۱-۲ تفسیر قدرت خداوند در آفرینش انسان از تراب………………………………………………………………..۲۷۴
۱-۳ تفسیر آفرینش انسان از تراب…………………………………………………………………………………………..۲۷۶
۱-۴ تفسیرآفرینش انسان از ارض……………………………………………………………………………………………۲۷۶
۱-۴-۱ معناى انشاء و استعمار در (هُوَ اَنشَاَءَکُم مِنَ الاَرضِ وَ استَعمَرکُم فیها)…………………………………..۲۷۷
۱-۴-۲ ارتباط خالق و مخلوق و نفى استقلال از اسباب……………………………………………………………..۲۷۷
۲-تفسیر دسته دوم آیات………………………………………………………………………………………………………..۲۷۹
۲-۱ تفسیرآفرینش انسان از طین……………………………………………………………………………………………..۲۷۹
۲-۱-۱ مراد از انسان در (وَ لَقَد خَلَقنَا الِانسانَ مِن سُلالَهٍ مِن طینٍ) و(وَ بَدَاَء خَلَقَ الِانسانَ مِن طینٍ)……….۲۸۰
۲-۱-۲ وجه تسمیه انسان به بشر و بیان مبدأ آفرینش انسان……………………………………………………….۲۸۱
۲-۲ تفسیر آفرینش انسان از حماء مسنون………………………………………………………………………………..۲۸۲
۲-۲-۱ معناى (سَوَّیتُهُ) و (نَفَختُ فیهِ مِن رُوحِی) و بررسی رابطه بین روح و بدن……………………………۲۸۳
۲-۳ تفسیرآفرینش انسان از طین لازب…………………………………………………………………………………….۲۸۴
۲-۴ تفسیر آفرینش انسان از صلصال……………………………………………………………………………………….۲۸۵
۳-تفسیر دسته سوم آیات……………………………………………………………………………………………………….۲۸۵
۳-۱ تفسیر آفرینش انسان از آب……………………………………………………………………………………………..۲۸۵
۳-۱-۱ تقریر برهانی بر توحید در ربوبیت و تدبیر…………………………………………………………………….۲۸۶
۳-۲ تفسیر آفرینش انسان از نطفه……………………………………………………………………………………………۲۸۷
۳-۳ تفسیر آفرینش انسان از ماء مهین……………………………………………………………………………………..۲۸۹
۳-۴ تفسیر آفرینش انسان از ماء دافق………………………………………………………………………………………۲۹۰
۴-تفسیر دسته چهارم آیات…………………………………………………………………………………………………….۲۹۱
۴-۱ تفسیر آفرینش آدم از خاک و نوع انسان از نطفه…………………………………………………………………۲۹۱
۴-۲ تفسیر آفرینش انسان از خاک و نطفه………………………………………………………………………………..۲۹۱
۴-۳ تفسیر آفرینش انسان از خاک سپس نطفه و بعد علقه………………………………………………………….۲۹۲
۴-۴ تفسیر آفرینش انسان از خاک سپس از نطفه سپس از علقه سپس از مضغه و عظام………………….۲۹۳
۴-۵ تفسیر آفرینش انسان از علقه……………………………………………………………………………………………۲۹۶
۵-تفسیر دسته پنجم آیات………………………………………………………………………………………………………۲۹۶
۵-۱ تفسیر آفرینش انسان توسط خداوند از نفس واحده…………………………………………………………….۲۹۶
۵-۱-۱ عمر صنف انسان و انسان‌هاى اولیه………………………………………………………………………………۲۹۹
۵-۱-۲ منتهى شدن نسل حاضر به آدم و حوا و رد شبهات…………………………………………………………۳۰۰
۵-۱-۳ آدم مذکور در آیات قرآنى آدم نوعى نیست…………………………………………………………………..۳۰۱
۵-۱-۴ انسان نوعى است مستقل، نه تحول‌یافته از نوعى دیگر……………………………………………………۳۰۲
۵-۱-۵ مراد از انشاء بنى‌آدم از نفس واحده………………………………………………………………………………۳۰۳
۵-۲ تفسیر بازگشت نسل نوع انسان به آدم………………………………………………………………………………۳۰۶
۶- ناسازگاری نظریه تکامل با آیات قرآنی……………………………………………………………………………….۳۰۷
۶-۱ رد قاطع نظریه تکامل……………………………………………………………………………………………………..۳۰۷
۶-۲ نقد………………………………………………………………………………………………………………………………۳۱۱
ب) نتیجه‌گیری……………………………………………………………………………………………………………………..۳۱۳
فصل نهم: نتیجه‌گیری……………………………………………………………………………………………………………۳۱۵
۱-ابعاد تعارض توحید و تکامل………………………………………………………………………………………………۳۱۹
۱-۱ تقریر اول و پاسخ…………………………………………………………………………………………………………..۳۱۹
۱-۱-۱ نارسائی مفاهیم فلسفی غرب………………………………………………………………………………………..۳۱۹
۱-۲ تقریر دوم و پاسخ…………………………………………………………………………………………………………….۳۲۰
۱-۲-۱ حل تعارض محتوائی……………………………………………………………………………………………………۳۲۱
۱-۲-۱-۱ تفکیک وحی و فهم مفسران از آن………………………………………………………………………………۳۲۱
۱-۳ تقریر سوم و پاسخ……………………………………………………………………………………………………………۳۲۳
۱-۴ تقریر چهارم و پاسخ…………………………………………………………………………………………………………۳۲۵
۲- حل تعارض اخلاقی……………………………………………………………………………………………………………۳۲۵
فهرست منابع فارسی………………………………………………………………………………………………………….
