فصل پنجم: توجه به قاعده در نظر گرفتن ادبیات عرب در فهم و تفسیر قرآن
براى فهم و درک هر زبان، باید قواعد ادبى مربوط به آن زبان را فراگرفت؛ خصوصاً در موردى که زبان مزبور حاوى نکات دقیق ادبى باشد. با توجه به جایگاه ویژه قرآن در میان متون ادبی و همچنین اعجاز ادبی آن، بى‏شکّ، ما براى درک مفاهیم و مقاصد آن احتیاج بیشترى به دانستن اطّلاعات کافى از علوم و قواعد زبان عربى و دقایق فصاحت و بلاغت آن خواهیم داشت.
ادبیات عرب، شامل صرف، نحو، معانى، بیان، بدیع و لغت است. مفسّر بدون تسلط بر این علوم نمی تواند به تفسیر قرآن بپردازد چرا که قرآن به زبان عربی نازل شده است. خداوند متعال در قرآن به این موضوع در جاهای مختلفی اشاره می کند از جمله: (إِنَّا أَنْزَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا)^[۳۵۰] «ما آن را قرآنى عربى نازل کردیم.» و (بِلِسانٍ عَرَبِیٍّ مُبینٍ)^[۳۵۱] «به زبان عربى روشن» و آیات دیگر.
در این فصل به لغت و معانی و بیان و بدیع از علوم ادبی نمی پردازیم و تنها توجه به صرف و نحو را در تفسیر منهج الصادقین بررسی می کنیم.
۱- ادله اهمیت توجه به ادبیات عرب در تفسیر قرآن
نقش دانش ادبیات عرب (صرف، نحو، معانى، بیان، بدیع) در تفسیر بر کسی پوشیده نیست آیات، روایات و سخنان مفسّران بزرگ در این زمینه گویای همین واقعیت است. در ادامه به نقل ادله ای در باب اهمیت توجه به این قاعده می پردازیم.
۱-۱- آیات قرآن کریم
از متن قرآن می توان ادلّه و شواهدی بر ضرورت رجوع به منابع ادبیات عرب در تفسیر و منبع بودن آن ها در فهم مراد الهی جستجو کرد.
الف) آیاتی که دلالت بر نزول قرآن به زبان عربی دارند: آیات مختلفی^[۳۵۲] در قرآن کریم از نزول قرآن به زبان عربی حکایت دارد، این آیات لزوم توجه به این زبان را در تفسیر و فهم قرآن تایید می کند. به عنوان نمونه:
(وَ کَذلِکَ أَنْزَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا)^[۳۵۳] «و این گونه آن را [به صورت‏] قرآنى عربى نازل کردیم.»
(وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ قُرْآناً عَرَبِیًّا لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُرى‏ وَ مَنْ حَوْلَها)^[۳۵۴]«و بدین گونه قرآن عربى به سوى تو وحى کردیم تا [مردمِ‏] مکّه و کسانى را که پیرامون آنند هشدار دهى.»
روشن است که مقصود از «عربی بودن قرآن»، زبان حاکم بر الفاظ و تعابیر و ساختار آیات آن است و شرط اولیه و اساسی برای فهم آن زبان، آشنایی با ادبیات موجود در آن است.

