به گوشم در دل شبهای خاموش صدای خنده اهریمنی هست
(همان،۱۱۳)
وی در جای دیگر، زندگی را زندان خود میداند:
زین محبسی که زندگیاش خوانند/ هرگز مرا توان رهایی نیست/ دل بر امید مرگ چه میبندم/ دیگر مرا ز مرگ جدایی نیست (همان،۱۱۶).
زندان من که زندگیم بود/ دیوارهای سخت و سیه نداشت/ جان مرا به خیره تبه کرد/ عمر مرا به هرزه تبه داشت (همان،۱۸۳).
وخامت شرایط اجتماعی و سیاسی روزگار شاعر، وطن مألوف را برای او قفس و زندانی ساختهاست که شاعر، کوچیدن از این وطن و رفتن به دیار غربت را چاره رهایی از این قفس و ادامه زندگی خود میداند.

گر بایدم گشود دری را/ وقت است و صبر بیشترم نیست/ خواهم رها کنم قفسم را/ بدبخت من که بال و پرم نیست/ دل زانچه هست و نیست بریدم/ تنها غم گریختنم هست/ خواهم سفر کنم به دیاری/ کانجا امید زیستنم هست (همان،۲۰۰).
در حقیقت ، شاعر پس از سرخوردگیهای اجتماعی و احساسی پس از کودتای ۲۸ مرداد، احساس شکست و درهمریختگی روانی میکند و برای فرار از وضع موجود به جلای وطن روی میآورد و آن را نوعی مکانیسم دفاعی برای خود میداند.
وی در قطعۀ «امید یا خیال» نیز سرخوردگی خود از شرایط جامعه را بیان میکند، شرایطی که برای او و دیگر آزادیخواهان، بند اسارت است و شاعر، آرزوی انقلاب و رهایی از این بند را دارد؛ امّا گاهی نیز اوضاع جامعه را چنان سیاه و خفقان‌آور میبیند که امید رهایی و طلوع صبح پیروزی را آرزویی محال میداند؛ «امید بی فرجامی» که شاعر را اسیر خود کرده است.
شبانگهان که شفق، موج آتشینش را/ به صخره های زمین کوبد از کرانه روز/ به جای آنکه دل از آفتاب برگیرم/ گمان برم که طلوعش میسّر است هنوز/ … از این خیال چه سود؟/ من آن اسیر سیهروزگار امیدم/ من آن مریض شفاناپذیر ایمانم/ وگرنه، آه، چرا در شبی چنین تاریک/ مرا به رجعت خورشید، باور است هنوز؟ … (همان،۵۷۹- ۵۷۸).
اگر چه نادرپور، بیشتر از هر چیزی شرایط بیرونی و جامعه را بند اسارت و زندان روح و جسم خود میداند؛ امّا مسائل شخصی و روانیاش نیز در ایجاد این احساس بیتأثیر نبوده است، تا جایی که وی فراموششدگی و غربتش را زندانی میداند که در آن اسیر است:
دیدم که در زندان تاریک فراموشی/ در چاردیوار شب غربت/ چندان گرفتارم که بعد از چارهجوییها/ راهی به آزادی ندارم زان گرفتاری (همان،۸۷۹).
دیدم کزین زندان بیدیوار/ گلبانگ آزاد خروسان بر نخواهد خاست/ شب را بلوغ نور، آبستن نخواهد کرد (همان،۹۰۶).
۳-۱۱- بهشت گمشده
غم و اندوه درونی شاعر و شرایط بد روزگار، نادرپور را به جستجوی اصل خود یا همان بهشت گمشده سوق داده است. در قطعه «گشت و بازگشت»، شاعر با اندوهی وافر از گذشت دوران کودکیاش سخن میگوید و بر بال خیال به «دهکده سبز کودکی» خود سفر میکند و با حسرت از شادیها و طبیعت بکر آن دوره و آن روستا سخن به میان میآورد و «دیار کودکی»اش را بهشت گمشده خود میداند و معتقد است همانطور که ابلیس، آدم و حوّا را از بهشت بیرون راند، گذر زمان و عمر و اکنون نیز، پریدن حباب خیال و خاطره، او را از بهشت دهکده سبز کودکیاش بیرون رانده است:
دیار کودکیام، سرزمین دوری بود/ که چون سراب درخشید و سوی خویشم خواند/ دوباره شیطان، حوّا، خدای بیهمتا/ (کدام یک؟ نتوانم گفت)/ از آن بهشت دل آسودگی برونم راند … (همان،۵۶۳).
عاملیّت انگیزشهای درونی، اغلب اوقات میتواند قائم به قدرت مؤثّرهای بیرونی باشد (شیری، ۱۳۸۷: ۱۱)، بر همین اساس نادرپور، به دلیل اوضاع نابسامان سیاسی و اجتماعی ناچار به کوچیدن از وطن و جستجوی بهشت گمشده خود در دیار غربت شده است. او غربت را «بهشت جاویدی» میداند که وی را از آشوب زمانه در پناه خود گرفته است؛ اما به دلیل حسّ غریبی و دوری از وطن و جایگاه خاطرات گذشتهاش، از آن حاصلی جز پیری و حسرت و درد و رنج عایدش نمیشود و این درد را با تمام وجودش فریاد میزند و میسراید:
… اینجا که منم بهشت جاوید است/ اما چه کنم که خانه من نیست/ دریای زلال لاجوردیش/ آیینه بیکرانه من نیست/ تاب هوسآفرین امواجش/ گهواره کودکانه من نیست/ ماهی که بدین کرانه میتابد/ آن نیست که از بلندی «البرز»/ تابید و مرا همیشه افسون کرد/ اینجاست که من جبین پیری را/ در آیینه پیاله میبینم … (همان،۸۲۱-۸۲۰).
باید گفت که نادرپور، شاعری عرفانی نیست که به دنبال بهشت اخروی و به دنبال اصل خود باشد. وی بهشت را بهشت مادّی دنیوی میداند، جایی که در آن از غم و رنج زندگی و زمانه بیاساید و چون هیچگاه دنیا و مادّیات آن، انسان را به آرامش ابدی و جاویدان نمیرساند؛ همیشه روح او بیقرار و ناراضی است و بهشت خود را در هیچ کجای دنیای مادّی و نیز در گذشته خود نمی تواند به دست آورد.
۳-۱۲- آرمانشهر
پناه بردن به آرمانشهر، یکی دیگر از مکانیزمهای دفاعی شاعر برای رهایی از درد درونی و شرایط بیرونی است. نادرپور در قطعه «در غبار خنده خورشید» آرمانشهر خود را در پس قلّههای دور میبیند:
میروم آنجا که چون چشمم به طاق آسمان افتد/ بشکفد در پاسخ چشمم سوسن خورشید …/ عاقبت زین میکنم روزی به بیداری/ اسب رهوار مرادم را/ رو به سوی قلّههای دور میآرم/ - قلّههای دور، پنهان در غبار خنده خورشید-/ میروم آنجا که باغ آفرینش را بهاری هست/ میروم آنجا که دلها را شکوه انتظاری هست… (همان،۴۰۷).
انسان امیدوار همواره آرمانشهر خود را در آیندهها جستجو میکند؛ امّا نادرپور به عنوان یک شاعر ناامید و مأیوس، آرمانشهر خود را بیشتر در گذشته ها جستجو میکند و میخواهد زمان به عقب بازگردد، لذا در شعر «زمزمهای در باران» از شهر آرمانی خود که همان «جنگل سبز کودکی» اوست، سخن میگوید:
… رفتن به سوی صبح تولّد/ رفتن به سوی جنگل سرسبز کودکی/ آنجا که قارچهای سبکبال/ در زیر چتر کاج کهنسال/ از شادی ولادت خود طبل میزدند/ آویزههای یاس/ با خوشههای تازه انگور/ در نازکی مقابله میکردند/ زاغ سیاهپوش/ تصویر باژگونه غاز سپید بود/ در دوربین آب/ آنجا، گل انار/ شیپور سرخ میزد در گوش آفتاب/ آه، ای درختها!/ ای کاش هم‌نژاد شما بودم/ تا با شما به جنگل میرفتم (همان،۷۲۷).
گاهی نیز شرایط نامساعد جامعه سبب شده است که شاعر در جستجوی آرمانشهر خود پا به غربت بگذارد و تن به غریبی بسپارد. وی در قطعه «گریز» و «خون و خاکستر» به این مسأله اشاره کرده است.
شاعر به امید رسیدن به «وادی سبز آرزو» پا به غربت مینهد؛ امّا امید او حاصلی جز رنج غربت ندارد:
اینجا که منم، «کرانه نیلی»/ از پنجره مقابلم پیداست/ خورشید برهنه سحرگاهش/ همبستر آسمانی دریاست/ گاهی به دلم امید میبخشم/ کان وادی سبز آرزو، اینجاست/ افسوس که این امید بیحاصل/ اندوه مرا هماره افزون کرد … (همان،۸۲۰).
۳-۱۳- از دست دادن عزیزان (اندوهیاد)
سوگ سروده یا مرثیه سرایی همواره یکی از مضامین مهمّ ادبیّات در طول تاریخ بوده است. به تبع، در شعر نادرپور نیز غم از دست دادن عزیزان یا دوستان یکی از حسرت بارترین موتیفهای شعری وی محسوب میشود.
اندوهیاد یا مرثیه، اشعاری هستند که در سوگ گذشتگان، اظهار تأسّف و تألّم بر مرگ بزرگان، بستگان و دوستان، شخصیّت داستانی یا قهرمان منظومهای، ذکر مصائب پیشینیان دین و ائمه، بلایای طبیعی و قتلوعامهای فجیع و احساسات تأثّربرانگیز نسبت به مسألۀ مرگ و حیات سروده شدهاند (امامی، ۱۳۶۹:۱۸).
نادرپور، قطعه «سهراب و سیمرغ» را به یاد سهراب سپهری سروده است:
نام نفرین شده پور تهمتن ای دوست!/ بر زمینت زد و کشت/ گرچه از سوی دگر وارث شاهان سپهر/ یعنی از طایفه بیمرگان/ یعنی از سلسله قاف نشینان بودی (نادرپور،۱۳۸۲: ۸۳۳).
وی قطعۀ «به: محمّد اقبال» را به یاد شاعر بزرگ، محمّداقبال لاهوری، سرودهاست و در آن، برگزارکنندگان مجلس بزرگداشت اقبال را که به زبانهای اردو و انگلیسی سخنرانی کرده بودند؛ مورد انتقاد قرار داده است.
ای بلنداقبال فردوسی سرشت/ عالم از طبع تو خرّم چون بهشت/ ای پس از شهنامهپرداز کهن/ کس نکشته همچو تو تخم سخن/ … آری ای اقبال معنیآفرین/ سر برآر از خواب سنگین و ببین/ کاندر اینجا در دل اقلیم تو/ مجلسی کردند در تکریم تو/ هر که آورد از تو ذکری در میان/ انگلیسی دان شد و اردو زبان (همان،۷۰۴- ۷۰۲).
نادرپور قطعه «چراغی در شب دریا» را در سوگ فریدون رهنما سروده است:
آه ای برادر ای به سفر رفته!/ گویی ترا از بندر پنهان صدا زندند/ شاید که گمرهان شب دریا/ حاجت به نور سرخ چراغ تو داشتند/ آری، چراغ قلب تو یاقوت خام بود (همان،۶۴۸).
نادرپور در شعر «گشت و بازگشت» در یادکرد خود از دوران کودکیاش به یاد پدر و مادر خود میافتد و از اینکه دیگر آنها نیستند، غم و اندوه و حسرت وجودش را فرا میگیرد. در شعر «آهنگ خزانی» هم به یاد مادرش میافتد و حسرت دیدار دوباره او را در دل دارد. وی قطعه «دیدار» را نیز به یاد هوشنگ ابتهاج (سایه) سروده است.
در شعرهای «گل ماه»، «برگ و باد»، «نامهای به نصرت رحمانی»، «برگور بوسهها»، «در چشم دیگری»، «چراغی از پس نیزار» میتوان اندوهیادهای دلنشینی از وی را دید.
ترا شناختم، ای مرغ بیشههای غریب/ ولی چه سود که چون پرتوی گذر کردی/ چه شد که دیر در این آشیان نپاییدی/ چه شد که زود از این آسمان سفر کردی (همان،۳۶۰).
جهان با تو آغاز شد نازنینا!/ به هجر تو دانم که فرجام گیرد/ مرا زیستن بیتو نامی ندارد/ مگر مرگ من، زندگی نام گیرد/ عزیزا!/ من آن استخوانی درختم/ که با آخرین برگ خود شاد بودم/ مرا آخرین برگ هستی تو بودی/ دریغا من غافل از باد بودم (همان،۳۷۷).
قطعه «از آسمان تا ریسمان» وی به کشتارهای خونین و غیرانسانی در هیروشیما و اندونزی و … پرداخته و نیز شعر «خون و خاکستر» او را میتوان در این دسته اشعار جای داد.
۳-۱۴- نوستالژی انتظار رهایی یا رهاننده (منجی)
انتظار و امید در طول تاریخ بشریّت، زنده نگهدارنده روح آدمی و محرّک تلاش او برای رسیدن به هدف و مقصد بوده و در واقع انتظار، یکی از دردناکترین شیرینیهای زندگی آدمی است. تمام ادیان الهی به پیروان خود ظهور منجی و نجات آدمیان از چنگال کفر و ظلم را نوید دادهاند. اعتقاد به منجی نجاتبخش بشریّت در دین اسلام و به ویژه در مذهب تشیّع جایگاه خاصّی دارد. نادرپور در برابر هجوم انبوه دردهای درونی و حوادث سیاسی و اجتماعی جامعه روزگار خود، آرزوی رهایی را در سر میپرورد؛ امیدی که اگرچه او را زنده نگه داشتهاست؛ امّا انتظار کشیدن برای آن بسیار دردناک است. دیدگاه وی در مورد منجی، یک دیدگاه مذهبی نیست بلکه او منتظر طلوع سحر و صبح ظفر است؛ آفتاب آزادی که جامعه را از چنگال سیاهی شب ظلم و اختناق برهاند.
منجی نادرپور گاه رهانندۀ جامعه از ظلمت حاکم بر جامعه است و گاه مرگ را منجی و رهاننده خود از زندگیاش میداند و این امر به روح مرگاندیش و مجروح او بازمیگردد.
نادرپور در شعر «سفرکرده»، زندگی را زندانی پر از درد میبیند که در آن تنهاست و هیچ کس او را نمیفهمد؛ پس مرگ را تنها منجی خود میداند و او را میخواند:
ای مرگ، ای سپیدهدم دور!/ بر این شب سیاه فروتاب/ تنها در انتظار تو هستم/ بشتاب، ای نیامده، بشتاب! (همان،۱۸۴).
شعر «سیبها و قلبها» و «رستخیز» نادرپور نشان از انتظار او دارند. این گونه اشعار شبیه شعرهای نیما و دیگر شاعران قرن بیستم است که در آنها، طرح خروس، سمبل ترانههایی است که فرارسیدن دوران جدید را خبر میدهد (کلیاشتورینا، ۱۳۸۰: ۵۸).
شاعر در انتظار دمیدن سحر و آفتاب صبح رهایی است:
بیسر از راه سفر آمدهام/ سر من در شب تاریک زمین/ همچنان چشم به راه سحر است/ جادّه، خالی است ولی میشنوی؟/ آه، با من، با من/ پای سنگین کسی همسفر است…/ ای در بسته گمگشته کلید!/ گوش بر روزنهات دوختهام/ تا مگر راه به سوی تو برم/ مشعل از چشم خود افروختهام/ جامهدان سفر دور به دست/ در تب تند عطش سوختهام/ ای در بسته! جواب تو کجاست؟/ راستی، ای دم طوفانی صبح!/ آفتاب تو کجاست؟ (همان،۴۶۶- ۴۶۵).
وی در شعر «سیبها و قلبها» نیز در انتظار فروغ طلیعهای است که بر دل سیاه آدمیان خال سرخ بنهد.
شاعر، در قطعه «مرثیهای برای بیابان و برای شهر»، سیمای شهری را به تصویر میکشد که از مدرنیتۀ زمان خود مجروح شده است، لذا در انتظار آمدن «امید غایی» است که نجات بخش بشریت باشد:
در شهر و در بیابان/ فرمانروای مطلق، شیطان است/ در زیر آفتاب، صدایی نیست/ غیر از صدای زنجیرهایی که باد را / - با آن زبان الکن – دشنام میدهند/ در سینهها صدای رسایی نیست/ غیر از صدای رهگذرانی که گاهگاه/ تصنیف کهنهای را در – کوچه های شهر-/ با این دو بیت ناقص آغاز میکنند/ آه، ای امید غایب!/ آیا زمان آمدنت نیست؟ … (همان،۴۷۹).
در قطعه «از آسمان تا ریسمان» نیز به مظاهر تمدّن جدید اشاره میکند که حاصلی جز کشتار بیگناهان و نابودی جهان هستی ندارد، پس چشم انتظار «سروشی» است که انسانیّت و طبیعت را زنده کند.
ایا سروش سحرگاهان!/ تو روشنی را جاری کن/ تو با درختان غمخوار و مهربان میباش/ تو رودها را جرأت ده/ که دل به گرمی خورشید سپرند/ تو کوچهها را همّت ده/ که از سیاهی بنبست بگذرند/ تو قلبها را چندان بزرگواری بخش/ که تا چراغ حقیقت را/ دوباره در شب ناباوری برافروزند … (همان،۵۰۳).

پس از آن در سه سالگی یک کودک معمولی نسبتاَ به طور مرتب از تلویزیون استفاده می‌کند. دراین زمان، مجله‌ها نیز برایش اهمیت پیدا می‌کنند. این مجله‌ها د راغلب موارد، مجله‌های مصور هستند.او به مقدار قابل ملاحظه ای به خواندن تصویری ^[۱] می‌پردازد. از روی بعضی تصاویر سریع می‌گذرد و مدت زیادی به تصاویری که برایش جالب باشند چشم می‌دوزد. تا سن شش یا هفت سالگی کودک مجله‌ها را فقط به عنوان مجموعه تصاویری و به عنوان منابع داستانهایی که والدین برایش می‌خوانند و یا به عنوان محلهایی برای تظاهر به خواندن می‌شناسد. با وجود تصاویری که دراین زمان و در آغاز زندگیش مشاهده می‌کند قاعدتاَ باید تاثیر قابل ملاحظه ای بر وی داشته باشند. معمولاَ حدود سه تا شش سالگی با رادیو آشنا می‌شود. در آغاز، زمانی که یکی از افراد خانواده ان را روشن می‌کند به آن گوش می‌کند. آنچه که پخش می‌شود ممکن است یک موسیقی پرطرفدار باشد که توسط برادر و یا خواهر نوجوانش انتخاب شده است و یا یک برنامه نمایشی در هنگام روز باشد که مادر برای سرگرم شدن هنگام انجام کارهای منزل انتخاب کرده است و یادر برخی مواقع یک برنامه خبری باشد که احتمالاَ توسط پدر گرفته شده است. احتمالاَ اغلب شنیده‌های رادیویی کودک برای مدتی به شکل استراق سمع صورت می‌گیرد تا به شکل انتخاب شخصی. اما بعضی از برنامه‌هایی را که خوشایند اوست کشف می‌کند و می‌کوشد که دوباره آنها را دوباره بشنود. برنامه‌هایی که مثل موسیقی شاد و یا برنامه‌های رادیویی ویژه کودکان.

احتمالاَ بعضی از والدین کودکان را در سالهای پیش از دبستان به سینما می‌برند، اگر با والدینش به یک سینمای ماشین رو^[۲] برود احتمالاَ اولین تجربه وی از سینما، نمایش خاص بزرگسالان خواهد بود. در این صورت وی بیشتر طول شب را در صندلی عقب ماشین به چرت زدن خواهد پرداخت. اگر به سالن سینما برده شود شاید اولین فیلمی که ببیند یک وسترن یا یک فیلم کارتونی باشد، می‌کوشد که یک فیلم کارتونی یا یک فیلم کابویی ببیند.
در شش سالگی کودک معمولاَ با تمامی رسانه‌های سمعی و بصری آشنا و دلبستگی و ارجحیتی قوی در مورد برنامه‌های تلویزیونی در وی ایجاد شده است و با رسانه‌های چاپی از طریق تصاویر و داستانهایی که افراد به کمک این رسانه‌ها برایش می‌خوانند برخورد کرده است. البته استفاده فعال از رسانه‌های چاپی با رفتن به مدرسه شروع می‌شود. وقتی که خواندن را می‌آموزد بعضی از داستانها را با صدای بلند برای خود می‌خواند. او داستانهای ساده را می‌خواند و در این حال چشمهایش به سرعت بین متن و تصویر در حرکت هستند. او مجله‌های مربوط به کودکان را می‌یابد و شروع به تفسیر بعضی از تصاویر مجله‌های مصور می‌کند. از طریق بعضی از تصاویر مجله‌های مصور می‌کند. بالاخره به سودمندی روزنامه پی می‌برد. در اینجا وی معمولاَ با داستانهای مصور کوتاه روزنامه شروع می‌کند(اگر چه تعداد اندکی از کودکان از همان اول به خواندن خبرها می‌پردازند). قبل از ده یا یازده سالگی، کودک هنوز به خواندن مطالب بسیار متنوعی در روزنامه نپرداخته است.
برای یک کودک معمولی این روند یادگیری چگونگی استفاده از رسانه‌های جمعی، از زمانی که صدای رادیو و تلویزیون برای اولین بار با محیطش در می‌آمیزد تا زمانی که بتواند به روزنامه‌ها یا مجله‌ها نگاه کند و تا اندازه ای با اطمینان و مهارت تصمیم بگیرد که چه چیزی را بخواند، تقریباَ ده سال به طول می‌ انجامد. اجازه دهید نظر شما را به چند موضوع مهم در طی این دوره جلب کنم. اولاَ، واضح است که الگوی آشنایی کودک با رسانه‌ها یک الگوی کنترل فزاینده کودک بر محتواست. در آغاز، رادیو و تلویزیون صرفاَ در زمینه و خارج از کنترل کودک هستند. کودک تا مدتها نمی تواند تصمیم بگیرد هنگام خواب چه داستانی را بشنود. بعداَ خود موفق به انتخاب برنامه مورد علاقه اش از تلویزیون یا داستانهای مورد نظرش برای مطالعه یا شنیدن خواهد شد. اما هنوز فهرست و ساعتها پخش برنامه‌ها، آمادگی و در دسترس بودن والدین و البته بی شک نظر اشخاص دیگر درباره آهنگ و سرعت پرداختن به رسانه‌ها و آنچه باید در پرداختن به رسانه‌ها مورد تاکید قرار گیرد کودک را مقید می‌کند. با نگاه کردن به تصاویر چاپی کودک فرصت تکرار، تعیین سرعت و آهنگ مورد نظر خود و تصور داستانهای مورد علاقه استفاده را پیدا می‌کند. لکن او هنوز تحت تسلط سلیقه بزرگسالانی است که مجله در وهله اول از طریق آنها در اختیارش گذاشته قرار می‌گیرد. ائلین معتقد است تسلط واقعی کودک بر یک رسانه هنگامی صورت می‌گیرد که می‌تواند بخواند. زمانی که مهارتش افزایش می‌یابد کنترل بیشتری بر شرایط پیدا می‌کند. او زمان بندی، سرعت و مواد تکرار را به گونه ای مناسب حال خود، تغییر می‌دهد. بالاخره به فرابند انتخاب کردن مسلط می‌شود. او یاد می‌گیرد که در روزنامه‌ها چه چیزهایی را می‌توان یافت، در انواع و اقسام مجله‌ها چه چیزهایی موجود است و کتابهای مورد نظر برای مطالعه خود را کجا پیدا کند. حدود ده سال طول می‌کشد تا این آزادی را بدست آورد.
در وهله دوم، شایان توجه است که کودک تقریباَ به طور کامل از جنبه خیالپردازی و به عنوان تجربه‌های دیداری و شنیداری با رسانه‌ها آشنا می‌شود. البته این امر در کودک در مرحله نخستین استفاده از تلویزیون می‌تواند به خوبی گویای این امر باشد که چرا این فکر که تلویزیون (برای خیال پردازی ) است به قدری در کودک ریشه دارد که غالباَ تفکر راجع به تلویزیون آموزشی و اجازه دهید بگوییم تفکر راچع به آن به عنوان یک استفاده مناسب از این رسانه، بیش از هر چیزی برای وی دشوار می‌شود. به همین نحو این امر می‌تواند گویای آن باشد که چرا رسانه‌های چاپی در چارچوب پیوند کنونی خود با مدرسه، منابع مناسبی برای یافتن مطالب اطلاعاتی در مقایسه با مطالب تفریحی به شمار می‌روند.
سوم آنکه تسلط تلویزیون در این ده سال اول عمر کودک امری شگفت آور است. در منطقه کوهستانی راکی، جایی که تلویزیون بیشترین قدمت را از نظر استفاده دارد، سن میانه ای که کودکان در آن سن استفاده از تلویزیون را شروع می‌کنند، ۲سال و هشت ماه است و این بدان معنی است که نیمی از کودکان دو سال و ده ماهه استفاده از آن را شروع کرده اند. در سانفرانسیسکو، شهری که ما تلاشهای ویژه ای را برای تمییز میان استفاده از روی کنجکاوی و استفاده مرتب از رسانه‌ها به عمل آوردیم، دریافتیم که ۳۷ درصد از کودکان در سه سالگی، دو سوم انها در چهار سالگی، بیش از ۸۰ در صد در پنج سالگی (سن کودکستان) و بیش از ۹۰درصد آنها در شش سالگی یعنی هنگامی که در سال اول تحصیلات ابتدایی هستند از تلویزیون کم و بیش به طور مرتب استفاده می‌کنند.
وقتی که این اطلاعات را با چگونگی استفاده کودکان از سایر رسانه‌ها مقایسه می‌کنیم، در می‌یابیم که هیبت تلویزیون بسیار زیاد است. حتی در سه سالگی، وقتی که مدت متوسط تماشای تلویزیون حدود ۴۵ دقیقه در روز است، کودک حتی در مقایسه با شنیدن داستان وقت بیشتری را صرف تماشای تلویزیون می‌کند، در سالهای قبل از دبستان، مدت استفاده از تلویزیون از مدت استفاده از سایر رسانه‌ها خیلی بیشتر است، در حقیقت این مدت از مجموع مدت استفاده از سایر رسانه‌ها هم‌فراتر می‌رود. از هر ده کودک، نه نفر قبل از آنکه اولین روزنامه را خوانده باشند با تلویزیون آشنایی کامل پیدا کرده اند(در واقع دو ساعت در روز تلویزیون تماشا می‌کند) و از هر ده نفر، هشت نفر قبل از آنکه اولین کلمه از هر نوع مطلب چاپی را بر زبان آورند کاملاَ با تلویزیون آشنایی دارند. تقریباَ دو سوم از آنها، قبل از آنکه تجربه زیادی از سینما داشته باشند، بیننده تلویزیون هستند. حتی در پایان دهمین سال وقتی که آنها تا حدی از تمامی رسانه‌ها استفاده کرده اند، تلویزیون تنها رسانه ای است که هر روز آن را مورد استفاده قرار می‌دهند. بر طبق یافته‌های ما در ده سالگی محتملاَ سه چهارم از همه کودکان در هر روزی که تصور کنیم بیننده تلویزیون هستند. این مقدار دو برابر مقدار استفاده از هر رسانه دیگری در آن سن است.
بنابراین، تلویزیون است که بیش از هر رسانه دیگری یک مجموعه عمومی از اطلاعات را برای دوران نخست اجتماعی شدن کودک مهیا می‌کند. این تلویزیون است که بیش از هر کانال دیگری زمینه را برای نزدیک شدن کودک به رسانه‌ها فراهم می‌کند.
مبنای تصمیم گیری او برای انتخاب در رسانه‌های دیگر، همان چیزی است وی یاد گرفته است از تلویزیون توقع داشته باشد.
از نظر زمان شروع استفاده از تلویزیون و سایر رسانه‌ها، میان کودکان تفاوتهای فردی قابل توجهی وجود دارد. بنابراین بهتر است مطلبی درباره اینکه چه کودکانی ممکن است استفاده از رسانه زودتر شروع می‌کنند، برای مثال مواردی که گاه بگاه طی این بررسی به آنها برخورد کردیم و در آنها والدین گهواره کودک را به گونه ای روبرو دستگاه تلویزیون قرار می‌دادند که کودک بتواند تلویزیون تماشا کند، این موارد محتملاَ در خانواده‌هایی یافت می‌شوند که سطح تحصیلی والدین کمی بیش از دوره ابتدایی است و مشاغلی کارگری دارند و قادر به استخدام پرستار بچه برای کودکان خود نیستند. با وجود این، در مجموع فرزندان والدین تحصیلکرده این رسانه را زودتر مورد استفاده قرار می‌دهند.
به ویژه، این کودکان احتمالاَ به دلیل تقلید از والدین و با به دلیل اینکه دسترسی آنها به رسانه‌های چاپی در خانه از احتمال بیشتری برخوردار است، یاد میگیرند که کتاب را زودتر از کودکان دیگر مورد استفاده قرار ‌دهند. اما آنها نوعاَ تلویزیون را نیز زودتر مورد استفاده قرار می‌دهند و جالب این جاست که به احتمال بیشتر همه رسانه‌ها را با دیدن و خواندن و یا شنیدن مطالب مربوط به بچه‌ها شروع می‌کنند. کودکانی (تقریباَ تعداد کمی) که تلویزیون را با درامهای جنایی و فیلمهای وسترن شروع می‌کنند معمولاَ در خانواده‌هایی یافت می‌شوند که برادرها، خواهرها و یا والدینشان این نوع برنامه‌ها را زیاد تماشا می‌کنند. معمولاَ خانواده‌های بزرگ یکی از شرایطی است که موجب می‌شود کودک زودتر به تماشای تلویزیون بپردازد. در این حالت کودک کم سن و سال از بچه‌های بزرگتر تقلید می‌کند و انگیزه پیوستن به آنها را دارد. در شرایط برابر بچه‌های باهوشتر استفاده از رسانه‌ها را زودتر شروع می‌کنند. اما در وضعیتی که تلویزیون خانه در دسترس باشد، کودکان احتمالاَ در سنینی که تا چند سال قبل سن بسیار کمی به نظر می‌رسید مقدار چشمگیری از برنامه‌های تلویزیونی را تماشا می‌کنند.
کودک چه مقدار وقت صرف تلویزیون می‌کند؟
این پرسش آنگونه که به نظر می‌رسد، ساده نیست. هزینه مشاهده رفتار تلویزیونی تعداد کثیری از کودکان در طی مدتی طولانی به اندازه ای گران است که در عمل قابل اجرا نیست، بنابراین محقق مجبور است برآوردهای دیگران را در مورد میزان تماشای تلویزیون ملاک قرار دهد. اما برآورد چه کسی را، کودک یا مادر کودک؟ همچنین چگونه باید به این برآورد دست یافت؟ از روی حافظه افراد، از روی یادداشتهای روزانه و یا از طریق بررسی فهرستی از برنامه‌ها که توسط کودک علامت گذاری شده است؟ مقادیر به دست آمده حاصله، بر حسب هر یک از اینها با هم‌فرق دارند.
به طور کلی ما از رقمهایی که در بین چندین برآورد قرار دارند استفاده می‌کنیم و دلایلی داریم که آنها دقیقترین مقادیری هستند که می‌توان به دست آورد. اما هیچ یک از خوانندگان این مقاله نباید فکر کنند که بر آوردهای مربوط به میزان تماشای تلویزیون توسط کودکان، مانند اندازه قد و یا مقدار وزن کودکان دقیق است.
تذکر دیگر اینکه: بعضی از محققان، مقدار زمان پرداختن یک کودک به رادیو تلویزیون را در یک روزمتوسط کاری هفته اندازه می‌گیرند. بعضی در روز یکشنبه و بعضی دیگر در یک روز متوسط(روز کاری و یا یکشنبه). هنگام مقایسه کتابی با کتاب دیگر، یا تحقیقی با تحقیق دیگر، خواننده باید توجه داشته باشد که چه روزی از هفته مورد اندازه گیری قرار گرفته است.
تذکر آخر اینکه: تعداد بچه‌هایی که میزان تماشای آنها در حد میانگین است، خیلی کم هستند. بنابراین نباید به میانگین‌ها بیش از حد یک عدد میانه بها داد. برای مثال، در یک گروه بزرگ از پسرهای یک کلاس متوسط زمان تماشایی که به دست آوردیم، بیش از دو ساعت و یک ربع و دو ساعت و سه ربع قرار داشت. عملاَ۱۶ درصد این پسرها بیش از ۴ ساعت و ۵ درصد کمتر از ۱۵ دقیقه در روز تلویزیون تماشا می‌کردند.
بدین سبب هنگامی که شما در صفحه‌های آینده درباره میانگین‌ها می‌خوانید، نباید فکر کنید کودکان همگی لزوماَ در نزدیکی و حول وحوش آنها قرار دارند، بلکه امکان دارد که تعداد کثیری، خیلی پایین تر و یا خیلی بالاتر از حد متوسط باشند. در چنین حالاتی، مهمتر از یافتن میانگین این است که بفهمیم چرا چنین اختلاف بزرگی وجود دارد.
اکنون پس از این تذکر بهتر است مسئله را تعقیب کنیم.
کودکی که در سه سالگی استفاده از تلویزیون را شروع کرده است نوعاَ حدود ۴۵ دقیقه در هر روز کاری هفته(از دوشنبه تا جمعه)تلویزیون تماشا می‌کند. در پنج سالگی مدت مشاهده او افزایش می‌یابد تا اینکه به متوسط کمی بیش از دو ساعت در روز می‌رسد. از شش سالگی تا تقریبا کلاس ششم، یعنی وقتی که کودک به دوران نوجوانی وارد می‌شود زمان تماشای او یک مسیر صعودی کند بین دو تا دو ونیم ساعت را طی می‌کند. سپس زمان تماشا بسرعت افزایش می‌یابد تا به حد کمی بیش از سه ساعت در روز می‌رسد. این رشد به طور معمول زمانی بین کلاس پنجم و هشتم اتفاق می‌افتد پس از آن یک روند نزولی را طی می‌کند تا اینکه در کلاس دوازده(در حدود سن ۱۷ سالگی) مدت تماشا دوباره بین دو ساعت و دو ساعت و نیم قرار می‌گیرد.
اینها ارقام مربوط به روزهای کاری هفته است. متوسط زمان تماشا در روزهای یکشنبه، نیم ساعت تا یک ساعت بیشتر است.
این ارقام، ارقامی محتاطانه هستند. این ارقام از یافته‌های بعضی مطالعات دیگر کمتر هستند و همانگونه که بزودی گفته خواهد شد، کمتر از ارقامی هستند که در برخی از مناطق بدان دست یافتیم. اما به هر حال ارقامی چشمگیر هستند. این ارقام به این معنی است که در جریان سالهای دبستان یک کودک با اختلاف ۵ درصد به همان اندازه وقت صرف تلویزیون می‌کند. از سه تا شانزده سالگی کودک در مجموع وقت بیشتری را مصروف تلویزیون می‌کند تا مدرسه. او در این سالها حدود یک ششم از تمامی ساعتهای بیداری خود را به تماشای تلویزیون می‌پردازد. در واقع، احتمالاَ وقت بیشتری را به تلویزیون اختصاص می‌دهد تا به هر نوع فعالیت دیگر، به جز خوابیدن و شاید هم‌بازی که البته بستگی به این دارد که بازی چگونه تعریف شده باشد.
أیا مدتی که صرف تماشای تلویزیون می‌شود، بر حسب مکان و فصل سال، فرق می‌کند؟ بلی، فرق دارد. مدت تماشای تلویزیون در ماه های طی فصل تابستان کمتر است. در مطالعاتی که ما در شهرهای دورافتاده منطقه کوهستان راکی در حدود پایان زمستان انجام دادیم، دریافتیم که متوسط زمان تماشا در آنجا یک ساعت بیشتر از سانفرانسیسکوست، که نسبتا أب و هوای معتدلی دارد. به نظر می‌رسد اصل این باشد که جذابیت تلویزیون با جذابیت رقبای آن، رابطه معکوس داشته باشد. ما نمی توانیم ثابت کنیم که اختلافهای فرهنگی، مستقل از دسترسی نسبی به تلویزیون و پرجاذبه تر بودن نسبی رقبای آن در میزان مدت تماشای تلویزیون توسط کودکان تاثیری داشته باشد. برای مثال، دلیل وجود برآوردهای متفاوت میزان تماشای تلویزیون در مناطق غرب دور أمریکا ^[۳]، غرب کوهستانی^[۴] و غرب میانه ^[۵] وشرق و جنوب را می‌توان بیشتر بر مبنای در دسترس بودن تلویزیون و وجود رقابت و یا وجود روش های مختلف برای دست یافتن به این تخمین‌ها توجیه کرد تا بر مبنای اختلافهای فرهنگی بین یک منطقه و منطقه دیگر. ارقام بدست آمده از مطالعه هیمل وایت و اوپنهام و ونس در انگلستان به مقدار جزیی کمتر از ارقام ما هستند و مانند روش های ما از طریق یافتن حد وسطی بین چندین برآورد به دست آمده اند. به هر جهت این اختلاف ارقام با توجه به محدودیت نمونه گیری و و خطاهای اندازه گیری، قابل توجیه هستند. به هر حال مدت پخش در انگلستان آن زمان، مقداری کمتر از آمریکا بود و برنامه‌های کودک آنها کاملاَ مانند برنامه‌های آمریکا نبود، در اجتماع نمونه ما در کانادا، که ما آن را شهر دارای تلویزیون نامیدیم، مدت تماشا نسبت به ایالت متحده کمتر بود، لکن این تفاوتها جزیی اند و بعلاوه یک مورد خاص مبنای درستی برای مقایسه میان ختلافهای فرهنگی نیست. بنابراین اعتقاد ما بیشتر بر این است که بیش از اختلاف بین ارزشهایی که فرهنگهای مختلف برای تلویزیون قائل شده اند، به احتمال زیاد اختلاف بین آنچه که بر روی صفحه تلویزیون عرضه می‌شود و آنچه که در جای دیگر عرضه می‌شود، در به وجود آوردن این تفاوتها موثرند.
شواهد نافی این نتیجه گیری وجود ندارد که تماشای تلویزیون در سالهای کودکی و جوانی در همه جا از یک منحنی فراز و نشیب که شرح آن رفت، تبعیت می‌کند و به طور کلی زمان متوسط تماشا بین دو سه ساعت در یک روز کاری هفته است. بویژه ما دلایلی نیافتیم که ادعای غیر علمی اما جنجالی چهار تا پنج ساعت تماشا در روز را اثبات کند اکثر کودکان گاهی و معدودی به طور مرتب این میزان تلویزیون راتماشا می‌کنند، اما این موارد از میانگین کلی دور است.
در مورد تماشای تلویزیون در روزهای هفته و ساعتهای مختلف روز چه می‌دانیم؟
همانگونه که قبلاَ متذکر شدیم، میزان تماشا در روزهای یکشنبه معمولاَ بیشتر از روزهای دیگر هفته است. میزان تماشای برنامه‌ها در روزهای شنبه در مورد افراد مختلف تفاوت می‌کند، لکن عموماَ کمی بیشتر از روزهای کاری هفته است. شواهدی داریم که نشان می‌دهد از دوشنبه تا جمعه شب، مدت تماشا کمی کاهش پیدا می‌کند. مادرها و مربیان این موضوع را اینگونه شرح می‌دهند که نیروی محرکه تکالیف آخر هفته بیشتر تا دوشنبه با کودک همراه است و انجام تمرینها و مقاله نویسیها و سایر فعالیتهای به آخر هفته محول می‌شود.
به هر حال، مشاهده‌های ما نشان می‌دهد که برنامه‌های خیلی معروف (مثلاَ دیسنی لند در مورد کودکان ) می‌تواند این روند را بر هم‌زند.
در مورد تماشای کودکان، به تفکیک ساعات روز، به اطلاعاتی دست یافتیم که به نحوی استثنایی مشروح هستند. به هر حال، بیشترین میزان تماشا بین حدود یک ساعت پس از پایان مدرسه تا هنگام خواب صورت می‌گیرد. صبحها قبل از رفتن به مدرسه نیز کودک زمان کوتاهی تلویزیون تماشا می‌کند. بتدریج که کودکان بزرگتر می‌شوند و وقت خواب آنها به ساعتهای دیرتر منتقل می‌شود، مدت زمان تماشای تلویزیونی آنها نیز افزایش می‌یابد رابطه تنگاتنگی بین دیر به رختخواب رفتن و بیشتر دیدن تلویزیون وجود دارد و معمولا اوج مدت تماشای تلویزیون در سنینی اتفاق می‌افتد که دیگر والدین او را مجبور به زود رفتن به رختخواب نمی کنند.
تماشای تلویزیون در یکشنبه‌ها از حدود ساعت ۹ صبح تا هنگام خواب به طور پراکنده صورت می‌گیرد. یک وقفه یک ساعت و نیمه در حدود ظهر وجود دارد که می‌تواند مربوط باشد به رفتن به کلیسا، صرف نهار یکشنبه و یا فقدان برنامه‌های خوب تلویزیونی. همچنین در حدود زمان صرف شام برای کودکان کم سن تر وقفه ای در تماشا وجود دارد.
چه کسانی بیننده پروپا قرص هستند؟
در اینجا فهرستی از بعضی شاخصهای واضحتر که می‌توانند ویژگیهای بینندگان پروپا قرص را شرح دهند، می‌آوریم.
سن: قبلاً گفتیم سنگینترین دوره از نظر تماشای تلویزیون توسط کودکان در حدود کلاسهای ششم، هفتم یا هشتم آغاز می‌شود. این دوره بین سنین یازده و سیزده و یا زمانی است که آنها وارد دوران بلوغ می‌شوند و آزادی بیشتری برای بیدار ماندن به دست می‌آورند.
جنس: تفاوتهای زیادی بین سلیقه پسرها و دخترها در زمینه انتخاب برنامه‌ها وجود دارد، اما هیچ شاهدی مبنی بر اینکه میزان تماشای تلویزیون بر حسب جنس تغییرات معنی داری می‌یابد، پیدا نکردیم.
توانایی ذهنی: در سالهای اولیه مدرسه، بچه‌های باهوشتر بیشتر بیننده تلویزیون هستند. مثلاً ما توانستیم یک گروه کودکان کلاس چهارم و پنجم را که به دلیل بالا بودن بهره هوشی بسیار کلاسهای ویژه ای برایشان برگزار می‌شد، مورد مطالعه قرار دهیم. این گروه از کودکان ظاهراً هر نوع کاری رابیشتر انجام می‌دادند، مانند تماشا کردن، خواندن، گوش کردن به رادیو و امثال آن. به نظر می‌رسید که آنها ذخایر جوشان و بی پایان از انرژی هستند اکثر کودکان هوشمند سالهای ابتدایی به میزان کمتری دارای چنین رفتاری هستند.
اما بین سالهای ده وسیزده سالگی، یعنی کلاس پنجم و هشتم تغییری قابل توجه اتفاق می‌افتد. کودکان هشیارتر از صف بینندگان پروپا قرص تلویزیون خارج می‌شوند. در شهرهای منطقه کوهستانی راکی در حالی که رابطه ویژه ای بین بهره هوشی و مدت تماشا در میان کلاس ششمیها وجود نداشت، اکثر کودکان کلاس دهمی دارای توانایی ذهنی ضعیف به سوی گروه های بینندگان پروپا قرص تلویزیون سوق یافته بودند. در سانفرانسیسکو، آن گروه از کودکان کلاسهای هشت یا دوازده که روی مقیاس بهره هوشی جزو یک سوم پایین به شمار می‌رفتند، نسبت به گروه یک سوم بالا، یک ساعت و گاه بیش از یک ساعت بیشتر، به تماشای تلویزیون می‌پرداختند.
چرا باید این قضیه رخ دهد؟ چرا بچه‌هایی با قدرت ذهنی تواناتر می‌باید از رده بینندگان پروپا قرص تلویزیون خارج شوند؟ در مصاحبه ای که با آنان داشتیم دریافیتیم که تلویزیون جذابیتی را که قبلاً برایشان داشت، ندارد، بسیاری از آنان در رسانه‌های چاپی و فعالیتهای اجتماعی و تحصیلی جذابیت و پاداش بیشتری می‌یابند.
خانواده: خانواده به عنوان یک الگوی تقلید هم ‌درمقدار و هم‌در نوع برنامه ای که مشاهده می‌شود تأثیر زیادی دارد. کودکانی که دارای والدین تحصیلکرده هستند کمتر از کودکانی که والدین کم سواد دارند، تلویزیون تماشا می‌کنند. همان گونه والدین آنها کمتر از بزرگسالان دارای سطح تحصیلی پایین تر، تلویزیون تماشا می‌کنند. کودکان خانواده‌هایی که در انجام کار،فعالیت و خود بهسازی^[۶] به رعایت هنجارهای اجتماعی طبقه متوسط اعتقاد دارند، معمولاً کمتر از خانوادهایی که ازاین هنجارها تبعیت نمی کنند، تماشاگر تلویزیون هستند. به طور کلی، احتمالاً الگویی برای بینندگان پروپا قرص در خانواده وجود دارد.
تا اینجا الگوهای عام را بر شمردیم، اجازه دهید به طور مجمل استثناهایی را نیز نام ببریم. در حالی که بدون شک کودکان باهوشتر دبیرستانی کمتر از سایرین میل به تماشای تلویزیون دارند و کودکان والدین طبقه کارگر بیشتر تلویزیون تماشا می‌کنند و مواردی از این قبیل، باز هم‌استثناهای فراوانی در مورد این قواعد مشاهده می‌شود که ما رامتقاعد می‌کند بعضی ازعوامل بسیار با اهمیت در فهرست در نظر گرفته می‌شود که ما رامتقاعد می‌کند بعضی از عوامل بسیار با اهمیت در فهرست ما در نظر گرفته نشده اند.
مثلاً گاهی کودکان بسیار تیزهوش، کودکان خانواده‌های دارای تحصیلات بالا، کودکان خانواده‌های طبقه متوسط که طرفدار هنجارهایی هستند که تاکیدشان بر کار و خود بهسازی است، به تعدادی به مراتب بیش از انتظار ما جزو رده بینندگان پروپا قرص قرار می‌گیرند در حالی که بر طبق پیش بینیهای ما نباید چنین باشد.
بنابراین، آشکارا عواملی غیر از سن، هوش و خانواده وجود دارند که الگوهای تماشای این کودکان را تحت تاثیر قرار می‌دهند. به عقیده ما این عوامل گمشده عبارتند ازارتباطات اجتماعی و بعضی از ویژگیهای فردی کودک.
توضیحی درباره سایر رسانه‌ها
با نگاهی کلی به الگوی استفاده از رسانه‌ها طی سالهای تحصیلی کودکان دریافتیم که سلطه تلویزیون کاملاً آشکار است. این رسانه تقریباً دو سوم از اوقات صرف شده برای رسانه‌های جمعی را در سالهای اولیه تحصیل و مقدار زمانی بیشتر از مجموع مقدار ساعتهای صرف شده برای سایر رسانه‌ها را تا سالهای پایان دبیرستان به خود اختصاص می‌دهد. اما علاوه بر حجم غیر عادی زمان تماشای تلویزیون، دو الگوی قابل توجه دیگر نیز وجود دارد. اول اینکه سهم رسانه‌های چاپی دایماً درحال افزایش است. تقریباً هیچ کودکی روزنامه‌ها را در دوران ابتدایی به طور مرتب نمی خواند، لکن بیش ا زنیمی از کلاس ششمی‌ها و دو سوم از کلاس دوازدهمی‌ها همه روزه آنها را مطالعه می‌کنند. حجم مطالعه مجله‌ها، به طور مرتب افزایش می‌یابد. حجم استفاده از کتاب بین کلاس دوم و ششم افزایش می‌یابد و این واقعیت که به نظر می‌رسد یک کلاس دوازدهمی نسبت به یک کلاس ششمی کتابهای کمتری را در خارج از مدرسه مطالعه می‌کند، نباید موجب عدم توجه ما به این واقعیت شود که بچه‌های کلاس دوازده مطالعه بیشتری را به منظور انجام تکلیف مدرسه خود انجام می‌دهند. بنابراین طی دوازده سال تحصیلی در مدرسه و دبیرستان افزایشی در مقدار زمان اختصاص داده شده به مطالب چاپی مشاهده می‌شود.
استفاده کودکان از رسانه‌ها در سنین مختلف:
یک الگوی بسیار جالب توجه دیگر، اوج استفاده از رسانه‌ها در حدود کلاس ششم است. دراین دوره اوج استفاده از تلویزیون است. میزان رفتن به سینما بالاست و مطالعه کتاب نزدیک به حداکثر آن است. در این دوره مطالعه روزنامه نیز افزایش زیادی می‌یابد. بسته به افراد مختلف، در مقطع زمانی بین کلاس پنج و شش، مدت استفاده از رسانه‌های جمعی از متوسط کمتر از ۳۰ ساعت در هفته به ۳۵ تا ۴۰ ساعت افزایش می‌یابد و از آن به بعد تغییرات مهمی به وجود می‌آید. مدت دیدن تلویزیون کاهش می‌یابد و به نحوی که بعداً خواهیم دید اهمیت تلویزیون در نظر کودکان کمتر می‌شود. مدت گوش کردن رادیو افزایش می‌یابد و رادیو اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. از زمانی که رفتار بزرگسالانه شروع به شکل گیری می‌کند، مطالعه کتب داستانی مصور به نزدیک صفر تنزل پیدا می‌کند. بویژه در میان کودکان با هوشتر یک افزایش کلی در مورد وقت اختصاص داده شده به مطالعات جدی، ایجاد می‌شود ودیدن برنامه‌های تلویزیونی جنبه گزینشی بیشتری پیدا می‌کند.
دوران بیشترین استفاده از رسانه‌های جمعی، از زمانی شروع می‌شود که کودک خود را تا اندازه ای از محدودیتهای اولیه زود خوابیدن آزاد می‌بیند. در این زمان او به اندازه کافی در خواندن مهارت پیدا کرده است تا بتواند در مطالب چاپی به شکل گسترده ای تجسس کند. وی منافع اجتماعی حاصل از آگاه بودن از خوانندگان جدید، آوازهای آنان، برنامه‌های جدید و سایر موضوعات مورد بحث نوجوانان را کشف کرده است. آگاهی جدید وی ازمسائل جنسی او را به سوی موسیقیهای مورد پسند عامه رادیو هدایت می‌کند و کشف می‌کند که آشنایی با این آهنگها هم ‌ازجنبه روابط عاشقانه مفید است و هم‌تا اندازه ای موجبات کامروایی^[۷] وی را فراهم می‌کند. او فرصتهای اجتماعی حاصل از رفتن به سینما را کشف می‌کند و به همین نحو تا زمانی که هنوز تکالیف درسی منزل هنوز خیلی وقتگیر نشده اند و درگیر فعالیتهای پر تنش اجتماعی سالهای نوجوانی نشده است و انرژی اش در اوج است، وسیعترین استفاده از رسانه‌ها می‌کند.
تلویزیون بزرگترین رسانه ده سال اول زندگی کودک است و تسلط آن بر اوقات وی حتی بعد از ده سالگی نیز ادامه می‌یابد. اما رادیو دارای جذابیت و مطلوبیتی غریب برای نوجوانان است. میزان گوش دادن درسالهای بعد هرگز به حدی که دراین دوران بوده است، نمی رسد. الگوهای استفاده از رسانه‌ها در بین افراد بالغ در سالهای نوجوانی شکل می‌گیرند. مطالعه روزنامه و مجله و شکل گرفتن سلیقه خاصی در انتخاب برنامه‌های تلویزیونی پس ازیک دوره کند و کاو صورت می‌گیرد. مهمتر از همه، الگویی درنوجوانی پدید می‌آید که در پیش بینی چگونگی استفاده از رسانه‌ها دربزرگسالی اهمیت بسزایی دارد. کودکان از نظر انتخاب و استفاده از رسانه‌ها به چند گروه نقسیم می‌شوند. یک گروه بر استفاده از مطالب چاپی تاکید می‌کنند و گروهی دیگر رسانه‌های دیداری و شنیداری را ترجیح می‌دهند. گروه مقابل به استفاده از مطالب چاپی، همانگونه که بعداً خواهیم دید، عموماً می‌کوشند که ازرسانه چاپی برای دست یافتن به نیازهای جدی و واقعی استفاده کنند. این گروه تلویزیون را نیز به همین منظور به کار می‌گیرند. آنها تمایل دارند بیننده تلویزیون آموزشی و برنامه‌های مرتبط با مسائل عمومی و مستند تلویزیون باشند. گروه دیگر، معمولاً به رسانه‌های جمعی به صورت یک وسیله تفریح و سرگرمی و خیالپردازی و گریز از واقعیتها نگاه می‌کنند. این دو گروه قبل از افزایش میزان استفاده از رسانه‌ها در ابتدای نوجوانی براحتی قابل تمیز نیستند. لکن این واقعیت که این دو گروه وجود دارند و می‌توان آنها را درعنفوان جوانی تمیز داد، یکی از جالبترین یافته‌های ما ست.
کودکان چه چیزهایی را می‌بینند؟
اولین برنامه‌هایی که مورد توجه کودکان قرار می‌گیرد، همان گونه که قبلاً اشاره کرده ایم، در اغلب موارد برنامه‌هایی است که برنامه سازان ما آنها را برنامه‌های کودکان نام گذاری کرده اند. شخصیتهای اصلی این برنامه‌ها را اکثراً حیوانات، شخصیتهای کارتونی و یا عروسکی تشکیل می‌دهند، برنامه‌هایی چون دانلداک،‌هاکل بری‌هاند، هودی دودی، رین تین تین. البته بعضی اوقات نیز خود کودکان نقشهای کمکی رابازی می‌کنند. این برنامه‌ها شکل داستانی دارد و پر از تحرک است(اغلب کمدی و بزن وبکوب) و اغلب دارای یک جزء متشکله خیلی خنده دار است. زمان معمول دیدن این برنامه‌ها ساعتهای پایانی بعدازظهر ویا صبح شنبه است.
برنامه‌هایی از این دست، تماشای تلویزیونی کودکان پیش از دبستان را در انحصار خود دارند و تماشای این برنامه‌ها (اغلب در شکل کمی بزرگسالانه تر، مثل برنامه لاسی)بخوبی تا دوران ابتدایی ادامه می‌یابد. لکن هنگامی که کودک کاملاً در مدرسه جا می‌افتد، ترتیب جدیدی از برنامه‌های مطلوب جایگزین این برنامه‌ها می‌شود. این برنامه‌ها به شرح زیر هستند:
نمایشهای واریته کودکان:
کارهای خیلی موفق «والت دیسنی» که به صورت ساده آن را دیسنی لند می‌نامند، نمونه ای از این نوع است. این برنامه‌ها از کارتون تا ماجرا و از افسانه تا تاریخ و مطالعات طبیعی تنوع دارد و همگی با مهارتی عالی ساخته شده اند.
برنامه‌های حادثه ای کودکان:
زورو، یک نمونه از این نوع است. این برنامه‌ها معمولاً ماجراهای قهرمانی ساده و بی آلایش و خوب و وقوی است که علی رغم رخداد حوادث گوناگون و خطراتی که افراد ساده تر از آن ترس دارند، همیشه حاکم بر سرنوشت خود است.
فیلمهای علمی تخیلی کودکان:

۷) تمرینات دایره ای با شدت بالا بر توان بی هوازی فوتسالیست های مبتدی تاثیر دارد.
۸) تمرینات دایره ای با شدت بالا بر چابکی فوتسالیست های مبتدی تاثیر دارد.
۹) تمرینات دایره ای با شدت بالا بر ضربان قلب استراحتی فوتسالیست های مبتدی تاثیر دارد.
۱۰) تمرینات دایره ای با شدت بالا بر عملکرد ضربان قلب ریکاوری فوتسالیست های مبتدی تاثیر دارد.
۱۱) بین تاثیر تمرینات اینتروال با شدت بالا با تمرینات دایره ای با شدت بالا بر توان هوازی فوتسالیست های مبتدی اختلاف معنی داری وجود دارد.
۱۲) بین تاثیر تمرینات اینتروال با شدت بالا با تمرینات دایره ای با شدت بالا بر توان بی هوازی فوتسالیست های مبتدی اختلاف معنی داری وجود دارد.
۱۳) بین تاثیر تمرینات اینتروال با شدت بالا با تمرینات دایره ای با شدت بالا بر چابکی فوتسالیست های مبتدی اختلاف معنی داری وجود دارد.
۱۴) بین تاثیر تمرینات اینتروال با شدت بالا با تمرینات دایره ای با شدت بالا بر ضربان قلب استراحت فوتسالیست های مبتدی اختلاف معنی داری وجود دارد.
۱۵) بین تاثیر تمرینات اینتروال با شدت بالا با تمرینات دایره ای با شدت بالا بر ضربان قلب ریکاوری فوتسالیست های مبتدی اختلاف معنی داری وجود دارد.
۱-۶٫ محدودیت های پژوهش
۱-۶-۱٫ محدودیت های قابل کنترل

1. 1. شرکت کنندگان درسنین ۱۸ تا سال۳۰ بودند.

1. 1. آزمودنی ها از مواد انرژی زا و مکمل استفاده نکرده اند.

1. 1. آزمودنی ها ۷۲ ساعت قبل از آزمون هیچ فعالیت سنگین انجام نداده بودند.

1. 1. آزمودنی ها سابقه هیچ آسیب شدید یا بیماری مفصلی را نداشتند.

۱-۶-۲٫ محدودیت های غیر قابل کنترل

1. 1. عدم کنترل شرایط روانی آزمودنی ها در زمان آزمون

۱-۷٫پیش فرض ها

1. 1. در آزمون هایی که حداکثر تلاش مورد نیاز بود، آزمودنی ها تمام توان خود را به کار بردند.

1. 1. تمرینات ورزشی اینتروال و دایره ای بر عوامل آمادگی جسمانی موثر است.

1. 1. تمرینات ورزشی اینتروال و دایره ای بر عملکرد ضربان قلب استراحتی و ریکاوری موثر است.

۱-۸ . تعریف واژه ها
تمرینات اینتروال با شدت بالا: این نوع از تمرینات در جلسات ورزشی با شدت بالا (بیشتر از ۹۰% حداکثر ضربان قلب یا_max VO₂ ) که شامل دوره های جدا از هم و با زمان استراحت بین حرکات و ست ها همراه است. استفاده اصلی آن برای سالهای زیادی به وسیله ورزشکاران نخبه بوده است. تمرینات با شدت بالا ^[۱۱] در سالهای اخیر مورد توجه زیادی در جامعه علمی قرار گرفته و به عنوان یک فرم جایگزین تمرینات استقامتی مورد استفاده قرار می گیرد( ۶۸) . در پژوهش حاضر تمرینات هفته ای ۲ جلسه انجام شده و تعداد کل جلسات ۱۲ جلسه برنامه ریزی شده است.