..۳۲۶
فهرست منابع انگلیسی……………………………………………………………………………………………………….۳۲۹
مقدمه
تعریف، بیان و طرح مسأله
می‌خواهیم به موضوعی بپردازیم که درچند سده اخیر به یکی از جنجالی‌ترین مسائل و مباحث کلامی و فلسفی در غرب مسیحی تبدیل شده است و آن، «رابطه علم و دین» با تمرکز بر «نظریه تکامل» است. به طور کلی، در مواجهه با کشمکش‌های دامنه‌دار میان دانشمندان و الهیدانان مسیحی، سه نظریه متفاوت درباره رابطه علم و دین به منصه ظهور رسید: ۱) نظریه تعارض؛ ۲) نظریه استقلال؛ و ۳) نظریه مکملیت.
توجهی که در مسیحیت با ظهور و پیشرفت خیره‌کننده دانش تجربی پس از رنسانس و به ویژه عصر روشنگری به بعد به رابطه علم و دین مبذول شد، سرانجام حاصلی جز تصور عام و رایج مبنی بر ناسازگاری علم و دین نداشت. برخی فرضیه‌ها و نظریه‌های علمی با تعالیم اصحاب کلیسا و ظاهر کتاب مقدس سازگار نبود؛ بنابراین کارزاری سخت میان جامعه دینداران قشری کلیسا و علم‌گرایان متعصب درگرفت. نتایج آن هرچه بود، دست‌کم در قرون نخستین، به سود دین و دیانت تمام نشد؛ اقبال به دین جای خود را به رویگردانی و نفرت داد و در نتیجه، جامعه و علم سکولار و دنیا‌گرا سربرآورد. این درگیری هرچند به واقع، درگیری میان الهیات مسیحی و علم تجربی بود، لیکن به رویاروئی علم و دین شهرت یافت. اصحاب کلیسا و متولیان دین، از هیچ منع و آزار و تکفیری فروگذار نکردند و علم‌گرایان متعصب نیز با طعن و تمسخر کلیسا، به این امر پای فشردند که علم تجربی به عنوان مظهر عقل آدمی، پاسخ‌گوی همه نیازهای بشر است و به جز روش علمی-مشاهده و آزمون- راهی به کشف و شناخت حقایق نیست.

دو تحول مهم در کیهان‌شناسی و زیست‌شناسی در قرن هفدهم و نوزدهم پدید آمد که منازعاتی نیز درباره آن دو در میان متکلمان مسیحی و صاحب‌نظران درگرفت و نقش چشمگیری در تثبیت «نظریه تعارض علم و دین» داشت. تحول نخست، دفاع گالیله از «نظریه خورشید مرکزی» کوپرنیک و تلاش وی برای بسط این نظریه به عنوان توصیف یک واقعیت بود. رویداد دوم، بحث درباره «آفرینش و تکامل» بود که پس از انتشار کتاب «منشأ انواع» در میان عالمان دینی و دانشمندان درگرفت و به داغ‌ترین منازعات در این عرصه تبدیل شد. ظهور داروینیسم در عالم زیست‌شناختی، عالمان تجربی، فیلسوفان و الهیدانان را تحت تأثیر قرار داد. نظریه داروین الگوئی برای فهم طبیعت شد و الگوهای دیگری که در تعالیم کلیسا و احیاناً در کتاب‌های مقدس ارائه می‌گردید، به کنار رفت و به این ترتیب تعارضی جدید میان علم و دین در مغرب‌زمین به ‌‌وجود آمد. این تعارض صرفاً محدود به این نمی‌شد که اکتشافات جدید علمی، آموزه‌های کلیسا را باطل کرده است، بلکه با «تفسیر حکیمانه آفرینش»، «نظم و غایتمندی عالم»، «کرامت ذاتی انسان» و «اخلاق قدسی» نیز تعارض برانگیخت. مناقشه‌های اولیه‌ای که نظریه تکامل در ابعاد مختلف برانگیخت، موجب شد که متکلمان مغرب‌زمین در مقام یافتن برون‌‌شدی برآمده و به ارائه راه‌حل‌هائی در جهت اثبات یا ابطال این نظریه بپردازند. می‌توان مجموع دیدگاه‌های این حوزه را در گروه‌های ذیل جمع‌بندی نمود: