- وسعت بخشیدن به فعالیت داروهایی که نیمه عمر کوتاهی دارند از طریق کاربرد مخزنی از ماده موثر در سیستم تحویل دهی دارو و فراهم آوردن آزادسازی کنترل شد.
امکان پایان بخشیدن سریع به اثرات دارویی از طریق برداشتن فرمولاسیون سیستم مورد استفاده از سطح پوست است.
از معایب آن این است که داروهای حساسیت‌زا و تحریک کننده امکان کاربرد ندارند و تنها آن دسته از داروهایی که قدرت اثر بالا (potent) دارد به منظور فرموله شدن به شکل فرآورده‌های پوستی مناسب می‌باشند، چرا که نفوذپذیری مواد از این راه به علت وجود برخی از ویژگی‌های فیزیکوشیمیایی پوست، با محدودیت‌هایی رو به روست و از این جهت تا حدی با خصوصیات فوق‌الذکر برای دارو جبران‌پذیر می‌باشد.

۲-۲. امولسیون
امولسیون به مخلوطی از دو یا چند مایع گفته می‌شود که مخلوط ناشدنی باشند. امولسیون بخشی از یک کلاس کلی‌تر از سیستم‌های دو فازی به نام کلویید می‌باشد. اگر چه گاهی این دو واژه گاهی به جای هم به کار برده می‌شوند. اما زمانی از امولسیون استفاده می‌شود که هر دو فاز جدا و پیوسته، سیال باشد. در امولسیون یک مایع (فاز جدا) در مایع دیگر (فاز پیوسته) وجود دارد. شیر، سرکه، سس مایونز و برخی از مایعات در برشکاری فلزات نمونه‌هایی از امولسیون می‌باشند، لایه پوشش دهنده فیلم عکاسی که امولسیون نامیده می‌شود، در حقیقت یک کولوئید حساس به نور است.
کلمه امولسیون از یک لغت لاتین به معنی “در شیر” یعنی مخلوط چربی شیر در آب گرفته شده است. دو سیال می‌توانند به شکل‌های مختلفی امولسیون تشکیل دهند. به عنوان مثال امولسیون روغن در آب، در یک حالت روغن به عنوان فاز جدا در آب که خاصیت پراکندگی دارد مخلوط شده، حالت دیگر اینکه آب می‌تواند به عنوان فاز جدا در روغن تشکیل امولسیون دهد. امولسیون‌های چند گانه نیز وجود دارد مثلا امولسیون آب در روغن در آب یا روغن در آب در روغن.
۲-۲-۱. اصول مولکولی امولسیون
جمله معروف like attracts like می‌گوید: مواد مشابه یکدیگر را جذب می‌کنند. مولکول‌های مشابه، مثل آب و اتانل، تمایلی به جدا شدن نشان نمی‌دهند، چرا که نیروهای چسبندگی بین مولکول‌های آب و اتانول با قدرت نیروی پیوستگی مولکول‌های آب- آب و اتانول- اتانول برابری می‌کنند. زمانی که (مثلاً) پارافین مایع در مجاورت آب قرار می‌گیرد، نیروی چسبندگی بین مولکول‌های آب- پارافین، در مقایسه با نیروی پیوستگی آب- آب و پارافین- پارافین، بسیار ضعیف و قابل چشم‌پوشی است و در نتیجه، باعث جداشدن سریع مولکول‌ها و دو فازی شدن مخلوط خواهد شد. در سیستم‌های دو فازی ممکن است یک فاز به کمک ترکیبات امولسیون کننده به صورت انبوهی از قطرک‌های مستقل و پراکنده در فاز دیگر توزیع شود. در این حالت، اول را فاز داخلی یا ناپیوسته Internal or Discontinuous phase و دومی را فاز خارجی یا ناپیوسته External or phase continuous می‌نامیم. بر اساس نوع فاز داخلی و خارجی کرم‌ها و امولاسیون‌های آرایشی به دو دسته آب در روغن (W/O) و روغن در آب (O/W) تقسیم می‌شوند. در حالی که فاز داخلی بصورت ذرات ریز در فاز خارجی پراکنده شده، سطح تماس بین دو فاز افزایش فوق‌العاده‌ای یافته است و تعجب‌آور نیست اگر بگوییم، طبیعت فیزیکوشیمیایی سطوح تماس و تداخلات دو فاز در این سطوح، خواص نمایی سیستم را رقم می‌زند.
۲-۳. کرم‌ها
۲-۳-۱. مقدمه
در زمینه فرآورده‌های آرایشی و بهداشتی، کلمه کرم معمولاً بیانگر یک امولوسیون مایع وسیکوز و یا نیمه جامد است. چنانچه این امولوسیون، از وسیکوزیته کمی برخوردار باشد، به نحوی که بتواند جاری شود، لوسیون نام دارد. با این حال، لوسیون‌ها و کرم‌ها هر دو تحت عنوان کلی کرم مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرند. این گروه مهمترین و پرفروش‌ترین بخش فرآورده‌های آرایشی را به خود اختصاص می‌دهند و در هر کمپانی مواد اولیه یا آرایشی و بهداشتی، در این زمینه زمان زیادی صرف ایجاد مواد اولیه برتر و جدید یا فرمولاسیون‌های ممتاز و مترقی می‌گردد.
تعداد و تنوع مواد ارائه شده به حدی بالاست که شاید هیچ کتابی تا به حال نتوانسته باشد فضای لازم برای لیست کردن تمام آنها را فراهم کند.
مهارت و توانایی یک متخصص آرایشی و بهداشتی، دنباله روی کورکورانه فرمولاسیون‌های موجود نیست. بلکه، این تخصص قدرت مطالعه و بررسی این فرمولاسیون‌ها و تغییر آنها بر اساس تمایل و یا نیاز مورد نظر او را به وی خواهد داد. (۲۷)
۲-۳-۲. امولسیفایرها
مصرف سورفکتانها، یک سد فیزیکی در سطوح تماس دو فاز ایجاد می‌کند که نه تنها تمایل به انفکاک را کاهش می‌دهد، بلکه از تماس قطرکها با یکدیگر به عمل می‌آورد. به طور همزمان با کاهش کشش سطحی در سطوح تماس دو فاز، عمل امولیسیفه شدن را تسهیل می‌کند. یافتن موادی که بتوانند در سطح تماس آب- روغن اقامت نمایند، تنها بر پایه تمایلات شیمیایی دو گانه این مواد امکان‌پذیر می‌گردد، به طوری که خصوصیت مشترک تمامی این مواد وجود یک سر قطبی polar و یک سر غیر قطبی nonpolar است.
به این ترتیب یک قسمت مولکول تمایل به فاز آبی (هیدروفیل) و سر دیگر آن تمایل به فاز روغنی دارد (لیپوفیل) این دو تمایل باید در موقعیت تعادلی خوبی قرار گیرند و هیچکدام دیگری را کاملاً مغلوب نسازند. موادی با این خواص مواد فعال در سطح نام دارند که به طور مختصر سورفکتانت گفته می‌شوند. این مواد علاوه بر توان امولسیون سازی، در صنایع به عنوان حل کننده، تر کننده، پخش کننده و … مصارف فراوانی دارند. وجود همین مواد در کرم‌ها و امولسیون‌های پوستی با کاهش کشش سطحی و خاصیت ترکنندگی شرایط نفوذ هر چند بهتر مواد موجود در پایه کرم و امولسیون را به پوست فراهم می‌آورد. (۴۴)
نکته‌ای که در اینجا باید به آن اشاره شود این است که حتی این سیستم‌های ساده امولسیونی، هنگامی که با امولسیفایر همراه می‌شوند نباید به عنوان سیستم‌های دو فازی شناخته شوند. بلکه سطح تماس دو فاز که حاوی امولسیفایر است حال باید به عنوان فاز سوم مطرح شود.
۲-۳-۳. رئولوژی کرم‌ها
تعریف کلمه رئولوژی از دو کلمه لاتین rheo (به معنای جریان یافتن) و logosبه معنای علم مشتق شده است و اولین بار توسط crawford و Binghamبه منظور توصیف خواص جاری شدن مایعات و تغییر شکل جامدات به کار گرفته شد.
