان هندی بیشتر کار می کرد او را می توان از هنر مندان شیوه هندی نامید ، ولی او در واقع یک هنرمندی است که اصالت کارهای ایرانی را حفظ کرد حتی از گل های ایرانی استفاده کرده است و از پرداز و ساختار زمینه کار های او باشیوه هندی تفاوت بسیاری داشت . در اینکه محمد شفیع عباسی تحت تأثیر چه عواملی ، به نقاشی گل و مرغ روی می آورد بی تردید جدا از علاقه و گرایش شخصی نقاش به عالم طبیعت و زیبایی های گل ها و شکوه پرواز پرندگان ، نمی توان از تأثیرات نقاشی های گل و مرغ نگار گران چینی در بدعت نوین نقاش ایرانی ، در نگار گری این ایام و زمانه غافل ماند . چه نگار گران چین در طول قرن های قرن با نقاشی گل های رنگین و پرندگان گوناگون ، مکتب گل و مرغ نگاری را بنیان نهاده و آثارشان چه بسیار نگار گران ممالک دور و نزدیک را به تقلید و پیروی واداشته بود . در ایام حکمرانی صفویان ، بنا به توسعه روابط سیاسی و تجاری با چین ، نمونه های چشم و دل فریبی از این نقاشی ها به دربار صفوی راه پیدا می کند و لا جرم مورد عنایت و توجه شایان سلاطین و اطرافیان صاحب نفوذ دربار صفوی قرار می گیرد و از کجا که با توجه به استعداد هنری شفیع عباسی ، درباریان نخستین سفارش دهندۀ خلق آثاری به پیروی از شیوه چینی ها با موضوع گل و پرنده به نقاش نبوده اند ؟ با تمامی این احوال آنچه در کار شفیع عباسی سزاوار دیدن و مطالعه است تلاش و خلاقیت ستودنی نقاش ، در آمیخته کردن خیال و اندیشه و تجلی احساس و ذوق نقاش ایرانی ، در نقاشی های گل و مرغ است . شفیع عباسی ، بر خلاف نقاشان گل و مرغ نگار اهل دیار چین ، که عمده مهارت خویش را بر محور نقاشی نزدیک به طبیعت گل و مرغ قرار داده اند ، نقاش مبتکر و خیال پرداز ایرانی با مدد از نگرشی شاعرانه و عاشقانه در آشکاری راز عشق مرغ به گل در طبیعت نگار گر عالمی می شود ، زیبا و با معنا در گونه های متنوع گل ها و پرندگان . شفیع عباسی ، با همچو نثار ذوقی ، بار دگر این واقعیت سر فرازانه را به عالیمان دوستدار نقاشی ایرانی به اثبات می رساند که هنرمندان ایرانی هرگز تأثیر پذیری های معقول هنری را با تقلید های کورکورانه به اشتباه نمی گیرند . چه بسیار که در طول تاریخ هنر ایران زمین ، هنرمندان ایرانی در سایۀ گرایش به شیوه ای هنری از هنرمندان سرزمین ، چنان با ابتکار و خلاقیت خویش ، آن شیوه را جان و روحی تازه بخشیدند ، که باری بی گزافه ، سبب ساز تولد مکتبی نوین در هنر های ایرانی شدند . به طور نمونه و مثال ، می توان به نقاشی خیالی بر انگیز « مینیاتور ایرانی » اشاره کرد و حدیث تجلی ذوق ها را فاش گفت و سر آخر ، به شگفتی و تحسین ، و داوری جهان را که مینیاتور چین را هم حاصل تأثیر پذیری از نقاشی های ایرانی باور کردند ! حال آنکه حقیقت واقعه ، رواج مینیاتور چین در عصر مغول ها و ایلخانان مغول به ایران بوده است و تحول بنیادین نقاشان ایرانی در ارایۀ مکتبی فارغ از هر گونه تأثیر پذیری و تقلیدی آشکار به ادوار بعد !هم بر این اساس ، شفیع عباسی ، با نقاشی گلهای متنوع و زیبا ، همچو : « برگ های خمار آلوده » ، « شکوفه های فندق » ، زیبا گل های میخک و بنفشه » و « سنبل و گل گندم » و به نقش در آوردن مرغانی همچو: « سینه سرخ » تا « بلبل » و « مرغ شانه به سر » و « طوطی » گشاده دست و بی پروا ، بی اعتنا به شیوه نقاشان چین ، هر اثر هنری اش بازگوی عالمی می شود سرشار از معنای رابطه ای عرفانی ، و ارتباطی عاشقانه و شاعرانه .
در کل نقوش گل و مرغ در دوران صفوی و کارهای بخصوص لاکی انجام شده نشان می دهد که بیشتر کارها به صورت تک گل است ، ولی می توان در این دوران کارهای ترکیبی و با گل های متنوع بسیار دید . نقوش کار شده در این دوران بسیار ساده و برگ ها و گلبرگ ها با حالت و حلاوت کم و باز پردازی ناشیانه کار می شده است . [۲۹]نمونه های تصویری این شیوه رامی بینیم.
تصاویر۵-۷و۸-قطعه ای ازمرقع باطراحی های ساده باسایه های کمرنگ،سنه مهدی،دوره صفوی
۵-۹و۱۰-نمونه بته گلهای ساده،صفوی،برگرفته ازکتاب حشای
۵-۳-گونه فرنگی سازی
محمدزمانگل و مرغ را با اصول ایرانی انجام می داد و دارای شیوه مخصوص به خود بود ، او گل و مرغ را بسیار طبیعی کار می کرد تفاوت کار های او با شیوه هندی هم در پرداز کار ها و هم در روح و عشق موجود در کارها و هم ترسیم گل های غیر هندی از جمله فندق بوده است که کمتر در کارهای هندی وجود دارد . در شیوه گل و مرغ از طبیعت الهام می گرفت و مدل خود را از دشت ها و باغ ها ی اطراف خود می گرفت و کارهای او بیشتر آب رنگی است ولی کارهای لاکی نیز از او موجود است . در کارهای آب رنگی و الهام از طبیعت ، لطفعلی از مقلّدان او بوده است . محمد زمان در شیوه گل آرایی بسیار ورزیده بود او گل ها را بسیار پر طراوت کار می کرد و برای هر طرحی الگوی خاصی داشت و در هر زمان به شیوه خود آن کار می کرد مثلا وقتی طلا کاری مد شد گل و برگ ها را با طلای درخشان تحریر می کرد او علاوه بر روی قلمدان که در عصر او کار می شد داخل آن را نیز کار می کرد از شیوه های مخصوص او استفاده از گل های ریز و کوچکی در کار است ، تا نشانی از مرغزار ها و دشت های طبیعی باشد چندین کار او در موزه نیاوران و کاخ گلستان قرار دارد .درآخرشیوه بارزاین گونه استفاده ازسایه زنی های اروپایی وایجادپرسپکتیودرطرح می باشد.
تصویر۵-۱۱-گل زنبق،محمدزمان،قرن۱۱ه.ق،برگرفته ازکتاب جهانگیرشهدادی
۵-۴-گونه زندی
اهمیت کارهای لطفعلی خان در ترسیم گل و بلبل است و مخصوصا در ترسیم گل سرخ و شکوفه سیب و سوسن ( که در تهران به غلط به گل زنبق مشهور است ) و گل دو رنگ مهارتی معجزه آسا دارد که می توان لطافت و شفافی و انحنا های برگ ها را در کار های او مشاهده کرد .
طرز کار این هنرمند اینطور بوده است که شاخه گلی را از گلستان می چیده و در اطاق پیش روی خود و به اصطلاح از روی طبیعتی نقاشی می کرده است می گذاشته .