همچنین می توانیم به آیاتی که یکی از اوصاف و شرایط عمومی رسالت پیامبران:را همگونی زبان پیام آن ها با زبان قومشان بیان کرده اند، استناد کنیم. از قبیل آیه شریفه: (وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلاَّ بِلِسانِ قَوْمِه لِیُبَیِّنَ لَهُمْ فَیُضِلُّ اللّهُ مَن یَشَاء وَیَهْدِی مَن یَشَاء وَ هُوَ الْعَزِیزُالْحَکِیمُ)^[۳۵۵]« و ما هیچ پیامبرى را جز به زبان قومش نفرستادیم، تا [حقایق را] براى آنان بیان کند. پس خدا هر که را بخواهد بى‏راه مى‏گذارد و هر که را بخواهد هدایت مى‏کند، و اوست ارجمند حکیم.»
از تعلیل آیه (لِیُبَیِّنَ لَهُمْ) می توان برداشت کرد شرط تبیین و روشنگری محتوای دعوت پیامبر۹ همزبانی آن با مخاطبان اولیه (قوم پیامبر۹) است. از این رو، فهم مخاطبان بعدی و غیر همزبان نسبت به پیام رسول منوط به آشنایی آنان با زبان دعوت اوست. چنین آشنایی نیز منوط به آگاهی از مفاد واژگان، ساختار جملات و در یک کلمه، ادبیات آن زبان است. بر این اساس، فهم و تفسیر قرآن نیز، که به زبان عربی فرو فرستاده شده، منوط به اطلاع مفسّر از ادبیات عرب است.
ب) آیات تحدّی: از مهم ترین ابعاد تحدّی قرآن، همانندخواهی در فصاحت و بلاغت است. درک فصاحت و بلاغت و به تعبیر دیگر، فهم مبارزه طلبی و در نهایت، شناخت دقیق و بی واسطه یکی از ابعاد مهم اعجاز قرآن بستگی تام به تسلّط مخاطب بر ادبیات عرب دارد تا با مقایسه ساختار اعجازی قرآن با سایر سخنان عربی، به معجزه بودن و از سوی خدا بودن آن پی ببرد. افزون بر آن، فهم نکات بلاغی قرآن، که رمز پی بردن به بسیاری از پیام های قرآن است، در گرو آشنایی با ادبیات عرب است و بدون آشنایی با ادبیات عرب، دست یابی به این ظرایف میسّر نیست؛ زیرا یکی از شرایط کلام فصیح را مطابقت با قواعد ادبی دانسته اند.
ج. آیات تدبّر: «تدبّر» در لغت، به معنای ژرف اندیشی و درک عمیق است. خداوند در قرآن دستور به تدبر در آن می دهد: (أَفَلَا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلَی قُلُوب أَقْفَالُهَا)^[۳۵۶] «آیا به آیات قرآن نمى‏اندیشند؟ یا [مگر] بر دلهایشان قفلهایى نهاده شده است؟»
(أَفَلَمْ یَدَّبَّرُوا الْقَوْلَ أَمْ جَاءهُم مَا لَمْ یَأْتِ آبَاءهُمُ الْأَوَّلِینَ)^[۳۵۷] «آیا در [عظمت‏] این سخن نیندیشیده‏اند، یا چیزى براى آنان آمده که براى پدران پیشین آنها نیامده است؟»
در آیه دیگر، یکی از اهداف نزول قرآن تدبّر در آن بیان شده است: (کِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ إِلَیْکَ مُبَارَکٌ لِیَدَّبَّرُوا آیَاتِهِ وَلِیَتَذَکَّرَ أُوْلُوا الْأَلْبَابِ)^[۳۵۸]« [این‏] کتابى مبارک است که آن را به سوى تو نازل کرده‏ایم تا در [باره‏] آیات آن بیندیشند، و خردمندان پند گیرند.»
فهم ژرف کاوانه قرآن بدون آگاهی از ادبیات حاکم بر زبان قرآن امکان ندارد.
۱-۲- روایات معصومان::
پیامبر گرامی اسلام۹در مورد توجه به این قاعده فرموده است:«أَعْرِبُوا الْقُرْآنَ‏ وَ الْتَمِسُوا غَرَائِبَهُ‏»^[۳۵۹] «قرآن را اعراب کنید و مشکل آن را دریابید.»
از امام صادق۷نیز چنین روایت شده است:
«تَعَلَّمُوا الْعَرَبِیَّهَ فَإِنَّهَا کَلَامُ‏ اللَّهِ‏ الَّذِی تَکَلَّمَ بِهِ خَلْقَهُ. یعنی زبان عربى را فراگیرید که قرآن به زبان عربى است و خداوند با مردم با این زبان سخن گفته است.»^[۳۶۰]
در میان روایات تفسیرى معصومان:نیز توجه به ادبیات عرب دیده مى‏شود به گونه ای که گاه در مقام بازگوئى برخى از نکات و برداشت‏هاى تفسیرى، به قاعده‏اى از قواعد ادبیّات عرب از جمله قواعد صرفى یا نحوى استناد می کنند و به این شکل، برداشتى روشمند، استوار و قانع کننده ارائه می نمایند.
به عنوان نمونه در روایتی از امام باقر۷در تفسیر آیه (یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِذا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاهِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَکُمْ وَ أَیْدِیَکُمْ إِلَى الْمَرافِقِ وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِکُمْ وَ أَرْجُلَکُمْ إِلَى الْکَعْبَیْن….)^[۳۶۱] «اى کسانى که ایمان آورده‏اید، چون به [عزم‏] نماز برخیزید، صورت و دستهای تان را تا آرنج بشویید و سر و پاهاى خودتان را تا برآمدگى پیشین [هر دو پا] مسح کنید و اگر جُنُب‏اید خود را پاک کنید [غسل نمایید].» آمده است که زراره مى‏گوید: به امام باقر۷عرض کردم آیا به من خبر نمى‏دهید از کجا دانستید و فرمودید که [در وضو] بخشى از سر و دو پا را باید مسح کرد. آن حضرت خندید، سپس فرمود: اى زراره [هم‏] پیامبر۹فرموده و هم در کتابى که از سوى خدا فرود آمده وجود دارد؛ زیرا خداوند عز و جل مى‏فرماید: صورتهاتان را بشویید، از این جمله دریافتیم که تمام صورت باید شسته شود سپس فرمود: و دستها تا آرنج، پس از آن کلام پیشین را از سخن بعد به لحاظ عبارت جدا ساخت و فرمود و به سرتان مسح کنید پس از این عبارت که فرمود (وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِکُمْ‏) دریافتیم که مسح باید به قسمتى از سر باشد، به دلیل وجود حرف باء. سپس «رجلین» را به «راس» وصل کرد همانگونه که «یدین» را به «وجه» وصل کرده بود… هنگام وصل آن به راس فهمیدیم که مسح بر قسمتی از سر است. این چنین پیامبر۹قرآن را برای مردم تفسیر کرده بود و آنها، ضایعش ساختند.»^[۳۶۲]
در این روایت امام باقر۷به این که خداى متعال در متعلّق فاغسلوا (وُجُوهَکُمْ وَ أَیْدِیَکُمْ) «باء» ذکر نکرده و در متعلق و امسحوا (بِرُؤُسِکُمْ) باء آورده است، استدلال کرده اند که در وضو، مسح، به بخشى از سر اطلاق می شود و از این برداشت معصوم۷مشخص می شود که ایشان در فهم معناى آیات قرآن به خصوصیات ادبى آیات نیز باید توجه داشته اند.
در روایت دیگری که از امام صادق۷نقل شده است، آمده است:
«وَ سُئِلَ عَنِ الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیِ عَنِ الْمُنْکَرِ أَ وَاجِبٌ هُوَ عَلَى الْأُمَّهِ جَمِیعاً فَقَالَ لَا فَقِیلَ لَهُ وَ لِمَ قَالَ إِنَّمَا هُوَ عَلَى الْقَوِیِّ الْمُطَاعِ الْعَالِمِ بِالْمَعْرُوفِ مِنَ الْمُنْکَرِ لَا عَلَى الضَّعِیفِ الَّذِی لَا یَهْتَدِی سَبِیلًا إِلَى‏أَیٍّ مِنْ أَیٍّ یَقُولُ مِنَ الْحَقِّ إِلَى الْبَاطِلِ‏ وَ الدَّلِیلُ عَلَى ذَلِکَ کِتَابُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَوْلُهُ‏ (وَ لْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّهٌ یَدْعُونَ إِلَى الْخَیْرِ وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ)^[۳۶۳] فَهَذَا خَاصٌّ غَیْرُ عَامٍّ کَمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ- (وَ مِنْ قَوْمِ مُوسى‏ أُمَّهٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ یَعْدِلُونَ‏^[۳۶۴] وَ لَمْ یَقُلْ عَلَى‏ أُمَّهِ مُوسَى‏ وَ لَا عَلَى‏ کُلِ‏ قَوْمِهِ‏…)^[۳۶۵] »
شخصى درباره همگانى بودن وجوب «امر به معروف» و «نهى از منکر» یا اختصاص وجوب آن دو به برخى افراد، از امام صادق۷پرسید:«آیا این فریضه بر یکایک افراد امّت واجب است؟»؛ امام۷در پاسخ فرمودند: خیر، بر همگان واجب نیست، سپس پرسش کننده از دلیل آن پرسید وامام۷فرمود: «این فریضه بر آن دسته از افراد توانمندى واجب است که گفتارشان مورد توجّه و اطاعت قرار مى‏گیرد و با این حال «معروف» و «منکر» را مى‏شناسند، و دلیل این سخن آن است که خداوند متعال فرموده «و باید از میان شما، گروهى، [مردم را] به نیکى دعوت کنند و به کار شایسته وادارند و از زشتى بازدارند» امام۷در ادامه پاسخ خود، دلیل گفتارشان را آشکارتر نموده و به آیاتی از قرآن استناد می کنند.
چنان چه در روایت مشخص است امام۷مى‏فرماید: اگر خداوند به جاى عبارت (وَ مِنْ قَوْمِ مُوسى‏ أُمَّهٌ) چنین مى‏فرمود: «على أمّه موسى» یا «على کلّ قوم موسى» در آن صورت، بیانگر وجوب این فریضه بر همگان بود ولى عبارتى که در آیه آمده است، یعنى؛(وَ مِنْ قَوْمِ مُوسى‏ أُمَّهٌ) دلالت بر وجوب آن بر گروهى خاص دارد.
توضیح سخن آن‏که، واژه «أمّه» در این آیه نکره آمده است و در جمله «على أمّه موسى» این واژه به کلمه «موسى» اضافه شده است و بدین شکل، معرفه گردیده. گویا امام۷با استناد به نکره آمدن این واژه در آیه، این برداشت را داشته است که، فریضه یاد شده بر گروهى خاص واجب است، چه این که نکره آمدن یک واژه در زبان عرب، گاه به منظور بیان این امر که گوینده، شمارى از مصادیق معناى واژه را اراده کرده، صورت مى‏گیرد و بنابراین، از آن جا که در آیه مورد نظر، واژه «أمّه» در عبارت (وَ لْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّهٌ) نکره مى‏باشد، این نتیجه حاصل شد که، فریضه امر به معروف و نهى از منکر، بر همگان واجب نمى‏باشد^[۳۶۶].
صحابه و تابعان نیز در تفسیر آیات قرآن به نکات ادبی آن توجه داشته اند. تفاسیر به جای مانده از آن ها گویای این حقیقت است.^[۳۶۷] از مجاهد نقل کرده اند که گفته است برای کسی که ایمان به خدا و روز قیامت داشته باشد سخن گفتن در کتاب خدا بدون این که آگاه به لغت های عرب باشد، جایز نیست.^[۳۶۸]
۱-۳- سخنان مفسّران و دانشمندان علوم قرآنی
توجه به قواعد ادبیات عرب و فهم قرآن براساس آن مورد اتفاق همه مفسّران علوم قرآنی است و اکثر آن ها در تفاسیر خود از این دانش بهره گرفته اند و بر اساس آن معنای آیات را توضیح داده اند. حتی کسانی که فهم معنا و تفسیر قرآن را محدود به روایات کرده و پیرو مکتب روایی محض هستند، نیز به صورت غیر مستقیم و در فهم روایات تفسیری، از این علم بهره برده اند و همین نیاز موجب شده است که در طول تاریخ تفسیر، کتب مختلفی در این زمینه تالیف شود.^[۳۶۹]
علاوه بر آن این نیاز سبب به وجود آمدن گرایش تفسیری ادبی در تفسیر شد که مفسّر به ذائقه و علایق شخصی یا تخصص خود عمدتاً به طرح مسائل ادبی قرآن یعنی مسائل صرفی، نحوی، لغوی و علوم بلاغی (بیان و بدیع) می پردازد. چنین مفسّرانى با کمک از علوم ادبى و تسلط برآنها مانند صرف و نحو به تفسیر آیات مى‏پردازند و معانى آیات را باتوجه به ترکیب کلمات و قرائت آنها، اجتهاد و بیان مى‏کنند.
مفسّران زیادی در طول تاریخ بر اساس این روش به تفسیر قرآن پرداخته اند که از جمله آن ها می توان به تفسیر جوامع الجامع‏، تألیف امین الاسلام ابو على فضل بن حسن طبرسى (م ۵۴۸ ق)، از عالمان بزرگ عالم تشیع، به زبان عربى و با هدف پرداختن به نکات ادبى، لغوى و بلاغى درمجموعه‏اى موجز فراهم آمده است. همچنین تفاسیر البحر المحیط تألیف ابو حیان اندلسى غرناطى(م ۷۴۵ ق)، تفسیر القرآن و اعرابه و بیانه‏ تألیف شیخ محمد على طه دره و الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الاقاویل فى وجوه التأویل‏ تألیف جار اللّه محمود بن عمر زمخشرى (م ۵۳۸ ق) از جمله تفاسیری هستند که در آنها به طور مبسوط به طرح مباحث ادبی و لغوی پرداخته شده است.
دانشمندان علوم قرآنی نیز بر لزوم توجه به ادبیات عرب در تفسیر قرآن تاکید کرده اند؛ میبدی در قواعد التفسیر در باب اهمیت توجه به این قاعده می نویسد: «این علم از امهات علوم در عملیات تفسیر قرآن است … این علم مانند کلیدی برای مفسّر است تا بتواند به حوزه معانی قرآن وارد شود چون مفسّر تا وقتی که نداند مثلاً رفع کلمه به خاطر مبتدا، خبر یا فاعل بودن آن است یا این که عطف به ماقبل شده است؟ و یا این که نصب کلمه به دلیل مفعول، حال یا تمییز بودن آن است و یا فاعل را از مفعول تشخیص ندهد چگونه می تواند به فهم صحیحی از آیات قرآن برسد؟»^[۳۷۰]
دیگر مفسّران و دانشمندان علوم قرآنی نیز در باب اهمیت توجه به قواعد ادبیات عرب اظهار نظر کرده اند که در این جا از ذکر آن خود داری می کنیم، خواننده محترم می تواند به مقدمه تفاسیر مراجعه کند.
۱-۴- بنای عقلا
روش عقلایی متداول در فهم سخن هر گوینده ای مبنا قرار دادن ادبیات آن سخن است; زیرا بدون توجه به واژگان و ساختار گفتار گوینده، امکان فهم و داوری در باب صحّت و سقم ظاهر آن سخن و مفاد و محتوای آن ممکن نیست. در مورد قرآن نیز همین گفته صدق می کند و مفسّر باید هنگام تفسیر به ادبیات عرب که زبان قرآن است توجه داشته باشد.
۲- روش ملا فتح الله در توجه به ادبیات عرب
حال که اهمیت توجه به ادبیات عرب در فهم و تفسیر قرآن روشن شد به سراغ تفسیر منهج الصادقین می رویم تا مشخص شود مفسّر این تفسیر گرانسنگ تا چه اندازه به این قاعده توجه داشته است. با مراجعه به متن تفسیر منهج الصادقین مشخص می شود که مفسّر در تفسیر آیات به قواعد عربی توجه‏ داشته است و در مواردی با اشاره به مقتضاى این قاعده‏ها، معناى آیات را بیان و یا نکاتى را از آیات استفاده کرده است.
مفسّر گاهی چند ترکیب احتمالی برای آیه ذکر می کند و یکى از این ترکیبات را بر دیگر ترکیبات ترجیح داده و این نشان مى‏دهد که وى در تفسیر، به قواعد نحو و اقتضائات آن توجه داشته است؛ براى مثال ذیل آیه شریفه (اللَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّوم ….)^[۳۷۱] «خداست که معبودى جز او نیست زنده و برپادارنده است…» مفسّر بیان ترکیبات مختلف را در فهم و تبیین آیات، خصوصاً آیه مذکور- به جهت شرافت آن- موثر می داند و به طور مفصل به بیان نکات نحوی این آیه می پردازد و می نویسد نزد راغب ترکیب آیه این است که «لا» حرف نفی است و (إِلهَ) به معنی مفعول و مشتق از «اَلَه» که به معنی «عبد» است، می باشد. پس معنای (إِلهَ) معبود است و در این جا صفت برای (الله) است. ملا فتح الله در ادامه نظر صاحب کشاف را در این باره می نویسد که او (إِلهَ) را در این آیه اسم لای نفی جنس و مبنی بر فتح دانسته و معتقد است که در این جا صفت واقع نمی شود بلکه موصوف است و اصل کلام این گونه بوده است: «الله اله» و «لا» و «الا» را در کلام داخل کرده اند تا حصر معبود بودن خدای تعالی را افاده کند پس در نتیجه (لا إِلهَ) خبر مقدم و (إِلاَّ هُوَ) مبتدای موخر است صاحب کشاف معتقد است که خبر در این آیه مذکور است ولی برخی دیگر خبر «لا» را «موجود» یا «ممکن» محذوف می دانند.
ملا فتح الله کاشانی پس از ذکر این اقوال در ترکیب آیه یا آور می شود که اگر «موجود» خبر محذوف باشد دلالت بر نفی امکان وجود معبود به غیر حق نخواهد کرد و اگر خبر محذوف«ممکن» باشد این کلمه دلالت بر وجود الله تعالی نخواهد کرد وی سپس نظر خود را در این باره می آورد و می نویسد چرا نگوییم که خبر محذوف«مستحق للعباده» باشد و در این هنگام معنی آیه این می شود که هیچ معبود شایسته عبادت به غیر از خداوند تعالی نیست و این معنی با آنچه که صاحب کشاف اختیار کرده بود یکی است و معنی حصر در استحقاق عبادت در خداوند متعال است.^[۳۷۲]
مولف در این جا با توجه به قواعد ادبیات عرب حصر استحقاق عبادت و الوهیت خداوند متعال و در یک کلام توحید را از آیه برداشت کرده است که از نکات مهم آیه است و فهم این معنا از آیه پاسخی است به کفار که معتقد به عبودیت غیر الله هستند.
گاهی نیز چند وجه اعراب ذکر می کند و هیچ کدام از آنها را نپذیرفته و خود وجه اعرابی دیگری را بیان می کند به عنوان نمونه ذیل آیات شریفه (الم*ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فیهِ هُدىً لِلْمُتَّقینَ)^[۳۷۳] «الف، لام، میم*این است کتابى که در [حقانیت‏] آن هیچ تردیدى نیست [و] مایه هدایت تقواپیشگان است» سه احتمال ترکیبی برای آیه ذکر می کند اول این که (الم) مبتدا، (ذلِکَ)مبتدای دوم و (الْکِتابُ) خبر باشد. دوم این که (الم) خبر برای مبتدای محذوف باشد و (ذلِکَ) خبر دوم یا بدل و (الْکِتابُ) صفت برای (الم) باشد و (لا رَیْبَ) اسم لای نفی جنس و مبنی و محلا منصوب باشد سومین وجه اعرابی که ملا فتح الله برای آیه ذکر می کند این است که (ذلِکَ) مبتدا و (الْکِتابُ) خبر یا صفت برای (ذلِکَ) باشد و مابعد آن نیز جمله خبریه باشد. مفسّر پس از بیان این احتمالات ترکیبی هیچ یک را انتخاب نمی کند و خود یک وجه ترکیبی دیگر برای آیه ذکر می کند و می گوید بهتر آن است که آیه چهار جمله مستانفه^[۳۷۴] و عطف بر یکدیگر باشد و حرف عطف بین آن ها قرار نگرفته است ملا فتح الله در ادامه وجه ارتباط این جمله ها را با یکدیگر بیان می کند. ^[۳۷۵]
ملا فتح الله در اکثر موارد نکات ادبی را با توجه به تفسیر الکشاف بیان می کند و در بیشتر این موارد نیز اشاره ای به منبع مورد استفاده خود نمی کند. وی در آیه فوق دقیقآ آنچه را زمخشری در الکشاف آورده، بیان می کند و به نام او نیز هیچ اشاره ای نمی کند. وی در برخی جاها نیز که در اعراب آیه نظری غیر از آنچه زمخشری ذکر کرده، می آورد در نهایت می گوید که با توجه به آنچه ما بیان کردیم، همان چیزی که صاحب کشاف اراده کرده بود حاصل می شود^[۳۷۶]. گویا وی نظرات زمخشری در مباحث ادبی را فصل الخطاب پنداشته است.
در هر حال مفسّر در آیه با توجه به علم نحو از قواعد ادبیات عرب یک وجه اعرابی برای آیه ذکر می کند و با معطوف دانستن جملات به یکدیگر نکات در خور توجهی از آیه برداشت کرده است.
مفسّر گاهی در بیان اعراب آیات به استشهادات و اقوال برخی صحابه از قبیل ابن عباس و تابعان مانند حسن بصری، قتاده و ضحاک و نیز اقوال نحویین و ادیبان عرب همچون سیبویه، فرّاء، زجّاج، اخفش، مبرّد، خلیل، ابو عبیده اشاره می کند. به عنوان نمونه در تفسیر(فَنَادَاهَا مِن تَحْتِهَا أَلَّا تَحْزَنِی قَدْ جَعَلَ رَبُّکِ تَحْتَکِ سَرِیًّا)^[۳۷۷] «پس، از زیر [پاى‏] او [فرشته‏] وى را ندا داد که: غم مدار، پروردگارت زیر [پاى‏] تو چشمه آبى پدید آورده است.» در مورد مرجع ضمیر در (تَحْتِهَا) به روایتی از قتاده، و روایتی از مجاهد، حسن، وهب و سعید بن جبیر اشاره می کند و می گوید که با توجه به این روایت ضمیر در (تَحْتِهَا) به (نخله) در آیه قبل برمی گردد. اما ملا فتح الله مرجع ضمیر را خود حضرت مریم۷می داند و آیه را بر اساس آن تفسیر می کند. یعنی جبرئیل یا فرشته دیگر یا حضرت عیسی۷که هر کدام می تواند مرجع ضمیر در (فَنَادَاهَا) باشد، مریم۷را از زیر قدم هایش فرا خواند.^[۳۷۸]
به نظر می رسد با توجه به این که اکثر مفسّران مرجع ضمیر در (فَنَادَاهَا) را با توجه به وضعیت فرزند نسبت به مادر به حضرت عیسی۷بر می گردانند، ضمیر در (تَحْتِهَا) نیز به خود مریم۷برگردد. از طرف دیگر برگشت ضمیر به مرجعی که به ضمیر نزدیک تر باشد طبق قواعد ادبیات عرب بهتر و صحیح تر است. پس می توان نتیجه گرفت که ملا فتح الله در انتخاب مرجع ضمیر درست عمل کرده است و با وجود تصریح به احتمالات دیگر در مرجع ضمیر احتمال ارجح را برگزیده است.
و در بیان اعراب (وَأُخْرَى تُحِبُّونَهَا)^[۳۷۹] «و [رحمتى‏] دیگر که آن را دوست دارید» قول زجاج^[۳۸۰] و در (ثُمَّ لَنَنزِعَنَّ مِن کُلِّ شِیعَهٍ أَیُّهُمْ أَشَدُّ عَلَى الرَّحْمَنِ عِتِیًّا)^[۳۸۱] «آن گاه از هر دسته‏اى، کسانى از آنان را که بر [خداى‏] رحمان سرکش‏تر بوده‏اند، بیرون خواهیم کشید.» قول سیبویه^[۳۸۲] را نیز آورده است.
در برخی موارد که در ترکیب آیه دو یا چند احتمال مطرح بوده است برای ترجیح یک احتمال به آیات دیگر قرآن استناد کرده است؛ به عنوان نمونه در تفسیر آیه (إِذْ یَقُولُ لِصَاحِبِهِ لاَ تَحْزَنْ إِنَّ اللّهَ مَعَنَا فَأَنزَلَ اللّهُ سَکِینَتَهُ عَلَیْهِ وَأَیَّدَهُ بِجُنُودٍ لَّمْ تَرَوْهَا)^[۳۸۳] «وقتى به همراه خود مى‏گفت: «اندوه مدار که خدا با ماست.» پس خدا آرامش خود را بر او فرو فرستاد، و او را با سپاهیانى که آنها را نمى‏دیدید تأیید کرد.» گفته است برخی ضمیر در (عَلَیْهِ) را راجع به (صَاحِبِهِ) یعنی ابوبکر می دانند و حال آن که ضمیر در آن به پیامبر۹بر می گردد چرا که همه ضمایر قبل از آن به پیامبر۹برمی گردد وی در ادامه برای تایید این گفته خود به آیه (ثُمَّ أَنَزلَ اللّهُ سَکِینَتَهُ عَلَى رَسُولِهِ)^[۳۸۴] «آن گاه خدا آرامش خود را بر فرستاده خود فرود آورد.» و آیه ای دیگر^[۳۸۵] در این باره استناد می کند. چنانچه مشخص است خداوند در این آیات از نزول سکینه بر پیامبر۹خبر می دهد. گاه نیز برای ترجیح یک ترکیب به شعر عرب تمسک جسته است به طور مثال در تفسیر آیه (قَالَتْ إِحْدَاهُمَا یَا أَبَتِ اسْتَأْجِرْهُ إِنَّ خَیْرَ مَنِ اسْتَأْجَرْتَ الْقَوِیُّ الْأَمِینُ)^[۳۸۶] «یکى از آن دو [دختر] گفت: «اى پدر، او را استخدام کن، چرا که بهترین کسى است که استخدام مى‏کنى: هم نیرومند [و هم‏] درخور اعتماد است.»» گفته است که جهت مبالغه در این جا (خَیْرَ مَنِ) اسم برای (إِنَّ) است نه خبر در حالی که باید خبر واقع می شد^[۳۸۷] وی در ادامه برای صحت خبر واقع شدن خیر به شعری از اشعار عرب^[۳۸۸] که نظیر چنین ترکیبی را دارد، استناد می کند.
ملا فتح الله در مواردی نیز تنها به اجتهاد شخصی خود در نکات نحوی و صرفی بسنده کرده است. به عنوان نمونه در ذیل آیه شریفه(فَأَزَلَّهُمَا الشَّیْطانُ عَنْها فَأَخْرَجَهُما مِمَّا کانا فیه …)^[۳۸۹] «پس شیطان هر دو را از آن بلغزانید و از آنچه در آن بودند ایشان را به درآورد…» ملا فتح الله مرجع ضمیر عنها را به شجره برگردانده است که در آیه قبل ذکر شده است و می گوید:
«(عَنْها) از آن درخت یعنى از جهه آن شجره و وسیله آن اصدار ذلت ایشان نمود به سبب آن حامل ایشان شد بر ذلت یا آنکه ضمیر عنها راجع به جنت باشد یعنى ازلال و اذهاب ایشان نمود از بهشت.»^[۳۹۰]
موارد استفاده ملا فتح الله از مباحث نحوی و صرفی و استمداد و استنتاج وى از قواعد ادبیات عرب در تبیین معناى آیات و فهم مراد و مقصود آن ها، زیاد است که جهت رعایت اختصار از ذکر آن ها خودداری می کنیم خواننده محترم می تواند برای اطلاع بیشتر به تفسیر منهج الصادقین مراجعه نماید.
۳- نقد و بررسی روش ملا فتح الله کاشانی در توجه به قواعد ادبیات عرب
۳-۱- امتیازات

۴-۳-۳-۳) روایی واگرا ۸۵
۴-۳-۳-۳-۱) روش بارهای عاملی متقابل ۸۵
۴-۳-۳-۳-۲) روش فورنل و لاکر ۸۷
۴-۳-۴) ارزیابی مدل اندازه‌گیری (مدل بیرونی) ۸۹
۴-۳-۴-۱) اندازه و معناداری ضرایب مسیر ۹۰
۴-۳-۴-۱-۱) ضرایب معناداری Z (مقادیر t- value) 90
۴-۳-۴-۱-۲) ضریب رگرسیونی مسیرها ۹۱
 (R Squars) 92
۴-۳-۴-۱-۴) اندازه اثر ۹۲
۴-۳-۴-۱-۵) کیفیت پیش بینی کنندگی () ۹۴
۴-۳-۴-۱-۶) معیارRedundancy 95
۴-۴-۳) بررسی مدل کلی پژوهش ۹۵
۴-۵) نتایج حاصل از آزمون فرضیه ­ها ۹۶
۴-۶) اثر تعدیلگری ۹۸
۴-۷) مدل اصلاح شده پژوهش ۱۰۰
۴-۸) مقایسه شاخص­ های مدل اولیه و مدل اصلاح شده ۱۰۱
۴-۹) خلاصه و جمع بندی ۱۰۲
فصل پنجم) نتیجه ­گیری و پیشنهادها
۵-۱) مقدمه ۱۰۴
۵-۲) خلاصه تحقیق ۱۰۴
۵-۳) مدل نهایی پژوهش ۱۰۵
۵-۴) نتیجه ­گیری­های مبتنی بر فرضیه های پژوهش ۱۰۶
۵-۴-۱) نتیجه ­گیری­های مبتنی بر فرضیه اول ۱۰۶
۵-۴-۲) نتیجه ­گیری­های مبتنی بر فرضیه دوم ۱۰۶
۵-۴-۳) نتیجه ­گیری­های مبتنی بر فرضیه سوم ۱۰۷
۵-۴-۴) نتیجه ­گیری­های مبتنی بر فرضیه چهارم ۱۰۷
۵-۴-۵) نتیجه ­گیری­های مبتنی بر فرضیه پنجم ۱۰۸
۵-۴-۶) نتیجه ­گیری­های مبتنی بر فرضیه ششم ۱۰۸
۵-۴-۷) نتیجه ­گیری­های مبتنی بر فرضیه هفتم ۱۰۹
۵-۴-۸) نتیجه ­گیری­های مبتنی بر فرضیه هشتم ۱۰۹
۵-۴-۹) نتیجه ­گیری­های مبتنی بر فرضیه نهم ۱۱۰
۵-۴-۱۰) نتیجه ­گیری­های مبتنی بر فرضیه دهم ۱۱۰
۵-۴-۱۱) نتیجه ­گیری­های مبتنی بر فرضیه یازدهم ۱۱۱
۵-۴-۱۲) نتیجه ­گیری­های مبتنی بر فرضیه دوازدهم ۱۱۱
۵-۴-۱۳) نتیجه ­گیری­های مبتنی بر فرضیه سیزدهم ۱۱۲
۵-۴-۱۴) نتیجه ­گیری­های مبتنی بر فرضیه چهاردهم ۱۱۲
۵-۴-۱۵) نتیجه ­گیری­های مبتنی بر فرضیه پانزدهم ۱۱۳
۵-۵) نتیجه ­گیری کلی تحقیق ۱۱۳
۵-۶) پیشنهادهای­کاربردی و مدیریتی ۱۱۴
۵-۷) پیشنهادهایی برای تحقیق­های آتی ۱۱۵