رفتار رئولوژیک کرم‌ها نه تنها از دیدگاه اثر بر احساس و پذیرش مصرف کننده، بلکه به علت اهمیت آن در پروسه تولید برای دستیابی به بهترین عملکرد آن در مصرف یا تولید، یک خصوصیت حیاتی محسوب گردد. به عنوان مثال قابلیت پخش spereadability کرم‌های آرایشی (یا داروئی) و ویسکوزیته مناسب آنها به منظور رسیدن به محصول قابل قبول، الزامی است.
به طور کلی، کرمها دارای رفتار رئولوژیک غیر نیوتونی non-Newtonianهستند و این امر باعث پیچیدگی تفسبر کمی و آماری، بین فرمولاسیون‌های متفاوت می‌شود.
در سیستم‌های نیوتونی، ویسکوزیته در واقع هیچگونه ارتباطی با گرادیان سرعت جریان velocityماده ندارد، در حالی که در یک سیستم غیر نیوتونی همیشه نوعی ارتباط وجود دارد که بر اساس، همین نوع ارتباط آنها ره به زیر گروه‌های پلاستیک، پسوند و پلاستیک و متسع شونده تقسیم می‌کنند. (۳۶)
معمولاً امولسیونها دارای رفتار تیکزوتروپ thixotropهستند، این بدین معناست که دارای قابلیت ارتجاعی هستند و به عبارت دیگر، زمانی که ویسکوزیته به خاطر افزایش شدت جریان کاهش یافته باشد، در نهایت کاهش شدت جریان باعث افزایش ویسکوزیته می‌گردد. این افزایش ممکن است فوری نباشد و برگشت ویسکوزیته سیستم به حالت اولیه می‌تواند به طور کامل به آهستگی صورت بگیرد. (۳۶)
۲-۳-۴. مزایای کرم‌ها بر سایر اشکال داروئی موضعی
یکی از مهم‌ترین مزایای کرمها این است که امکان مصرف همزمان مواد محلول در آب و محلول در چربی فرآورده‌های آرایشی، بهداشتی و یا داروئی وجود دارد، بعلاوه کرمها (در مقایسه با محلول‌ها و لوسیونها) به علت باقی ماندن در پوست ماده موثر مورد نظر را به مدت بیشتر و در نتیجه با کارایی بهتر در اختیار سلول‌های پوست قرار می‌دهند، این در حالی است که در مقایسه با پمادها ظاهر ناپسندی را برای پوست مصرف کننده ایجاد نمی‌کنند.
خاصیت هیدروفیلی- لیپوفیلی پایه کرم وجه تشابه آن با پوست محسوب می‌گردد و بدین وسیله امکان جذب و نفوذ هر چه بهتر ماده یا مواد موجود در فرمولاسیون فراهم خواهد آمد. علاوه بر موارد فوق اجزاء به کار رفته در فرمولاسیون کرم از قبیل امولسیفایرها، مواد تر کننده، مواد پوشاننده، مواد مرطوب کننده و … هر یک به نوبه خود و با مکانیسم خاص خود نفوذ به پوست را تسهیل می‌کنند. (۱۷)
در کنار تمام موارد ذکر شده که از دیدگاه یک فرمولاتور یا پزشک مطرح است، شکل ظاهری مطلوب و قابل قبول کرم و عدم احساس ناخوشایند در هنگام مصرف موجب محبوبیت فراوان آن نزد مصرف کنندگان و رواج مصرف روزانه و مرتب انواع آن شده است.
۲-۳-۵. انواع کرم‌های پوستی
دسته‌بندی انواع کرم‌ها از نقطه نظرهای مختلفی امکان‌پذیر است که در زیر به بررسی آنها می‌پردازیم:
۲-۳-۵-۱. انواع کرم‌ها از نظر ویژگی‌های فیزیکوشیمیایی
در این نوع تقسیم‌بندی مواردی از قبیل نسبت حجمی روغن به آب، طبیعت فاز پیوسته، pH امولسیون، نوع امولونیت مصرفی، slip point فاز روغنی مد نظر می‌باشند.
به عنوان مثال از لحاظ مقدار فاز روغنی کرم‌ها را در چهار گروه اصلی زیر جای می‌دهند:
- کرم‌هایی که فاز روغنی آنها کمتر از ۲۵ درصد است.
- کرم‌هایی که فاز روغنی آنها بین ۲۵-۵۰ درصد است.
- کرم‌هایی که فاز روغنی آنها بین ۵۰-۹۰ درصد است.
- کرم‌هایی که فاز روغنی آنها بیشتر از ۹۰ درصد است.
۲-۳-۵-۲. انواع کرم‌ها از نظر ویژگی‌های فردی فرمولاسیون
بدون شک این روش به منظور طبقه‌بندی چندان مناسب نیست چرا که تنوع فراوانی در ظاهر، بافت یا dextuse راحتی بخش، سرعت جذب و احساس مصرف کننده وجود دارد و به علاوه موارد ذکر شده قابل اندازه‌گیری نیستند و به این ترتیب مرز بین طبقات مختلف به طور کامل معین نمی‌شود.
این دیدگاه بهترین و رایج‌ترین روش برای تقسیم‌بندی کرم‌هاست که در زیر به آن می‌پردازیم:
۲-۳-۵-۳. کرم‌های مرطوب کننده و پایه
این دسته از کرم‌ها، به منظور نرمتر نمودن طبقه شاخی و افزایش هیدراتاسین این طبقه، ترمیم و برطرف نمودن حالت خشکی پوست به کار می‌روند. معمولاً O/W یا W/Oهستند. محتوای روغنی این دسته از کرم‌ها و کرم‌های محو شونده کم است.
۲-۳-۵-۴. کرم‌های محافظت دست و بدن
این دسته از کرم‌ها ممکن است محتوی عوامل محافظ به طور مثال سیلیکون یا لانولین باشند. میزان فاز روغنی مورد مصرف در این کرم‌ها در حد متوسط (بیشتر از دو گروه قبلی) است. کرم‌هایی که فاز روغنی آنها کمتر از ۲۵ درصد است و به طور معمول از نوع O/Wهستند.
نکته جالب اینکه فرم لوسیون این دسته از کرم‌ها از محبوبیت بیشتری در میان مردم برخوردار است. (۱۷)
۲-۳-۵-۵. کرم‌های محو شونده
وجه تسیمه این کرم‌ها مربوط به حذف سریع آنها از سطح پوست می‌باشد (از بین رفتن=vanish) این کرم‌ها، امولسیون W/Oهستند که بر پایه اسید استاریک ساخته می‌شوند. این اسید علاوه بر اینکه در تشکیل امولسیون دخالت دارد در تماس با پوست و حرارت آن نرم‌تر گردیده، به شکل مناسبی کریستالیزه می‌شود و بدن جهت، لایه حاصله از آن در سطح پوست، تقریباً نامحسوس و نامرئی می‌باشد و این باور پیش می‌آید که کرم بلافاصله جذب شده است.
۲-۳-۵-۶. کرم‌های عمومی
به راحتی می‌توان از نام این کرم‌ها به این نکته پی برد که این دسته کرم‌ها به منظور مصرف عمومی و همگانی فرموله می‌شوند. ممکن است از نوع O/W یا W/Oباشند و احساس چربی ملایمی را روی پوست ایجاد کنند. (۵۴)
۲-۳-۵-۷. کلد کرم‌ها و کرم‌های پاک کننده
وجه تسیمه کلد کرم‌ها، خنک شدن پوست در هنگام مصرف آنهاست. این احساس ناشی از تبخیر آب موجود در فرمولاسیون فرآورده است. این دسته از کرم‌ها، امولسیون W/O یا O/W هستند که میزان فاز روغنی در آنها بطور معمول متوسط یا زیاد است و در حال حاضر غالب کلد کرم‌ها بر مبنای موم زنبور عسل تهیه می‌شوند. این موم دارای اسید سروتیک آزاد است که علاوه بر این که در عمل امولسیون سازی دخالت می‌کند شکل و جلای خاصی به کرم می‌دهد. کرم‌های ماساژ و کرم‌های شب نیز در این گروه مورد بررسی قرار می‌گیرند. (۱۷)
۲-۴. دلایل عدم موفقیت در فرمولاسیون کرم‌ها