تجمل گرایی در لغت و اصطلاح

تجمل گرایی، اصطلاحی است مرکب از دو واژه «تجمل» و «گرایی»؛ تجمّل به معنای زیور بستن، آذین کردن، خودآراستن، مال و وسایل گرانبها داشتن، خودآرایی، جاه و جلال، خدم و حشم و … آمده است.  بنابراین تجمل در لغت به معنای خود را زینت‌دادن و آراستن است و به صورت اسمی به معنای وسایل آرایش و آن‌چه موجب نشان دادن شأن و شکوه باشد، به کار می­رود. [2]استاد شهید مطهری نیز در معنای تجمل قائل است که تجمل همان خود را زیبا کردن است و حدیثی داریم که «إِنَّ اللَّهَ جَمِیلٌ یُحِبُّ الْجَمَال» خداوند زیباست و زیبایی را دوست دارد.

و گرایی به معنای «آهنگ کردن، میل و رغبت کردن». با توجه به این تعبیرها، تجمل‏گرایی به معنای رغبت کردن به تجملات وتوجه به ظواهر زندگی است.  می توان گفت توجه مفرط به ظواهر زندگی و خروج از حد اعتدال در استفاده از وسایل دنیوی، تجمل گرایی نامیده می شود که ریشه در اسراف دارد که برای روشن شدن مطلب به توضیح این مفاهیم می پردازیم.

1-15 افراط

راغب اصفهانی می گوید : فرط به معنی تقدم و جلو افتادن است و افراط عبارت است از زیاده روی کردن در جلو افتادن و تفریط کوتاهی کردن است .

در فرهنگ معین آمده است فرط: گذشتن از حد، تجاوز کردن، پیش دستی کردن.  

نتیجه ی افراط و زیاده روی در اموری که اسلام سفارش به اعتدال و میانه روی نموده است، خروج از مرز اعتدال بوده و همواره به صورت صفت منفی به کار می رود.   

1-16 حد

حد عبارت است از مانع بین دو چیز که از اختلاط آن دو جلوگیری می نماید. [7] به تصریح راغب علت تسمیه حدّ زنا و حدّ خمر آنست که مرتکب را از ارتکاب جدید باز میدارد و نیز دیگران را از ارتکاب آن منع میکند. [8] خداوند در قرآن می فرماید: «تِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ فَلا تَقْرَبُوها ؛ آنهاست مرزهای خدا پس بآنها نزدیک نشوید. »

مراد از حدود اللّه احکام خداست اعمّ از محرّمات و واجبات که باید بمحرّمات نزدیک نشد و از واجبات تجاوز نکرد .

حد در مورد مصارف شخصی ، امری است بسته به اعتبار عرفی و بر همین اساس وضعیت افراد نسبت به هم در این مورد متفاوت است ؛ به عبارت دیگر حد مجازی که عرف اجتماعی برای مصارف شخصی و خانواده تعیین می کند، بلکه به اندازه ی تفاوت های مالی و موقعیت های اجتماعی افراد متفاوت است و لذا ممکن است مصرف مقدار معینی از مال ، در یک مورد از شخصی اسراف باشد ؛ در حالی که مصرف همان مقدار در آن مورد ، برای شخص دیگری که از وضع مالی و موقعیت اجتماعی بالاتری برخوردار است ،اسراف نباشد . حضرت صادق (ع) در حدیثی فرمودند: «رُبَّ فَقِیرٍ أَسْرَفُ مِنْ غَنِیٍّ فَقُلْتُ کَیْفَ یَکُونُ الْفَقِیرُ أَسْرَفَ مِنَ الْغَنِیِّ فَقَالَ إِنَّ الْغَنِیَّ یُنْفِقُ مِمَّا أُوتِیَ وَ الْفَقِیرَ یُنْفِقُ مِنْ غَیْرِ مَا أُوتِیَ؛ چه بسا فقیری که اسراف پیشه تر از ثروتمند است . عرض شد : چگونه ؟ حضرت فرمودند : ثروتمند از آنچه دارد ، خرج می کند و فقیر بدون تمکن مالی اضافه بر شأن خود انفاق می نماید . »

اما قانون شرعی و یا حدی که براساس موازین عقلی تعیین و تحدید می شود ، درهر شرایط و در مورد هر شخصی یک نواخت و ثابت است و با اختلاف حال و شرایط زمانی و اجتماعی مصرف کننده تفاوت پیدا نمی کنند ؛ بدین معنا که خرج مال در راه گناه به هر اندازه و ازهر کس در همه ی زمان ها و مکان ها ، اسراف و حرام است ؛همچنان که اتلاف و ضایع کردن ثروت به هر مقدار و با هر موقعیت اقتصادی و اجتماعی ، مصداقی از اسراف خواهد بود .

فرهنگ فارسی، محمد معین، ج 1، تهران: امیرکبیر، 1371، ص 1032.

لغت‏نامه دهخدا، علی اکبر دهخدا، پیشین ، ج 14.همچنین ر.ک: دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر غلام‌علی حداد عادل، بنیاد دائرهالمعارف اسلامی، چاپ اوّل، 1380، ج6، ص595

[3] محمدبن یعقوب کلینى،فروع کافى،  ج 6، چاپ دوم، تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1362ص 438.

 فرهنگ فارسی، محمد معین، ج 1، تهران: امیرکبیر، 1371، ص 862.

راغب اصفهانی، پیشین ، ص: 631

محمد معین ، فرهنگ فارسی ، پیشین ، ج 2، ص 2520

راغب اصفهانی، پیشین ، ص: 221.

  همان

  بقره/187

شیخ حر عاملى، وسائل الشیعه ، ج : 9 ،  چاپ پنجم، بیروت: دار احیاء التراث العربى، 1402ق،  ص : 243

مفهوم شناسی اعتدال

الف) اعتدال در لغت :

اعتدال از ماده عدل مصدر باب افتعال، به معنای میانه و میانه روی است .برابر گزارش اهل لغت : تساوی ، برابری ، بر وسط ماندن راه . و از نظر کمی و کیفی دچار افراط و تفریط نشدن است.

ابن فارس می گوید : «یوم معتدل : اذا تساوی حالا حره و برده.[2]  روز معتدل ، روزی است که سرما و گرمایش برابر باشد (نه سرد باشد و نه گرم ، بینابین ). »

اعتدال گرایی به حالتی گفته می شود که در آن دو طرف از لحاظ کمیت و یا کیفیت در سازگاری و تناسب باشد.[3] بنابراین می توان گفت که اعتدال به معنای تناسب است. همین حالت تناسب است که مقتضای استقامت، قوام پیدا کردن و موزون شدن میان چیزها می شود. بنابراین هنگامی که از اعتدال سخن به میان می آید مقصود آن است که تناسب در آن رعایت شود که لازمه مراعات چنین تناسبی استقامت و قوام یافتن چیزها می شود.

زبیدی می گوید : « الاعتدال توسط بین حالین فی کم او کیف ؛ اعتدال متوسط بین دو حال در کمیت و کیفیت است .»در لغت نامه ی دهخدا هم به همین معنی آمده است . در فرهنگ معین آمده است : « اعتدال راست شدن ، میانه حال گشتن ، برابر شدن ، راستی ، میانه روی. » «اعتدل استقام، توسط بین حالین»؛اعتدال :یعنی مستقیم و راست شد ، متوسط بودن بین دو حالت . » بنابراین اعتدال به معنای میانه ، میانه روی ، میان حال شدن ، راست گردیدن است و از مجموع این معانی استفاده می شود که اصل آن میانه و میانه روی است و باقی معانی اعتدال به همین میانه روی برمی گردد.

در مقابل، انحراف از اعتدال و گرایش به فزون تر، «افراط» یا «اسراف» و گرایش به کمتر «تفریط» خوانده می شود.

ب) اعتدال در اصطلاح :

اعتدال در قرآن کریم به معنای «صراط مستقیم» خداوند است . انسان معتدل از نظر قرآن کریم کسی است که ایمان به توحید و نبوت و معاد داشته باشد و اوامر الهی را بدون غلو تقصیر انجام دهد . خداوند می فرماید: « أَ لَمْ أَعْهَدْ إِلَیْکُمْ یَبَنی ءَادَمَ أَن لَّا تَعْبُدُواْ الشَّیْطَانَ  إِنَّهُ لَکمُ‏ْ عَدُوٌّ مُّبِینٌ وَ أَنِ اعْبُدُونی  هَاذَا صِرَاطٌ مُّسْتَقِیم ؛آیا با شما عهد نکردم ای فرزندان آدم که شیطان را نپرستید که او برای شما دشمن آشکاری است و اینکه مرا بپرستید که راه مستقیم این است . » و نیز می فرماید : « وَ مَنْ یَتَبَدَّلِ الْکُفْرَ بِالْإیمانِ فَقَدْ ضَلَّ سَواءَ السَّبیل [9]؛ کسیکه کفر را به جای ایمان بپذیرد ، راه میانه را گم کرده است . »

از جمع این دو آیه ی شریفه ، به خصوص آیه ی اخیر، استفاده می شود که کفرورزی پس از ایمان، منحرف شدن از طریق درست و گرایش به راه ناصواب است و ایمان به آیات الهی و احکام دین ، طریق درست و راه اعتدال است .

در قرآن برای بیان مفهوم اعتدال از واژه قصد استفاده شده است. البته واژگانی چون وسط و سواء و حنیف نیز به این معنا به کار رفته است؛ ولی بیشترین کاربرد در مفهوم و اصطلاح پیش گفته را می توان در واژه قصد و اقتصاد یافت. از این روست که در روایات اسلامی به پیروی از قرآن از واژه قصد برای بیان اصطلاح اعتدال استفاده شده است. به طور کلی، واژه «اقتصاد» در لغت عرب، مفهوم عامی است که در تمام حرکات و سکنات انسان می تواند جریان داشته باشد و در همه مراحل زندگی، حتی در عبادت و انفاق مطلوب و پسندیده است. همچنین ،در آیات قرآنی برای بیان مفهوم اعتدال و میانه روی در مصرف، واژه قوام به کار رفته است. قرآن بیان می کند که مومن و نیز امت اسلامی، امتی است که بر اعتدال و قوام می باشد.

حضرت امیر در بیان توضیحی در خصوص چیستی مسیر اعتدال و طریق وسطی می فرمایند: « الْیَمِینُ وَ الشِّمَالُ مَضَلَّهٌ وَ الطَّرِیقُ الْوُسْطَی هِیَ الْجَادَّه ؛ انحراف به چپ و راست گمراهی و ضلالت است. راه مستقیم و میانه، جاده حق است ».

از حضرت امام حسن عسکری (ع) در تفسیر ایه شریفه « اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِیم » نقل شده که فرمود : « أَدِمْ لَنَا تَوْفِیقَکَ الَّذِی بِهِ أَطَعْنَاکَ فِی مَاضِی أَیَّامِنَا حَتَّی نُطِیعَکَ کَذَلِکَ فِی مُسْتَقْبَلِ أَعْمَارِنَا وَ الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِیمُ هُوَ صِرَاطَانِ صِرَاطٌ فِی الدُّنْیَا وَ صِرَاطٌ فِی الْآخِرَهِ فَأَمَّا الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِیمُ فِی الدُّنْیَا فَهُوَ مَا قَصُرَ عَنِ الْغُلُوِّ وَ ارْتَفَعَ عَنِ التَّقْصِیرِ وَ اسْتَقَامَ فَلَمْ یَعْدِلْ إِلَی شَیْ‏ءٍ مِنَ الْبَاطِلِ وَ أَمَّا الطَّرِیقُ الْآخَرُ فَهُوَ طَرِیقُ الْمُؤْمِنِینَ إِلَی الْجَنَّهِ الَّذِی هُوَ مُسْتَقِیمٌ لَا یَعْدِلُونَ عَنِ الْجَنَّهِ إِلَی النَّارِ وَ لَا إِلَی غَیْرِ النَّارِ سِوَی الْجَنَّه؛ خدایا آن رحمت و توفیقت را که با آن تورا در گذشته عبادت و اطاعت کردیم برما مستدام بدار، تا مثل گذشته درآینده از عمرمان تورا اطاعت کنیم . صراط مستقیم دوتاراه و طریق است ، طریقی است در دنیا و طریقی است در آخرت ، اما طریق مستقیم در دنیا این است که (عمل انسان) کمتر و پایین تر از غلو و زیاده روی و بالاتر از تقصیر و کوتاهی باشد و (مؤمن) استقامت کند پس عدول به سوی باطل نداشته باشد . اما طریق آخرت طریق مؤمنین به سوی بهشت است ، راه و طریقی که راست است ، نه انحراف از بهشت به سوی آتش دارد ونه به سوی غیر آتش دوزخ به جز بهشت راهی دارد . »

رشید رضا می گوید: « والاعتدال هو الصراط المستقیم الذی یقل سالکه ؛اعتدال همان (صراط مستقیم) راه راست است که رونده ی آن کم است. »

در نتیجه ، اعتدال در اصطلاح قرآن کریم و احادیث اهل بیت (ع) ، این است که انسان در تمام ابعاد اعتقاد و اخلاق و اعمال در صراط مستقیم الهی حرکت کند و اوامر و نواهی خداوند را اطاعت و پیروی کند و بدون تندروی و کند روی و اعمال سلیقه و میل شخصی ، آن طور که خداوند دستور داده عمل کند.