در مرقعه ها و جلد های قرآن مجید و قلمدان های کار او که امروز در خانواده ها موجود است این توجه به طبیعت را به خوبی می توان مشاهده کرد . هر چند به رسم نقاشان روزگار خویش به مناظر و مرایا و تناسب ساقه و کنده درخت و شکوفه و گل آن اهمیتی نمی داده است …
با این همه در نگاه به تک شاخه های گل کار لطفعلی خان شیرازی ، با آنکه در قاعده می بایست از روی مدل حقیقی ترسیم و نقاشی شده باشد ، اما شگفتا که ذهن پویا و ذوق بی همانند نقاش آنچنان تصرف ماهرانه ای در ترسیم گل ها و پرندگان به خرج داده است که به جرأت توان گفت گاه یافتن نمونه این گلها در طبیعت کاری مشکل و چه بسا ناممکن است و این همه به چیزی تعبیرنمی شود ، جز حضور هنرمندانه این نگار گر هنرمند و بی رقیب مکتب گل .
او این تصرف و دخالت هنرمندانه را نخست با جسارت و هنرمندی تمام در انتخاب رنگ و جایگزینی رنگ های تازه در ساقه و گلبرگ گلها به کار برده از آن پس در ترسیم ماهرانه غنچه ها و برگ ها ی گلها ، به آنگونه که از قاعده اندام و رنگ و زیبایی گل ها ، بیرون آید و نه به شکل که انسان احساس کند ، به عکس شاخه گلی یا پرنده ای رو به روست . مهم ترین نمود استعداد و ذوق هنرمند در این دخالت ظریف و آگاهانه را می بایست در پیچ و خم ظریف برگ ها و گلبرگ ها در انحنای ساقه گیاه و به دیگر تعبیر در ترسیم خیال بر انگیز هر شاخه گل و گیاهی یا پرواز پرنده ای دنبال کرد . تقسیم بندی موضوعی مجموعه ی آثار آقا لطفعلی شیرازی بر حسب همان تقسیم بندی همیشگی و سنتی نقاشان قدیم ایرانی است : اگر نقاش به خاطر وفادار ماندن به روش سنتی استادان گذشته تغییر عمده ای در « شیوه » ی کارش نمی داد ، از جهت » موضوع » کارهایش نیز از قالب های همیشگی تخطی نمی کرد . آقا لطفعلی در وهله ی اول نقاش جلد ها و قلمدان ها و آبرنگ های لطیف است . این رشته ی کا ر ، خود تقسیم بندی های مختلفی را دارد و معمولا زیر عنوان « کارهای روغنی » قرار می گیرد ، که شامل قلمدان ها ، جلد کتاب ها ، قاب ها آیئنه ها و جعبه ها و برخی اشیاء مختلف دیگر است . بهتر است بپردازیم به نقاشی گل ها و پرنده ها در نقاشی ایرانی و شناختن ماهیت میراثی که از راه به آقا لطفعلی شیرازی ، و به ما ، رسیده است .[۳۰]
از شیوه لطفعلی هم به صورت نمونه هایی از گل های منفرد وجود دارد و هم تغییراتی که در آن بعد ها می دهند و آقا لطفعلی از شاخص ترین این شیوه است .