۵-۸) محدودیت و مشکلات پژوهش ۱۱۵
۵-۹) خلاصه و جمع بندی ۱۱۵
پیوست­ها ۱۱۷
منابع ۱۳۱
فهرست جداول
جدول(۲-۱) خلاصه نتایج تحقیقات انجام شده در ارتباط با موضوع تحقیق در داخل کشور ۴۹
جدول (۲-۲) خلاصه نتایج تحقیقات انجام شده در ارتباط با موضوع تحقیق در خارج کشور ۵۵
جدول (۳-۱) ترکیب سؤالات پرسشنامه ۷۲
جدول (۳-۲) منابع مقیاس­های سنجش ۷۳
جدول (۳-۳) بررسی پایایی با آلفای کرونباخ ۷۴

این دارو به صورت پودر بلوری با رنگ سفید و بی بو می باشد که در آب، ان-هگزان و اسیدکلریدریک نامحلول بوده و در حلال های آلی نظیر متانول، اتانول و کلروفرم محلول می باشد.نقطه ذوب سیمواستاتین در حدود C°۱۳۷ گزارش شده است.(۴۵)

شکل ۲-۱۲٫ ساختار شیمیایی سیمواستاتین(۴۵)
۲-۲-۸-۲- مکانیسم اثر
داروهای مورد استفاده جهت درمان اختلالات لیپوپروتئینی عموما شامل گروه های ذیل می باشند(۴۶) :
الف-مهارکننده های رقابتی HMG-COA ردوکتاز
ب-مشتقات فیبریک اسید
ج-رزین های متصل شونده به اسیدهای صفراوی
د-مهارکننده های جذب استرول در روده
و-نیاسین
سیمواستاتین متعلق به گروه مهرکننده های رقابتی HMG-COA ردوکتاز می باشد.این ترکیبات آنالوگ های ساختمان HMG-COA (3-هیدروکسی-۳متیل گلوتاریل-کوآنزیم A) هستند.‌لواستاتین ، آتورواستاتین ، فلوواستاتین ، پراواستاتین،سیمواستاتین و روزواستاتین به این گروه تعلق داشته و در کاهش LDL از سایر گروه های ذکر شده مؤثرتر هستند. اولین مرحله جهت ساخت استرول به عهده HMG-COA ردوکتاز می باشد.اشکال فعال مهار کننده های ردوکتاز، آنالوگ های ساختمانی ترکیب بینابینی HMG-COA هستند، که طی سنتز موالونات توسط HMG-COA ردوکتاز تولید می شوند.مهار نسبی آنزیم ردوکتاز به وسیله این آنالوگ ها می تواند ساخت ایزوپرونوئیدهایی نظیر یوبیکنون (Ubiquinone) و دولیکول (Dolichol) و پرنیلاسیون پروتئین ها را مهار کند.(۴۷) از سوی دیگر مهارکننده های ردوکتاز به وضوح باعث افزایش گیرنده هایی با تمایل بالا به LDL می شوند.این اثر با افزایش میزان کاتابولیسم LDL و افزایش برداشت پیش سازهای LDL (بقایای VLDL) توسط کبد،باعث کاهش LDL کل پلاسما می شود. قسمت اعظم این داروها هنگام عبور اول کبدی به وسیله کبد از خون برداشت می شوند و در نتیجه بیشترین تاثی آنها روی کبد است(۴۸).
۲-۲-۸-۳- فارماکوکینتیک :
سیمواستاتین به صورت پیش داروی لاکتونی غیرفعال می باشد که در دستگاه گوارش به مشتقات بتاهیدروکسیل فعال تبدیل می شود. این دارو همچون سایر مهارکننده های ردوکتاز برداشت عبور اول بالایی در کبد دارد. به طوری که فراهمی زیستی سیمواستاتین پس از تجویز از راه خوراکی بسیار پایین بوده و کمتر از ۵ درصد دوز خوراکی، در گردش خون سیستمیک بدن یافت می شود.جذب دوز مصرفی بین ۶۰ تا ۸۰ درصد بوده،بیشتر داروی جذب شده در صفرا ترشح شده و تنها ۱۳ درصداز راه ادرار دفع می گردد. نیمه عمراین دارو ۳ ساعت گزارش شده و از پیوند بالایی (در حدود ۹۵ درصد) با پروتئین های پلاسما برخوردار است.(۴۹)
۲-۲-۸-۴- عوارض جانبی
عارضه جانبی مهم این دارو شامل افزایش سه برابری آنزیم سرمی پروتئین کیناز می باشد که منجر به ایجاد دردهای عضلانی میگردد. شیوع این عارضه در ۵ درصد افراد گزارش شده است. از جمله عوارض جانبی دیگر با شیوع کمتر می توان به سردرد، درد شکم،یبوست،اسهال،سوء هاضمه ، نفخ، تهوع، استفراغ و عفونت های دستگاه تنفسی فوقانی اشاره نمود.
۲-۲-۸-۵- موارد و مقدار مصرف
الف- پیشگیری اولیه و ثانویه از بیماری های شریان های کرونر،هایپرلیپیدمی
بزرگسالان: در ابتدا mg 20 ،خوراکی،یک بار در روز(شب ها)، بیمارانی که نیاز به کاهش بیش از ۴۵ درصد سطح LDL-C دارند باید با دوز mg 40 در روز شروع کنند.
براساس تحمل و پاسخ بیمار هر ۴ هفته می توان دوز دارو را تنظیم کرد.محدوده مصرف روزانه mg 80-5 است.
ب-هایپرکلسترولمی خانوادگی هموزیگوت
بزرگسالان: mg 40 در روز،خوراکی(شب ها)، یا mg 80 در روز،در سه دوز ۲۰، ۲۰ و ۴۰ میلی گرمی
۲-۲-۸-۶- موارد احتیاط و منع مصرف
سیمواستاتین در افراد حساس به دارو، زنان باردار و شیرده، زنان در سنین باروری، بیماری فعال کبدی، بیماریهایی که باعث صعود دائم و غیر قابل توجیه ترانس آمینازهای سرم می شود،منع مصرف دارد.
همچنین در افرادی که سابقه بیماری کبدی داشته و یا مقادیر زیادی الکل مصرف میکنند باید با احتیاط تجویز شود.
۲-۲-۸-۷- اشکال دارویی :
این دارو به صورت قرص های ۲۰،۱۰،۵ و ۴۰ میلی گرمی با نام تجاری (Merck) Zocor^® در بازار جهانی عرضه می گردد.(۴۹)
بخش سوم :
بررسی برخی مقالات و مطالعات دیگران در این زمینه
۲-۳-۱ مرور برخی مطالعات دیگران
از سال ١٩۶١ تحقیقات در زمینه روش های پراکندگی جامد آغاز شده است. در سالهای اولیه دهه ١٩۶٠، Sekiguchi گزارش داد که فرمولاسیون مخلوط اتکتیک می تواند منجر به اصلاح سرعت رهش و در نتیجه فراهمی زیستی داروهای کم محلول شود.ترکیب اتکتیک سولفوتیازول-اوره و کلرامفنیکل-اوره مثال هایی از تهیه داروهای کم محلول در حامل هایی با حلالیت زیاد در آب است.
Obi و Sekiguchiبرای تهیه مخلوط اتکتیک ساده از روش ذوبان استفاده کردند.آنها سولفاتیازول و اوره را در دمای بالای نقطه اتکتیک ذوب کرده و در حمام یخ سرد کردند.در نتیجه اندازه ذرات کاهش یافت. این پراکندگی ها رهش سریع تر و فراهمی زیستی بهتری از فرمولاسیون های مرسوم داشتند.علت این امر این بود که بعد از انحلال اوره،سوسپانسیونهای ریزی از ذرات دارو در معرض محیط انحلال (یا مایعGI) قرار گرفته و اندازه کوچکتر ذرات و همچنین ترشوندگی بهتر ذرات دارو در این سوسپانسیون منجر به سرعت انحلال سریع تر می شود.(۲۲ و ۲۳)

همچنین Karing اسپری کردن مخلوط را روی یک سطح سرد پیشنهاد کرد.(۲۶)
Chiou و Reglmanسرعت سرد کردن را به وسیله cooling-suap در ظروف استیل افزایش دادند.(۲۳)
قدم بعدی استفاده از محلول جامد توسط Kanig وLevy بود.برخلاف مخلوط اتکتیک ،ترکیبات پراکنده شده در یک
محلول جامد ،یک پراکندگی ملکولی بود.(۲۴)
مثلا تهیه پراکندگی جامد پیروکسیکام د حامل پلی وینیل پیرولیدین(PVP) و یا تهیه پراکندگی جامد فوروزماید در حامل Crospovidon باعث افزایش سرعت رهش داروهای مذکور شده است.(۲۰و۲۱)
به دلیل مشکل حساسیت برخی داروها به دما روش ذوبان با محدودیت های همراه بود و به همین دلیل روش حلال ابداع شد. اولین بارNakamura و Tachibani بتاکاروتن وPVP را در حلال مشترک کلروفرم حل کردند و با تبخیر حلال پراکندگی جامد مورد نظر تهیه شد. (۱۹)
روش تبخیر حلال توسط Mayersohn و Gibaldiادامه داده شد.آنها گریزئوفولوین و PVP را در حلال مشترک کلروفرم حل کرده و با تبخیر حلال به پراکندگی جامد دست یافتند.سرعت رهش گریزئوفولوین از این پراکندگی جامد بسته به نسبت دارو به حامل تا یازده برابر داروی میکرونیزه بود.(۲۹)
در طی سالیان اخیر مطالعات موفقیت آمیزی در زمینه افزایش سرعت انحلال داروهای کم محلول و به تبع آن افزایش فراهمی زیستی این داروها با بکارگیری روش پراکندگی جامد صورت گرفته است.
در سال ۲۰۰۰ داروی کم محلول پیروکسیکام با بهره گرفتن از روش پراکندگی جامد مورد بررسی قرار گرفت.پراکندگی های جامد تهیه شده با بهره گرفتن از PEG6000 به مراتب سرعت انحلال بالاتری نسبت به مخلوط فیزیکی ساده دارو و حامل از خود نشان دادند.(۷)
همچنین در خصوص داروی لیپوفیل اتیوناویر از آنجائیکه جذب خوراکی این دارو وابسته به سرعت انحلال و نفوذپذیری آن می باشد، پراکندگی جامد این دارو با بهره گرفتن از PEG8000 در سال ۲۰۰۴ مورد ارزیابی قرار گرفت که نتایج حاکی از بهبود سرعت انحلال دارو بود.(۸)
لازم به ذکر است که در کنار اثرات مفید مشاهده شده از پلیمرهای هیدروفیل در برخی موارد عملا به کارگیری پلیمرها در سیستم پراکندگی جامد تاثیر چندانی در بهبود سرعت انحلال داروی کم محلول نداشته است. به عنوان نمونه استفاده از PEG4000 و PEG20000 در حضور افلوکساسین تاثیر قابل توجهی بر انحلال دارو نداشته ولی کاربرد سیستم سه تایی متشکل از دارو،پلیمر و سورفکتانت نتایج مطلوبی را به دنبال داشته است.(۶)
Mehtan و همکارانش جهت افزایش محلولیت و سرعت انحلال نیفدیپین روش پراکندگی جامد را با بهره گرفتن از Pluronic F68به کار بردند. بر اساس نتایج حاصله ، محلولیت دارو در سیستم پراکنده تهیه شده در مقایسه با داروی خالص حدود ده برابر افزایش نشان داد. بررسی ترموگرام DSC نیفدیپین خالص و سیستم پراکنده آن نشان داد که نقطه ذوب نیفدیپین در حالت پراکندگی جامد به طور مشخصی در مقایسه با داروی تنها کاهش می یابد. همچنین طیف تفرق اشعه ایکس ( XRD) نمایانگر کاهش شدت حالت کریستالی دارو پس از پراکنده شدن در سیستم حاوی سورفکتانت بود. (۹)
Pandya و همکارانش از روش تبخیر کمک حلال در حضور پلیمر HPMC به منظور بهبود محلولیت سیمواستاتین استفاده کردند. به این ترتیب که دارو در میسل های هیدروفوب HPMC انکپسوله شده و برای تبخیر حلال از روش اسپری درایینگ و Rotaevporation استفاده گردید.(۱۳)
بر اساس تحقیقات انجام یافته فوق روش پراکندگی جامد به عنوان روشی مناسب جهت افزایش سرعت انحلال و محلولیت داروهای کم محلول با بهره گرفتن از حامل های مناسب می باشد. در این مطالعه بر آنیم که محلولیت داروی سیمواستاتین را با بهره گرفتن از حامل های مختلف با روش پراکندگی جامد بهبود بخشیم.
فصل سوم :
مواد و روش ها
۳-۱-مقدمه
سیمواستاتین به عنوان داروی کاهش دهنده کلسترول خون به طور گسترده در درمان هیپرکلسترولمی مورد استفاده قرار می گیرد و داروی بسیار کم محلولی است. اغلب داروهای کم محلول در آب، از نظر فراهمی زیستی با مشکل رو به رو هستند. در مورد این داروها به ویژه داروهای متعلق به گروه BCS 2 ، سرعت جذب گوارشی معمولا به وسیله سرعت انحلال دارو در مایع گوارشی کنترل شده، لذا عملی ترین و بهترین روش جهت افزایش فراهمی زیستی این داروها، افزایش محلولیت یا سرعت انحلال آنها می باشد.(۳)
در حال حاضر روش های متعددی جهت افزایش سرعت انحلال در دستگاه گوارش و به تبع آن افزایش فراهمی زیستی داروهای کم محلول به کار برده می شود، که استفاده از سیستم پراکندگی جامد ( Solid dispersion) یکی از این روش ها محسوب می گردد. عرضه دارو به این طریق نه تنها به دلیل حل شدن سریع حامل موجب افزایش سطح تماس دارو با محیط انحلال می شود، بلکه در برخی موارد با افزایش محلولیت دارو نیز موجب تسریع بیشتر سرعت انحلال می گردد.(۴) Solid dispersion به پراکندگی یکنواخت ماده موثره فعال در یک حامل یا ماتریکس خنثی به صورت فاز جامد با به کارگیری روش تبخیر حلال و یا ذوبان اطلاق می شود. (۵)

راستای اجرای صحیح وظائف محوله اشاره نمود. در این تحقیق درصددیم تا با مطالعه و بررسی مسئولیت کیفری سلسله مراتب فرماندهی افق های روشن تری در خصوص موضوع فرا روی جامعه حقوقی و دست اندرکاران سیاست جنایی کشور بگشاییم.
گفتار سوم: سوال های تحقیق
الف) امر آمر قانونی چه تاثیری در مسئولیت کیفری آمر و مامور دارد؟
ب) قانونگذار ایران در رابطه با مسئولیت کیفری سلسله مراتب فرماندهی چه نظریه ای را مبنای قانونگذاری خود قرار داده است؟
گفتار چهارم: فرضیه های تحقیق
الف) در صورتی که امر آمر، قانونی بوده و مامور نیز در راستای امتثال امر سلسله مراتب فرماندهی خود مرتکب عملی شود، این رفتار از جمله مصادیق عوامل موجهه جرم محسوب می شود.
ب) قانونگذار ایران در رابطه با مسئولیت کیفری سلسله مراتب فرماندهی نظریه ی مسئولیت مشروط را مبنای قانونگذاری خود و مبنای پذیرش مسئولیت کیفری آمر و مامور در رابطه مذکور قرار داده است.
گفتار پنجم: روش تحقیق
از جهت گردآوری و تحصیل اطلاعات، روش کتابخانه ای است و اطلاعات مورد نظر از منابع کتابخانه ای (کتاب ها، مقاله ها، رساله ها، پایان نامه ها و…) به صورت فیش برداری تهیه و در مرحله نگارش مورد استفاده قرار می گیرد و از جهت تدوین و تحلیل اطلاعات، روش تفسیری و استنباطی است که اطلاعات گردآوری شده مورد تحلیل و بررسی قرار داده خواهد شد.
گفتار ششم: اهداف تحقیق
الف) بررسی مفهوم امر آمر قانونی و مبانی قانونی آن.
ب) بررسی نظریه های گوناگون در رابطه با مسئولیت کیفری سلسله مراتب فرماندهی.
ج) مشخص نمودن خلأءهای قانونی در خصوص موضوع مذکور و پیشنهاد به مجلس قانونگذاری برای تصویب قانون مناسب در جهت اصلاح قوانین و مقررات مربوطه.

فصل اول
کلیات (مفاهیم و پیشینه)
مبحث اول: مفاهیم و گستره موضوعی تحقیق
یکی از موضوعات مهم هر تحقیق مبحث مربوط به مفاهیم می باشد. مفاهیم اصلی هر تحقیق قلمرو و گستره موضوعی آن پژوهش را مشخص نموده و از این رو به مثابه خط سیر و نقشه راه محقق می باشند. به همین جهت در این تحقیق مفاهیم ذیل بعنوان واژگان کلیدی مورد بحث و بررسی قرار می گیرد؛
گفتاراول: مسئولیت کیفری سلسله مراتب فرماندهی در نیروهای مسلح
به زبان انگلیسی «Criminal responsibility of “chain” command in the armed force»
تعریف مسئولیت کیفری= مسئولیت را ضمان، تعهد، مسئول بودن،‌ موظف بودن^[۵]، و وظایف و اعمال و افعالی است که انسان عهده‌دار و مسئول آن باشد^[۶] تعریف نموده اند .مسئول از سأل به معنی زیر سؤال بردن،‌ بازخواست کردن،‌ مؤاخذه کردن، به اصرار تقاضا کردن چیزی نیز آمده است. مسئول، پاسخگو نیز معنی شده است.^[۷] در تعریف اصطلاحی، مسئولیت به تعهد قانونی شخصی بر رفع ضرری که به دیگری وارد کرده است تعریف شده است . خواه این ضرر ناشی از تقصیر خود وی باشد یاناشی از فعالیت او شده باشد . در همین معنی لفظ ضمان را در فقه به کار برده اند و معنی آن هر نوع مسئولیت اعم از مالی و مسئولیت کیفری است.^[۸] باید توجه داشت که در مسئولیت مدنی لازم نیست قانون اشخاص را ملزم به جبران خسارت نموده باشد برخلاف مسئولیت کیفری که درآن تنها وقتی می توان شخص را مسئول دانست که قانونگذار او را مسئول تلقی نموده باشد در مسئولیت مدنی همین که عمل شخص منجر به ورود خسارت به دیگری گردد شخص مسئول جبران خسارات ناشی از عمل خود بوده و این الزام نیازی به تصریح قانون ندارد. بنابراین تعریف مسئولیت به تعهد قانونی شخص بر رفع ضرری که به دیگری وارد نموده و تسری آن به هر دو نوع مسئولیت مدنی و کیفری اشتباه می باشد. در تعریف مسئولیت کیفری اتفاق نظر وجود ندارد و حقوقدانان به ارائه‌ تعاریف مختلفی در این زمینه پرداخته‌اند که بعضی از آنها بدین قرار است:^{[۹] -[۱۰]}
۱- مسئولیت کیفری عبارتست از «قابلیّت» یا «اهلیّت» شخص برای تحمل تبعات جزایی رفتار مجرمانه‌ی خود.
۲- مسئولیت کیفری عبارت از این است که تبعات جزایی رفتار مجرمانه‌ی شخص بر او «الزام» یا «تحمیل» گردد.
۳- التزام، یا «مجبور بودن» شخص نسبت به تحمل تبعات جزایی رفتار مجرمانه‌ی خود، مسئولیت کیفری نامیده می‌شود.
مسئولیت جزایی را التزام شخص مکلف به پاسخگویی آثار و نتایج زیانبار فردی و اجتماعی جرمی که انجام داده است نیز تعریف کرده‌اند.
حقیقت این است که «اهلیت تحمل تبعات جزایی» و «اجبار به تحمل تبعات جزایی» دو چهره گوناگون از «مسئولیت کیفری» را نشان می‌دهند؛ زیرا اولی معرف جنبه ی مجرد و انتزاعی و دومی نشانگر جنبه ی واقعی و عینی مسئولیت است. جنبه ی انتزاعی مسئولیت ناظر به« وضعیت» و صفتی خاص در شخص است که به موجب آن « اهلیت» و «قابلیت» این را پیدا می کند تا «هرزمان« رفتار مجرمانه ای از او صادر شود، تبعات جزایی آنرا متحمل گردد‌؛ با این حال از نظر نباید دور داشت که جنبه ی بالقوه مسئولیت همواره در ضمن جنبه ی بالفعل آن (یعنی اجباریه تحمل مجازات) موجود است، زیرا اجبار شخص به «تحمل» تبعات کیفری رفتار خود، عادلانه و منطقی نیست، مگر اینکه «مجرم» و «محکوم»، «اهلیت» تحمل این تبعات را داشته باشد؛ زیرا نمی توان پذیرفت شخصی که فاقد «اهلیت» تحمل تبعات جزایی است، در صورت ارتکاب رفتار مجرمانه، به تحمل این نوع تبعات اجبار و الزام شود. ممکن است این سوال مطرح شود که آیا انسان بودن شرط کافی برای اهلیت ارتکاب جرم (اهلیت جنایی) است یا شرایطی دیگر نیز لازم است تا شخص دارای اهلیت جنایی قلمداد گردد؟ ازدیدگاه برخی حقوقدانان لازم است در انسان شرایطی خاص جمع باشد تا قابلیت و اهلیت ارتکاب جرم را پیدا کند، چنانکه با فقدان این شرایط در یک انسان اهلیت ارتکاب جرم، یا اهلیت جنایی و بالتبع عنوان مجرم از او سلب می شود. اما باید توجه داشت که اهلیت مادی و واقعی با اهلیت جنایی فرق می کند. اهلیت مادی در ارتکاب جرم این است که از نظر «واقعی» کسی بتواند جرمی انجام دهد و نتیجه ی مجرمانه ای بیافریند. از این نظر هر انسانی که قدرت مادی لازم برای ایجاد نتیجه ی مجرمانه را داشته باشد دارای اهلیت مادی محسوب
می شود بنابراین طفل یا شخص مجنون که نظیر شخص بالغ و عاقل می تواند به ارتکاب قتل یا ایجاد حریق مبادرت کند، لذا اهلیت مادی برای ارتکاب جرم برخوردار است. و امکان دارد قانونگذار بنا به دلایلی از ارتکاب این اعمال توسط صغیر یا مجنون را به عنوان «جرم» به رسمیت نشناسد به این دلیل که برای مجنون یا صغیر اصولاً اهلیت ارتکاب جرم و به بیان دیگر اهلیت جنایی قائل نیست.^[۱۱] مسئولیت در کتب فقهی به این عنوان به کار نرفته اما از واژه‌ی ضمان به نحو گسترده‌ای در متون فقهی استفاده شده است. ضمان عبارت از این است که خسارت چیزی بر عهده‌ی کسی قرار گیرد. معمولاً واژه‌ی ضمان در مفهوم کلی به معنای مسئولیت اعم از کیفری و مدنی به کار می‌رود.
گفتار دوم: مسئولیت اداری و انضباطی
اگر چه در قوانین و مقررات موضوعه، تعریف خاصی از مسئولیت اداری یا مسئولیت انضباطی ارائه نشده است، اما حقوقدانان مسئولیت اداری را با مسئولیت انضباطی مترادف دانسته و آن را این گونه تعریف کرده اند:^[۱۲]
این مسئولیت، متوجه کسی است که از نظامات اداری رویگردان شده باشد بر این اساس، این مسئولیت متوجه مستخدم دولت خواهد بود. بنابراین میتوان گفت : هر گاه مستخدم دولت مرتکب خطاهای اداری گردد و توسط مراکز و مجامع شبه قضائی (هیات های رسیدگی به تخلفات اداری و انضباطی) مورد محاکمه قرار گرفته، در صورت اثبات خطا و تخلف اداری و انتساب آن به متخلف، به تنبیهات مقرر در قوانین ومقررات محکوم خواهد شد . اما خطای اداری را می توان چنین تعریف نمود:
خطای اداری، عملی است که مستخدم ممکن است به آن علت مسئول واقع شده و از جهت انضباطی در هیات رسیدگی به تخلفات انضباطی تعقیب و محاکمه شود، اگر چه خطای اداری با جرم دارای وجوه مشترکی می باشد، اما تفاوت های اساسی برای آن می توان به شرح ذیل قایل شد:
۱- از لحاظ دفاع و پاسداری از اداره و دولت، مستخدم خاطی یا متخلف توسط هیات های رسیدگی به تخلفات انضباطی محکوم می شود، اما قاضی دادگاه های عمومی یا کیفری مستخدم مجرم را از دید دفاع و حمایت از کل جامعه به یکی از مجازات های مقرر قانونی محکوم
می نماید.^[۱۳]
۲- اگر چه در اغلب موارد، خطاهای اداری احصا و مشخص شده اند، اما در برخی از موارد تحت عنوان کلی مطرح شده اند، مانند: اعمال و رفتار خلاف شئون کارمندی یا نظامی گری یا خدشه بر حیثیت کارمندان یا نظامیان، و امثال آن، بدون آن که مصادیق این گونه اعمال و رفتار به صورت شفاف و دقیق احصا گردند. بنابراین از این رهگذر ممکن است حقوق و آزادی های شخصی کارمند یا نظامی در مخاطره افتد و یا تفسیر موسع و سلیقه ای برخی از مسئولین ذی ربط به پاره ای از امور خارج از اداره یا حتی زندگی شخصی و خصوصی مستخدم دولت تسری یابد.
۳- مستند به ماده (۱۷۳) قانون آئین دادرسی کیفری مصوب ۱۳۷۸ در پاره ای از مجازات ها، عنوان مرور زمان پذیرفته شده است، اما این مهم در قوانین و مقررات هیات های رسیدگی به تخلفات اداری و انضباطی مطرح نشده است. و سایر موارد دیگری در این رابطه نیز عنوان شده است که در صورت نیاز می توان به آن ها مراجعه نمود.
گفتار سوم: مسئولیت اخلاقی :
مسئولیت اخلاقی، هر نوع مسئولیتی است که قانونگذار متعرض آن نشده باشد، مانند مسئولیت انسان نسبت به خود یا دیگری یا خدای خود، چنان که می فرمایند : «کلکم راع و کلکم مسئول عن رعیته »
برای مسئولیت اخلاقی می توان به ویژگی های زیر اشاره نمود:

1. 1. مسئولیت اخلاقی مستلزم علم به قانون اخلاقی است.

1. 1. نیت، شرط عمده ی مسئولیت اخلاقی است، چنان که می فرمایند : «انما الاعمال بالنیات.»

1. 1. مسئولیت اخلاقی بر کلیه ی اعمال اعم از آشکار و پنهان تعلق می گیرد.