تمرینات دایره ای: تمرینات دایره ای توسط ری مورگان و جت اندرسون^[۱۲] در سال ۱۹۵۳ در دانشگاه لیدز انگلستان توسعه داده شد. تمرینات دایره ای به تعداد از حرکات که با دقت انتخاب شده که به صورت متوالی در یک فرمت که شامل ۸ تا ۱۲ ایستگاه می باشد ، این عدد ممکن است با توجه به طراحی برنامه متفاوت باشد. هر شرکت کننده باکمی استراحت بین (۱۵ تا ۳۰ ثانیه ) و یا بدون استراحت از یک ایستگاه با ایستگاه بعدی می رود و در هر ایستگاه با انجام (۱۵ تا ۴۵ ثانیه) و با انجام ۸ تا ۲۰ تکرار مقاومتی را درحدود ۴۰ تا ۶۰ درصد یک تکرار انجام می دهد ، این برنامه ممکن است با ماشین های ورزشی ، وزنه دستی ، مقاومت الاستیک ، ورزشهای سبک بدون وسیله و یا ترکیبی از حالت ها صورت بگیرد(۳۳ ) . در پژوهش حاضر تمرینات در ۸ ایستگاه انجام گرفت در هر ایستگاه ۱۵ ثانیه فعالیت بعد از آن ۴۰ تا ۶۰ ثانیه استراحت و برنامه در ۳ ست با استراحت ۱۰ دقیقه ای همراه بود(۷۴).
توان هوازی^[۱۳]: حداکثر اکسیژن مصرف ( توان هوازی ، ظرفیت عملکردی هوازی و VO _۲max) گفته می شود. و به عنوان معیار تناسب قلبی وتنفسی مورد استفاده قرار می گیرد . VO _۲maxرا معمولا در شریط نسبی به عنوان میلی لیتر اکسیژن مصرف شده در هر کیلو گرم از وزن بدن در دقیقه محاسبه می کنند (۸۷) .
توان بی هوازی^[۱۴]: ظرفیت بی هوازی توانایی بازسازی ^[۱۵] ATP از منابع میتوکندریایی که بیانگر یک ظرفیت و در نتیجه مقدار معینی از انرژی در یک فرد را نشان می دهد ، این نوع فعالیت دارای شدت زیاد و مدت کم می باشد (۲).
چابکی^[۱۶] : توانایی تغییر موقعیت موثر بدن و ادغام با مهارت های از قبیل تعادل ، هماهنگی ، سرعت ، انعطاف پذیری ، قدرت و استقامت می باشد ، چابکی به عنوان یک جنبش سریع کل بدن یا تغییر سرعت یا جهت در پاسخ به محرک تعریف شده است (۷ ).
ضربان قلب استراحت^[۱۷] : میانگین ضربان قلب بین ۶۰ تا ۸۰ ضربه در دقیقه است ،ضربان قلب استراحت در افراد میانسال غیر ورزشکار و افراد بی تحرک ممکن است از ۱۰۰ ضربه در دقیقه تجاوز کند و طبق گزارشات تحقیقی ضربان قلب قهرمانان رشته های استقامتی در حال استراحت بین ۲۸ تا ۴۰ ضربه در دقیقه می باشد ضربان قلب در حالت استراحت معولا ۱۵ تا ۲۰ ضربه کمتر از حالت معمولی می باشد(۱۳) .
ضربان قلب دوره بازیافت ^[۱۸]: میزان حداکثر کاهش در ضربان قلب هنگام آزمون ورزش در یک تا دو دقیقه اول دوره بازیافت فعال است . HRR شاخص مناسبی از میزان تون واگی بوده که با سلامتی و آمادگی قلب و عروق در ارتباط است . پژوهش ها نشان می دهد، کاهش ۱۲ ضربه ایی در HRR در دقیقه اول دوره بازیافت فعال ، موجب کاهش میزان مرگ و میر بیماران قلبی – عروقی می شود (۹۶).
فصل دوم
مبانی نظری و پیشینه تحقیق
۲-۱٫مقدمه
فوتسال نوعی فوتبال داخل سالن که به صورت ۵ نفره انجام می گیرد و توسط فدراسیون جهانی فوتبال تأیید شده است. جام جهانی فوتسال در سال ۲۰۰۸ نشان داد که بیش از دو میلیون بازیکن (زن و مرد ) در سراسر جهان به صورت حرفه ای این ورزش را انجام می دهند که با توجه به نو ظهور بودن آن دارای سریع ترین افزایش جذب ورزشکار را در دنیا دارا می باشد(۵۶). فوتسال با ساختاری متناوب نیازمند مهارت های فنی ، تاکتیکی و نیازهای جسمانی بالا می باشد(۷۸). تجزیه و تحلیل های انجام گرفته در فوتسال نشان داد که نیازهای حرکتی هر ۲۸/۳ ثانیه با یک فعالیت با شدت بالا همراه است(۴۰). باربارا آلوارز و همکاران^[۱۹] نشان دادند که هر ۲۳ ثانیه یک فعالیت با شدت بالا انجام می گیرد که درطول مسابقه رقابتی ۲۶% از زمان کل بازی را تحت پوشش قرار می دهد(۲۸). مطالعات اخیر نشان داد که بازیکنان فوتسال در بازی واقعی ۵ تا ۱۲% از فعالیت های درون زمین را با سرعتی بالاتر از ۱۵ کیلومتر در ساعت انجام می دهند(۲۸). تمرینات اینتروال با شدت بالا با توجه به موفقیت های جسمانی و فیزیولوژیکی که در عملکرد افراد آموزش دیده و آموزش ندیده بدست آورده ، به عنوان یک فرم محبوب میان مربیان و پژوهشگران ورزشی مورد توجه قرار گرفته است. به صورت کلی تمرینات اینتروال با شدت بالا تمریناتی را شامل می شود که با تلاش همه جانبه در شدت نزدیک به VO _۲max اوج برای چند ثانیه اجرا شده و بلافاصله پس از چند دقیقه استراحت و یا ورزش با شدت کم، در چندین توالی در طول جلسه تمرینی تکرار شده است. همچنین باید این موضوع درنظر گرفت که این روش آموزشی تا حد زیادی سیستم های فیزیولوژیکی و نیازهای استقامتی افراد را در یک جلسه و در زمان نسبتاً کوتاه برآورد می کند(۶۸،۹۱ ).
بهبود در عملکرد ورزشی یا میزان عملکرد و فواید سلامتی در تمرینات مقاومتی به عملکرد اولیه و سلامت فردی بستگی دارد ، این عوامل از قبیل: قابلیت های عملکردی ، سن، وضعیت تغذیه ای ، عوامل رفتاری ، و عوامل فردی از مهم ترین عوامل تأثیر گذار می باشد(۴۷ ) . ورزش مقاومتی در تعاریف نشان دهنده افزایش عضلات اسکلتی و در نتیجه رشد عضلانی و قدرت گفته می شود( ۴۴) . پیشرفت در تمرینات مقاومتی یک فرایند پویا است که نیاز به یک فرایند درست تمرینی ، ارزیابی پیشرفت تمرین و توسعه دقیق از اهداف مورد نظر را خواستار می باشد. برنامه آموزشی بسیار خاص به نوع هماهنگی در طراحی تمرینات مقاومتی برای افزایش قدرت ، توان و استقامت عضلانی موضعی موثر است ، که این سازگارهای باعث می شود نیازهای فردی و اهداف تمرین برآورده شود(۸۳،۸۴،۸۵ ).
در این فصل پس از بررسی مبانی نظری تحقیق ، بررسی آثار فیزیولوژیکی و شیوه های مختلف تمرینات اینتروال و دایره ای می پردازد ، در انتهای پژوهش پیشینه تحقیق مورد توجه قرار می گیرد.
۲-۲٫ مبانی نظری
امروزه آموزش تمرینات اینتروال را می توان به عنوان یک روش متناوب با حملات کوتاه که با شدت بالا و دوره بهبودی کوتاه مدت معرفی کرد(۱۱۰). مزایایی تمرینات اینتروال این است که به ورزشکاران اجازه می دهد سخت ، سریع تر، بدون فشار و بیش تمرینی فاکتورهای فیزیولوژی از قبیل سرعت و قدرت را افزایش دهند. از آنجایی که اکثر ورزشهای رقابتی نیاز به بالا بردن عواملی چون :

1. 1. حداکثر توان هوازی بالا

1. 1. توانایی بالا نگه داشتن_max VO₂ به صورت پایدار

1. 1. توان خروجی و یا (سرعت در آستانه لاکتات)

1. 1. توانایی مقاومت در برابر سرعت مطلق و قدرت خروجی و یا مقاومت در برابر شاخص خستگی عضلانی

1. استفاده از روش اقتصادی در زمان

۴-۴-۴ نتایج آزمون رگرسیون فرضیه ۴
خط رگرسیون مربوط به این فرضیه به صورت زیر می باشد:

تعهد سازمانی
آموزش
ابتدا به بررسی مفروضات رگرسیون می پردازیم.
۱-۴-۴-۴ آزمون دوربین_واتسون برای متغیر مستقل آموزش

با توجه به توضیحات ارائه شده در ۳-۴-۴ در خصوص این آزمون ، مقدار آماره این آزمون در دامنه ۰ و ۴ قرار دارد و چنانچه این آماره در بازه ۱٫۵ تا ۲٫۵ قرار گیرد آزمون عدم همبستگی بین خطاها پذیرفته می شود و در غیر اینصورت همبستگی بین خطاها وجود دارد.از آنجا که مقدار این آماره در این تحقیق ۱٫۹۲۳ می باشد در نتیجه فرض همبستگی داده ها رد می شود.
۲-۴-۴-۴ بررسی خطی بودن ارتباط متغیر وابسته با متغیر مستقل آموزش
به دلیل اینکه برای آزمون فرض های خود از رگرسیون خطی استفاده می کنیم بنا براین رابطه باید از نوع خطی باشد،برای آزمودن خطی بودن رابطه ماتریسی از نمودار پراکنش متغیرهای مستقل و وابسته در مقابل یکدیگر استفاده می کنیم.همانطور که ملا حظه می شود ارتباط متغیر وابسته با متغیر های مستقل از نوع خطی می باشد.