تغییراتی که در این شیوه و سنت می دهند در این حدود است که شاخه ها را به شکل بوته ای پر گل بر زمین می کارند و پرنده – یا پرنده هایی – را بر شاخه ها می نشانند و با چند تایی پروانه یا زنبور صفحه را متعادل می کنند . این شکل الگویی ، بعد ها ، یعنی در اوایل قرن سیزدهم به دو شیوه ی مشخص تبیین می شود که در یکی شاخه ها و گل ها و برگ ها و شکوفه ها و پرندگان فراوانی تقریبا تمام صفحه را اشغال می کنند و عموما با زمینه های تیره – سیاه ، ارغوانی ، قهوه ای تیره ، بنفش تیره و گاه طلایی ، جلوه و نمایشی خاص پیدا می کنند ، و اغلب برای جلد کتاب ها و قاب آئینه ها و جعبه ها به کار می روند . دیگر نقاشی های آبرنگ بوته ها و پرندگان است که معمولا خلوت تر و با زمینه های کم رنگ کار می شوند و بسیار شان ساده تر و کم کارتر از انواع دیگر اند . این دسته نقاشی ها بیشتر برای مرقع ها تهیه می شدند و بر خلاف آن گروه دیگر روغن کمان محافظ نمی خورده اند . از آقا لطفعلی ، و از هر دو نوع گل و پرنده هایش ، نمونه های بسیاری در دست است و شاید به همین خاطر است که آقا لطفعلی را اغلب به عنوان نقاش گل ها و پرنده ها می شناسند . [۳۱]
البته قلم گیری های آبی رنگی را گردا گرد گل ها و شاخه می دواند که خاص اوست و نیز ، در بعضی از قلمدان ها و جلد ها ، سبز زنگاری را به طریقی مخصوص به خود به کار می گیرد . اما از حیث طراحی ، بسیاری اوقات از حدود معمول و مقرر اساتید پیشین پا فراتر نمی گذارد .
تصویر۵-۱۲-(سمت راست)،گل نرگس بهمراه پیازگل،لطفعلی شیرازی،۱۲۴۹،نگارستان ادیب
تصویر۵-۱۳-(سمت چپ)،نقاشی گل ومرغ،رقم لطفعلی شیرازی،برگرفته ازکتاب لطفعلی شیرازی
۵-۵ گونه قاجاری
۵-۵-۱-ویژگی های زیبا شناختی مکتب قاجار ،تهران
پژوهشگران غربی ،عرفهای صوری نقاشی قاجار را در هنر درباری اواخر قرن دوازدهم /هجدهم اصفهان و شکوفایی متعاقب نقاشی با اندازه طبیعی در شیراز طی حکومت کریمخان زند و اعقابش می دانند . به عبارت دیگر نقاشی عهد زندیه که خود ادامه دهنده سنت فرنگی سازی صفوی بود با مختصر تغییری به دوره قاجار انتقال یافت . می توان گفت که مکتب موسوم به « قاجاری » در واقع از عهد کریمخان زند آغاز شد . بدین ترتیب سبک قاجار به شیوه نگارگری اواخر دوره صفوی پیستگی دارد . یکی از علل آن « تأثیر پذیری از شیوه های اروپایی است که از اواخر سده یازدهم هجری قمری آغاز شده بود و به وسیله فرزندان و نوادگان همان هنرمندان استمرار یافت » و نیز « شیوه های دیگر نقاشی ، نظیر شیوه رنگ و روغن که از اواخر سده یازدهم آغاز شده بود و همچنین تزیئنات لاکی در قالب قلمدان ها و جلد های منقوش که تا قرن دوازدهم ، اما نه به وسعت قرن سیزدهم ، ادامه داشت . »نقاشی مکتب قاجار سعی دوباره ای بود در ایجاد تعادلی مطلوب میان دو عنصر ناهمگن ایرانی و اروپایی که در نیمه اول قرن سیزدهم هجری به توفیقی دلپذیر ، اما مختصر دست یافت .[۳۲]با آغاز حکومت فتحعلی شاه حضور سبک ملی ، اما متأثر از ایتالیای اواخر قرن یازدهم /هفدهم تکامل یافته بود و تحت حمایت آن فرمانروای مستبد نامتعارف ، چندین صحنه بزرگ از دربار و چندین پرتره ( چهره پردازی ) به شیوه روغنی نقاشی شد و همچنین آثاری از صحنه های روزمره و اشیاء بی جان و تعدادی نسخ خطی مصور به وجود آمد .[۳۳]
موضوعات: بدون موضوع
[ 08:38:00 ب.ظ ]