1. 1. در مبسوط، مسئولیت اخلاقی این گونه بیان شده است :

هر گونه مسئولیت که ضمانت اجرای قانونی و شرعی و عرفی نداشته باشد، کلکم راع و کلکم مسئول عن رعیته.^[۱۴]
گفتار چهارم: مسئولیت مدنی
مسئولیت مدنی زمانی تحقق پیدا می کند که به یک شخص، خواه طبیعی یا حقوقی^[۱۵] زیانی وارد آید. گاه اصطلاح مسئولیت مدنی به معنی عام و در جایی به کار می رود که شخصی در برابر دیگری به سبب پیمان شکنی خسارتی وارد کرده و می بایست پاسخ گو باشد. به عبارت دیگر در این معنا، مسئولیت مدنی ضمانت اجرای نقض تعهدی قرار می گیرد که متعاهدین منعقد نموده اند. به چنین مسوولیتی، مسئولیت مدنی ناشی از نقض قرارداد یا مسئولیت ناشی از تاخیر در اجرای قرارداد و یا به اختصار، مسئولیت قراردادی می گویند.^[۱۶] اما در مقابل در اکثر موارد، اصطلاح مسئولیت مدنی به معنی خاص استعمال می شود. در این معنی مسئولیت به دنبال حادثه یا خسارتی که از فعل عامل زیان ایجاد می شود به وجود می آید. به این مفهوم از مسئولیت مدنی، ضمان قهری، الزام های خارج از قرارداد، وقایع حقوقی، شبه جرم و… می گویند. بنابراین مفهوم خاص مسئولیت مدنی زمانی مورد بررسی قرار می گیرد که حادثه ای اتفاق افتاده و موجب ضرر و زیان شده باشد.^[۱۷]
گفتار پنجم: تعریف لغوی مسئولیت
مسئولیت را «ضمان، تعهد، مسوول بودن،‌ موظف بودن»^[۱۸] و همچنین «وظایف، اعمال و افعالی که انسان عهده‌دار آن باشد»^[۱۹] تعریف نموده اند. مسوول از سأل به معنی «زیر سؤال بردن،‌ بازخواست کردن،‌ مؤاخذه کردن، به اصرار تقاضا کردن چیزی نیز آمده است. مسئول، پاسخگو نیز معنی شده است.»^[۲۰]
گفتار ششم: تعریف اصطلاحی مسئولیت
مسئولیت به تعهد قانونی شخصی بر رفع ضرری که به دیگری وارد کرده است؛ تعریف شده است. خواه این ضرر ناشی از تقصیر خود وی باشد یا ناشی از فعالیت او شده باشد. در همین معنی لفظ ضمان را در فقه به کار برده اند و معنی آن هر نوع مسئولیت اعم از مالی و مسئولیت کیفری است.^[۲۱] باید توجه داشت که در مسئولیت مدنی لازم نیست قانون اشخاص را ملزم به جبران خسارت نموده باشد برخلاف مسئولیت کیفری که درآن تنها وقتی می توان شخص را مسوول دانست که قانونگذار او را مسوول تلقی نموده باشد.^[۲۲] در مسئولیت مدنی همین که عمل شخص منجر به ورود خسارت به دیگری گردد؛ مسوول جبران خسارات ناشی از عمل خود بوده و این الزام نیازی به تصریح قانون ندارد. بنابراین تعریف مسئولیت به تعهد قانونی شخص بر رفع ضرری که به دیگری وارد نموده و تسری آن به هر دو نوع مسئولیت مدنی و کیفری اشتباه می باشد. مسئولیت مدنی مسوولیتی است که در قبال خساراتی که شخص یا کسی که تحت مراقبت یا اداره‌ی شخص است یا اشیاء تحت حراست وی به دیگری وارد می‌کند ایجاد می‌گردد و در واقع التزام شخص به جبران خسارتی است که به دیگری وارد کرده است.
گفتار هفتم: تمایز مسئولیت مدنی با مسئولیت کیفری و اخلاقی
اگر چه وجه مشترک تمامی انواع مسئولیت ها، مواخذه و بازخواست می باشد اما مسئولیت ها، مفهوم، مبنا و اهداف متمایز از یکدیگر نیز دارند. در این بند به تمایز مسئولیت مدنی با مسئولیت کیفری و اخلاقی می پردازیم؛
گفتار هشتم: تمایز مسئولیت مدنی با مسئولیت کیفری

بعد از تعیین معادله‌ی رفتاری برای نرخ ارز، بایستی ناهمسانی واریانس در بین جملات اخلال معادله‌ی رفتاری، مورد آزمون قرار گیرد و وجود این ناهمسانی واریانس، برای مدل‌بندی با توجه به الگوی GARCH، تأیید شود. برای این منظور از آزمون‌های White Heteroskedasticity و ARCH LM استفاده شده است. نتایج هر دو آزمون، وجود ناهمسانی واریانس در بین جملات اخلال را تأیید کرده‌اند. در پایان با بهره گرفتن از الگوی GARCH و تعیین وقفه‌ی بهینه با بهره‌گیری از معیارهای آکائیک(AIC) و شوارز-بیزین(SBC)، مقادیر کمّی برای متغیر نااطمینانی نرخ ارز حاصل شد.

بعد از کمّی کردن متغیر نااطمینانی نرخ ارز و با توجه به مدل تصریح شده برای اقتصاد ایران، داده‌های مربوط به متغیرهای حاضر در مدل به شبکه‌ی عصبی طراحی شده، به عنوان ورودی(متغیرهای مستقل) و به عنوان خروجی مطلوب(متغیر وابسته)، وارد شبکه شدند. که شبکه عصبی به طور تصادفی ۱۵ درصد از این داده‌ها را برای اعتبارسنجی، ۱۵ درصد را برای آزمون و صحت‌سنجی آموزش و ۷۰ درصد مابقی را برای آموزش شبکه در نظر گرفت. بعد از بررسی‌ شبکه‌های مختلف از نظر تعداد لایه‌ها، تعداد نرون‌های حاضر در هر لایه و نوع تابع انتقال در هر لایه، شبکه‌ای چهار لایه که در لایه‌ی اول ۷ نرون، در لایه‌ی دوم ۱۵ نرون و در لایه‌ی سوم ۵ نرون و در لایه‌ی آخر ۱ نرون وجود داشت با توابع انتقالی که همگی از نوع تانژانت سیگموئید بوده‌اند، از نظر معیارهایی چون ضریب تعیین و میانگین مربعات خطا، مناسب تشخیص داده شد.
بعد از مشخص شدن بهترین آموزش، بررسی هدف تحقیق آغاز شد. به این صورت که به شبکه‌ی آموزش دیده، با ثابت نگه داشتن همه‌ی متغیرهای مستقل مدل در مقدار متوسط آنها در سال‌های اخیر، به جز متغیر نااطمینانی نرخ ارز که بررسی تأثیر آن روی متغیر رشد اقتصادی مد نظر است، از شبکه با عنوان رشد اقتصادی، خروجی گرفته شده است. نتایج این مرحله، هم به صورت نمودار(شکل(۴-۵)) و هم به صورت جدول(جدول(۴-۱۰)) ارائه شدند.

نتیجه‌گیری و پیشنهادات

مقدمه

این تحقیق به دلیل اهمیت مسئله‌ی مربوط به نرخ ارز و رشد اقتصادی، به دنبال بررسی تأثیر نااطمینانی در نرخ ارز بر رشد اقتصادی ایران بوده است. برای این منظور، ابتدا با توجه به مدل‌های رشد اقتصادی و با توجه به مطالعات صورت گرفته در این زمینه، مدل مناسب برای اقتصاد ایران با توجه به شرایط موجود، تصریح شد. داده‌ها‌ی مربوط به نااطمینانی نرخ ارز، پس از مدل‌بندی ناهمسانی واریانس جملات اخلال معادله‌ی رفتاری نرخ ارز توسط الگوی واریانس ناهمسانی شرطی اتورگرسیو تعمیم‌یافته(GARCH) و به کارگیری نرم‌افزار ۶Eviews، محاسبه شدند. بعد از کمّی کردن متغیر نااطمینانی نرخ ارز و با در نظر گرفتن مدل تصریح شده برای کشور ایران، با توجه به روش شبکه‌ی عصبی و استفاده از نرم‌افزار MATLAB، به بررسی فرضیه تحقیق پرداخته شد.

نتیجه‌گیری

همان‌طور که گفته شد اساس کار این تحقیق، بررسی و پیش‌بینی اثر نااطمینانی نرخ ارز بر رشد اقتصادی ایران با بهره گرفتن از شبکه‌های عصبی مصنوعی بوده است. در مدل تصریح شده برای اقتصاد ایران، نااطمینانی نرخ ارز آمده است که یک متغیر کیفی می‌باشد. لذا در آغاز، داده‌های مربوط به نااطمینانی در نرخ ارز کمّی شدند. سپس تأثیر این نااطمینانی در نرخ ارز بر رشد اقتصادی ایران مورد توجه قرار گرفت. با مشاهده‌ی نتایج به دست آمده از خروجی شبکه‌ی عصبی، مشخص ‌شد که با افزایش میزان نااطمینانی در نرخ ارز، رشد اقتصادی ایران کاهش یافته است که این مطلب بیانگر اثر منفی نااطمینانی نرخ ارز بر رشد اقتصادی ایران می‌باشد. امّا میزان تأثیر نااطمینانی نرخ ارز در طی سال‌های اخیر بر رشد اقتصادی، خفیف بوده است. نتایج بررسی‌ها در طی سال‌های اخیر نشان می‌دهد که رشد اقتصادی در طی ۲۱ دوره از عدد ۶۳/۷ درصد به عدد ۸۵/۶ درصد کاهش پیدا کرده است که نشانگر ۷۸/۰ درصد کاهش را در طی ۲۱ دوره است که نشان می‌دهد به طور متوسط رشد اقتصادی ایران در هر دوره نسبت به دوره‌ی قبل، به میزان ۰۴/۰ درصد تنزل یافته است. همان‌طور که از اعداد و ارقام مشخص است تأثیر نااطمینانی در نرخ ارز، تأثیری ناچیز و خفیف بر رشد اقتصادی ایران داشته است. نتایج مشاهده شده برای سه دوره‌ی بعد، انتظارات بر آن است که رشد اقتصادی از عدد ۸۵/۶ درصد به عدد ۱۲/۳ درصد کاهش پیدا خواهد کرد که نشانگر ۷۳/۳ درصد کاهش را در طی ۳ دوره است که نشان می‌دهد به طور متوسط رشد اقتصادی ایران در هر دوره نسبت به دوره‌ی قبل، به میزان ۲۴/۱ درصد تنزل یافته است. همان‌طور که از اعداد و ارقام مشخص است تأثیر نااطمینانی در نرخ ارز، در طی این سال‌ها، تأثیری معنادار و قابل توجه بر رشد اقتصادی ایران داشته است.