۳-۴-۴-۴ بررسی نرمال بودن خطا ها برای متغیر مستقل آموزش
یکی دیگر از مفروضات در نظر گرفته شده در رگرسیون که خطا ها دارای توزیع نرمال با میانگین صفر باشند.بدیهی است در صورت عدم برقراری این پیش گزیده،نمی توان از رگرسیون استفاده کرد. باقی مانده اختلاف بین مشاهده و مقادیر مدل پیشگوی متغیر وابسته است.
بنابراین، با برقرار بودن این پیش گزیده ،می توان از رگرسیون در خصوص رابطه متغیرهای مستقل و متغیر وابسته استفاده کرد. هیستوگرام یا نمودار p-p باقی مانده برای بررسی فرض نرمال بودن عبارت خطا مورد استفاده قرار می گیرد. شکل هیستوگرام تقریبا باید از شکل منحنی نرمال تبعیت کند(افشانی و دیگران،۱۳۸۸، ۳۲۵)^۱.
نمودار زیر معروف به کاغذ نرمال نیز نوعی آزمون نرمال بودن است که اگر داده ها متعلق به نمونه ای از یک جامعه نرمال باشند،انتظار می رود که نقاط نزدیک یک خط مستقیم پراکنده شده باشند و چنانچه نمودار نشان می دهد داده ها از خط مستقیم دارای انحراف نیستند در نتیجه داده ها نرمال هستند.

باقی مانده ها در نمودار p-p باید تابع خط ۴۵ درجه باشند. نمودار p-p فرضیه نرمالیته را نقض نمی کند(همان منبع،۳۲۶)^۲.

نمودار فوق، به بررسی نرمال بودن خطاها به عنوان یکی دیگر از مفروضات رگرسیون می پردازد طبق این فرض می باید، خطاها دارای توزیع نرمال با میانگین صفر باشند. به عبارت دیگر Mean=0و std.Dev=1 باشد. که طبق نمودار فوق مشاهده می شود مقدار میانگین نزدیک به صفر  و انحراف معیار نیز نزدیک به یک (۰٫۹۶۶) می باشد که در سمت راست نمودار نشان داده شده است. با توجه به این نمودار فرض نرمال بودن خطا برای متغیر تایید می گردد.
بعد از اینکه آزمودن فرضیات لازم برای کاربرد رگرسیون ادعای محقق را با آزمون رگرسیون خطی آزمون می کنیم.شیوه کار رگرسیون به اینصورت است که ابتدا معنی داری کل مدل رگرسیون مورد آزمون قرار می گیرد که این کار توسط جدولANOVA صورت می گیرد،سپس باید معنی داری ضریب متغیر مستقل بررسی شود که این کار با بهره گرفتن از جدول ضرایب صورت می گیرد.نتیجه آزمون شامل چهار خروجی می باشد که به ترتیب تشریح می شوند.
نگاره ۱۲-۴٫ آزمون رگرسیون با متغیر وابسته تعهد سازمانی

نگاره ۱۲-۴متغیر های مستقل وارد شده ،حذف شده و روش مورد استفاده در رگرسیون را نشان می دهد.
نگاره ۱۳ -۴ به ترتیب ضریب همبستگی چندگانه،ضریب تعیین،ضریب تعیین تعدیل شده و خطای معیار را تخمین می زند.با توجه به ضریب تعیین به دست آمده از خروجی آزمون ۷/۷ درصد از تغییرات متغیر وابسته توسط متغیر مستقل در مدل توجیه می شود.
نگاره ۱۳-۴٫ نتایج همبستگی آزمون رگرسیون با متغیر وابسته تعهد سازمانی

“۱)اصل مشروعیت دفاع ۲)اصل مقابله به مثل ۳) اصل منع تجاوز. به موجب اصول طرح شده مادامی که دشمن تعدی نکند ،مسلمانان جنگ نمی کنند ودرهنگام دفاع نیزصرفاً مقابله به مثل کرده،ازاصول قانونی تجاوز نخواهند کرد.تجاوز ازمقررات جنگ ،تعدی به حکم خداوند است.”^[۲۸۶] "بنابراین ،شریعت مقدس اسلام ،جنگ را به عنوان یک ضرورت وآخرین راه چاره پذیرفته ومفهوم جواز ازدیدگاه اسلام چیزی نیست جزء همان دفاع مشروعی که درمنشور ملل متحد برآن تاکید شده است …پرواضح است که درچنین شریعتی ،مهمترین شیوه حل اختلاف ،چه در امور داخلی وچه بین المللی ،توسل به راه های مسالمت آمیزی مانند:مذاکره ،بحث آزاد ،حکمیت ،داوری ، وساطت وسازش خواهد بود.”^[۲۸۷] "ازدیدگاه اسلام ،جنگ برای کسب قدرت یا ازدیاد ثروت،شدیداً محکوم شده وتنها جنگی که دراسلام مشروع است،پیکار برای کسب آزادی،جلوگیری از نقض پیمان ،ازبین بردن موانع دعوت منطقی به اسلام وگرایش به آن برای کسانی که می خواهند به آیین حق بگروند ولی به وسیله قدرتها محدود شده اند.”^[۲۸۸] وسرانجام “فقهای شیعه راه های ذیل را برای پایان جنگ مطرح کرده اند:۱)اسلام آوردن دشمنان ۲)تسلیم شدن آنها ۳)پناهنده شدن دشمن ۴)پرداخت جزیه ۵)آتش بس.”^[۲۸۹]

“ابن هشام درکتابی به نام سیره رسول الله(ص) چنین آورده است:… سپس پیامبر به بلال امرکرد که پرچم را به عبدالرحمن عوف بدهد،او چنین کرد.پس پیامبر حمدوسپاس ذات پروردگار به جای آورد وبرای خود طلب رحمت کرد وگفت :ای پسرعوف پرچم رابگیر وهمگی درراه خدا بجنگید وبا آنان که به خدا ایمان ندارند مبارزه کنید ومرتکب نقض امانت یا خیانت نسبت به هیچ کس نشوید وکودکان وزنان را نکشید.این عهد وسیره پیامبرش برای هدایت شما است.”^[۲۹۰]
۱- برخورد با اسیران:
یکی از جلوه های روشن حقوق بشر دراسلام مسئله رفتار با اسیران جنگی وحقوقی که دارند ،می باشد. تاریخ گواه این مدعاست که رفتار اسلام با اسیران منطبق بر حقوق ورفتار انسانی است.سرآغاز این بحث آیه شریفه قرآن کریم است که می فرماید:"وغذای خود را با اینکه به آن علاقه دارند به مسکین و یتیم واسیرمی دهند”^[۲۹۱]
“رهنمود حقوق اسلامی درزمینه طرز رفتار با اسرای جنگی ،متضمن احکامی است که مفاد حقوق وعرف بین المللی مدرن هرگز به پای آن نمی رسد.اصل اولیه درتعیین وضعیت یک اسیر جنگی این است که دولت اسیرگیرنده ،مسئول حفظ سلامت وامنیت او است واو تحت اختیار رزمنده ای که او را اسیر گرفته قرار ندارد.”^[۲۹۲] ."شاید گویاترین دلیل براین که جنگ های پیامبر(ص)جنگ هایی است که به مردم می آموزد خلق وخوی نیکو باید با هرجنگی همراه باشد وفضیلت وارزش در همه مراحل برآن سایه گسترد،برخورد آن حضرت با اسیران نبرد است،بدان گونه که تاریخ بشریت هیچ رزمنده ای را به اندازه محمد(ص) مهربان با اسیران جنگ سراغ ندارد”^[۲۹۳] . “.پیامبر (ص) درجنگ بدر می فرمایند:به اسیران اکرام کنید وآنها را درغذای خودتان مقدم دارید.”^[۲۹۴] "درواپسین ساعات آخرین روز جنگ بدر ، حمزه اسیران دشمن را جهت تعیین تکلیف نزدپیامبر(ص)آورد.عده آنها هفتاد تن بود.محمد(ص) به حمزه فرمود:این عده را درمیان اصحاب وچادرهای آنان جای دهید وبدانید که باید همیشه به اسیران احترام گذارید واز آنان پذیرایی انسانی کنید. ودرتقسیم اسرا دستورمی دادکه فرزندان را ازمادرانشان جدا نکنید”^[۲۹۵]. “امام صادق(ع) می فرماید: واجب است که به اسیران آب وغذا داده شود وبا مهربانی با آنها رفتار شود حتی اگر قرار باشد،اعدام شوند”^[۲۹۶] ."ازامام سجاد(ع) روایت شده است:هنگامی که اسیری گرفتی که از راه رفتن ناتوان شد ومرکبی برای حمل او نداری او را رها کن و او را به قتل نرسان چون نمی دانی حکم امام درباره او چیست. ونیزگفت :اسیروقتی مسلمان شد خونش محترم خواهد بود.”^[۲۹۷] ” ازنظرشرع مقدس اسلام علاوه بر اینکه اهانت به اسراء جایزنیست،بایدنسبت به آنها با اخلاق اسلامی رفتار کرد.”^[۲۹۸].برای محل نگهداری اسیران"شیوه پیامبراسلام(ص) این بود که یا آنان را میان مسلمانان تقسیم می نمودند تا درخانه های خود نگهداری کنند یا درمسجد ازآنها محافظت می شد. به این ترتیب محل زندگی اسیران همان محلی بود که خود مسلمانان زندگی می کردند ، وحتی گفته شده است که پیامبر(ص) برخی ازاسیران را درخانه خود نگهداری می کردند.”^[۲۹۹] . امام صادق (ع) درخصوص حقوق اسیران جنگی می