آزمون فرضیه

فرضیه‌ی تحقیق: نااطمینانی نرخ ارز تأثیر منفی بر رشد اقتصادی ایران دارد.
در این قسمت، با توجه به بررسی‌های صورت گرفته و نتایج حاصل شده، به بررسی فرضیه‌ی تحقیق مبنی بر اینکه نااطمینانی نرخ ارز تأثیر منفی بر رشد اقتصادی ایران دارد، پرداخته شده است. با توجه به جدول(۴-۱۰) که مقادیر خروجی شبکه‌ی عصبی آموزش دیده برای رشد اقتصادی ایران با توجه به تغییرات نااطمینانی نرخ ارز را نشان می‌دهد و همچنین شکل(۴-۵) که بیانگر حساسیت رشد اقتصادی ایران نسبت به متغیر نااطمینانی نرخ ارز می‌باشد، آشکار است که نااطمینانی نرخ ارز تأثیر منفی، هر چند که این تأثیر خفیف می‌باشد، بر رشد اقتصادی ایران داشته است و لذا فرضیه‌ی تحقیق مورد تأیید قرار می‌گیرد.

پیشنهادهای اجرایی

با توجه به نتایج حاصل شده از بررسی‌های صورت گرفته، مشاهده می‌شود که نااطمینانی نرخ ارز، اثری قابل توجه بر رشد اقتصادی ایران در دوره‌های پیش رو دارد. لذا لازم است که سیاست‌گذاران کشور به نرخ ارز، برای دست‌یابی به رشد اقتصادی بالا و پایدار، توجه ویژه داشته باشند و در این راستا استفاده از سیستم‌های شناور ارز برای ایجاد اطمینان در مورد نرخ ارز لازم به نظر می‌رسد.

پیشنهادهای تکمیلی

۱) در این تحقیق به بررسی اثر نااطمینانی نرخ ارز بر رشد اقتصادی ایران با بهره‌گیری از روش شبکه‌های عصبی مصنوعی پرداخته شد. امّا به منظور مقایسه‌ی کارایی روش‌های مختلف، می‌توان از روش‌های دیگر نظیر روش‌های اقتصاد سنجی و برنامه‌نویسی ژنتیک^[۸۱](GP) نیز استفاده کرد.
۲) این مطالعه یک حالت کلی را مورد بررسی قرار داد. لذا می‌توان اثر نااطمینانی نرخ ارز را بر اجزاء تشکیل‌دهنده‌ی تولید ناخالص داخلی نظیر صادرات، واردات، سرمایه‌گذاری بخش خصوصی، سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی و … نیز مورد ارزیابی قرار داد.
فهرست منابع:
ابریشمی، ح. مهرآرا، م. احراری، م. میرقاسمی، س. (۱۳۸۸). “الگوسازی و پیش‌بینی رشد اقتصادی ایران با رویکرد شبکه‌ی عصبی GMDH". مجله‌ی تحقیقات اقتصادی. شماره‌ی۸۸٫ صفحات ۲۴-۱٫
اصفهانیان، م. امین ناصری، م. (۱۳۸۷). “ارائه‌ یک مدل شبکه‌ی عصبی جهت پیش بینی کوتاه‌مدت قیمت نفت خام". نشریه‌ی بین‌المللی علوم مهندسی دانشگاه علم و صنعت ایران، شماره ۱، جلد ۱۹، صفحه ۳۵-۲۷٫
پورکاظمی، م. افسر، ا. نهاوندی، ب. (۱۳۸۴). “مطاله‌ی تطبیقی روش‌های خطی ARIMA‌‌ و غیرخطی شبکه‌های عصبی فازی در پیش‌بینی تقاضای اشتراک گاز شهری". مجله‌ی اقتصادی، شماره ۷۱، صفحه ۱۴۶-۱۳۳٫
صیّادی، اُ. (۱۳۸۷). “آشنایی مقدماتی با شبکه‌های عصبی مصنوعی". آزمایشگاه پردازش سیگنال‌های حیاتی و تصاویر پزشکی، دانشگاه صنعتی شریف.
طیبی، س‌ک. آذربایجانی، ک. بیاری، ل. (۱۳۸۸). “پیش بینی قیمت تخم مرغ در ایران: مقایسه روش‌های ARCH و شبکه‌های عصبی مصنوعی". اقتصاد کشاورزی و توسعه، سال هفدهم، شماره ۶۵٫
عسگری، م. (۱۳۸۷). “اثر نوسانات نرخ واقعی ارز بر عملکرد صادرات صنایع منتخب ایران". فصلنامه پژوهشنامه بازرگانی، شماره ۴۸، صفحات ۱۳۱-۱۰۳٫
قره‌آغاجی، ع. پالهنگ، م. شنبه، م. (۱۳۸۴). “استفاده از الگوریتم شبکه‌های عصبی مصنوعی در پیش‌بینی خصوصیات کششی نخ‌های مغزی دار با مغزی نایلون و رویه پنبه". سال ۲۴، شماره‌ ۲٫
کازرونی، ع. دولتی، م. (۱۳۸۶). “اثر نااطمینانی نرخ واقعی ارز بر سرمایه‌گذاری بخش خصوصی(مطالعه‌ی موردی ایران)". فصلنامه پژوهشنامه بازرگانی، شماره ۴۵، صفحات ۳۰۶-۲۸۳٫
کازرونی، ع. رستمی، ن. (۱۳۸۶). ” اثرات نامتقارن نوسانات نرخ ارز بر تولید واقعی و قیمت در ایران (۱۳۸۱-۱۳۴۰)". پژوهشنامه اقتصادی، شماره‌ی ۷، صفحات ۱۹۶-۱۷۷٫
کرباسی، ع. اثنی عشری، ه. عاقل، ح . (۱۳۸۶). “پیش‌بینی اشتغال بخش کشاورزی در ایران". مجله اقتصاد در توسعه کشاورزی (علوم و صنایع کشاورزی)، جلد ۲۲ ، شماره ۲٫
گرجی، ا. مدنی، ش. (۱۳۸۲). “بررسی نقش ثبات اقتصادی بر عملکرد رشد اقتصادی ایران با روش سیستم معادلات همزمان". فصلنامه پژوهشنامه بازرگانی، شماره٢. صفحه ۲۴-۱٫
مراد پور اولادی، م. ابراهیمی، م. عباسیون، و. (۱۳۸۵). “بررسی اثر عدم اطمینان نرخ ارز واقعی بر سرمایه‌گذاری بخش خصوصی". فصلنامه پژوهش‌های اقتصادی ایران، سال دهم، شماره ۳۵، صفحه ۱۷۶-۱۵۹٫
Ahmed, Md.S. (2009). “An Empirical Study on Exchange Rate Volatility and it Impacts on Bilateral Export Growth: Evidence from Bangladesh” MPRA Paper ۱۹۵۶۷, University Library of Munich, Germany.
Aristotelous, K. (2001). “Exchange-rate volatility, exchange-rate regime, and trade volume: evidence from the UK-US export function (1889-1999)”. Economics Letters, Elsevier, vol. 72(1), pages 87-94, July.
Arize, A.C. Osang, Th. Slottje, D.J. (2008). “Exchange-rate volatility in Latin America and its impact on foreign trade”. International Review of Economics & Finance, Elsevier, vol. 17(1), pages 33-44.
Azid, T. Jamil, M. Kousar, A. (2005). “Impact of Exchange rate Volatility on Growth and Economic Performance: A Case Study of Pakistan, 1973-2003”. The Pakistan Development Review, Pakistan Institute of Development Economics, vol. 44(4), pages 749-775.
Bagella, M. Becchetti, L. Hasan, I. (2006). “Real effective exchange rate volatility and growth: A framework to measure advantages of flexibility vs. costs of volatility”. Journal of Banking & Finance, Elsevier, vol. 30(4), pages 1149-1169, April.
Barro R. (1991). ”Economic Growth in Cross- Section Countries”. Quarterly Journal of Economic .
Barrell, R. Gottschalk, S. Hall, S. (2004). “Foreign Direct Investment And Exchange Rate Uncertainty In Imperfectly Competitive Industries”. Royal Economic Society Annual Conference 2004 ۶۴, Royal Economic Society.
Baum, Ch. Caglayan, M. Barkoulas, J.T. (1999). “Exchange Rate Uncertainty and Firm Profitability”. Boston College Working Papers in Economics ۴۲۲, Boston College Department of Economics, revised 16 Feb 2000.
Baum, Ch.F. Caglayan, M. (2007). “Effects of Exchange Rate Volatility on the Volume and Volatility of Bilateral Exports”. Money Macro and Finance (MMF) Research Group Conference 2006 ۶۴, Money Macro and Finance Research Group.
Baum, Ch. Caglayan, M. (2008). “The Volatility of International Trade Flows and Exchange Rate Uncertainty”. Boston College Working Papers in Economics ۶۹۵, Boston College Department of Economics.
Becker, B. Hall, S. (2004). “Foreign direct investment in industrial R&D and exchange rate uncertainty in the UK”. Money Macro and Finance (MMF) Research Group Conference 2003 ۴, Money Macro and Finance Research Group.
Bollerslev, T. (1986).” Generalized autoregressive conditional heteroskedasticity”. Journal of Econometrics 31, 307–۳۲۷٫
Box, G. Jenkins, G.M. (1976). Time Series Analysis: Forecasting and Control, Revised Edition, Oakland, CA: Holden-Day.
Campbell, J.R. Lapham, B. (2002). “Real exchange rate fluctuations and the dynamics of retail trade industries on the U.S.-Canada border”. Working Paper Series WP-02-17, Federal Reserve Bank of Chicago.
Chen, Sh. (2004). “Real exchange rate fluctuations and monetary shocks: a revisit” International Journal of Finance & Economics, John Wiley & Sons, Ltd., vol. 9(1), pages 25-32.
Cho, G. Sheldon, I.M. McCorriston, S. (2002). “Exchange Rate Uncertainty and Agricultural Trade”. American Journal of Agricultural Economics, American Agricultural Economics Association, vol. 84(4), pages 931-42, November.
Choudhary, A. Haider, A. (2008). “Neural Network Models for Inflation Forecasting: An Appraisal”. Department of Economics Discussion Papers ۰۸۰۸, Department of Economics, University of Surrey.
Delgado, F. (2005). “Measuring efficiency with neural networks. An application to the public sector”. Economics Bulletin, AccessEcon, vol. 3(15), pages 1-10.
Domac, I. Shabsigh, G. (1999). “Real Exchange Rate Behavior and Economic Growth-Evidence from Egypt, Jordan, Morocco, and Tunisia”. IMF Working Papers ۹۹/۴۰, International Monetary Fund.
Domar, E. (1975). ”Essays in the theory of economic growth”. Oxford University press, New York.