ر.ک:  حسن مصطفوى، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج8، تهران: ‏بنگاه ترجمه و نشر کتاب ،1360ش ص: 53 ؛   قاموس قرآن، پیشین ، ج‏4، ص: 301 ؛ مجمع البحرین، پیشین ،ج‏5، ص: 420

ابوالحسن احمد ابن فارس ابن ذکریا  ، معجم مقاییس اللغه ،تحقیق : عبدالسلام محمد هارون ، بیروت ، دارالجیل ، ج 2، ص 247

،ابن منظور، پیشین، ذیل واژه عدل

محب الدین سید محمد زبیدی ، تاج العروس ، انتشارات دارالفکر، بیروت ، بی تا ، ج 8، ص 10

علی اکبر دهخدا، پیشین ،ج 2، ص 2906

محمد معین ، پیشین، ج 1، ص301

لویس معلوف، المنجد فی اللغه،چاپ سی و سوم، بیروت ،دارالمشرق،  بی تا ، ص 491

 یس/ 61

  بقره/108

ا کبر هاشمی رفسنجانی، تفسیر راهنما ، ج1، قم،مرکز فرهنگ و معارف قرآن کریم ، 1376، ص341

نک : محمد دشتی، پیشین ، خطبه های ۹۴ و ۱۰۳ و ۱۹۵ و ۲۲۲ و نیز نامه های ۲۱ و ۳۱ و حکمت ۱۴۰

“والذین اذا انفقوا لم یسرفوا و لم یقتروا و کان بین ذلک قواما ” (فرقان: 67)

محمدرضا مهدوى کنى،اصول و مبانى اقتصاد اسلامى در قرآن، تهران، دفتر نشر دانشگاه امام صادق(علیه السلام)، 1379، ص 13.

از جمله این آیات می توان به آیات ۳۴و ۱۳۵ سوره نساء و نیزآیه ۸سوره   مائده وآیه ۶۷سوره  فرقان اشاره کرد. خداوند درآیه اخیر می فرماید: و الذین اذا انفقوا لم یسرفوا و لم یقتروا و کان بین ذلک قواما؛ و آنان که چون هزینه می کنند اسراف نمی کنند و خست نمی ورزند بلکه میان این دو، راه اعتدال را برمی گزینند.

 همان، خطبه 16

 حمد/6

محمد باقر مجلسی،پیشین ، ج 24 ،ص 9 ، همچنین ر.ک : عبد على بن جمعه عروسى حویزى ،تفسیر نور الثقلین، ج1، قم : انتشارات اسماعیلیان، 1415 ق ،ص 22

محمد رشید رضا، المنار ، دارالمعرفه، بیروت ، بی تا، چاپ دوم ، ج7، ص 30

معنی و مفهوم اسراف

واژه «اسراف» در لغت به معنی «گزاف کاری کردن، در گذشتن از حد میانه، تلف کردن مال، ولخرجی کردن آمده است. راغب در مفردات می گوید: «اَلسّرَف، تَجاوُزُ الْحَدِّ فی کُلِّ فِعْلٍ یفْعَلُه الانْسانُ وإِنْ کانَ ذلک فی الإِنْفاقِ أشْهر؛ اسراف به معنی تجاوز از حد و معیار در هر کاری است که از انسان سر بزند، گرچه استعمال آن در موارد زیاده‏روی در انفاق مال بیشتر است. » و گاهی به خروج از اعتدال در مقدار خرج مال و زمانی هم به چگونگی بذل مال و مورد آن اطلاق می‏شود. اما بنا به مفهوم سخن راغب و روح معنی «کل فعل‏»، اسراف به هر گونه تجاوزکاری و زیاده‏روی گفته می‏شود .

از بررسی ای که در معنا و مفهوم کلمه اسراف در کتب لغویین انجام داده شد، به دست می آید که اسراف به معنای هرگونه تجاوز و تعدی از حدود چه مالی و اقتصادی و چه اعتقادی و اخلاقی و رفتاری است .اما اسراف در اصطلاح قرآنی : با مطالعه دقیق و بررسی همه جانبه ی آیات قرآنی که درباره ی اسراف آمده، به دست می آید که اسراف در قرآن مجید یک معنای وسیع و گسترده و مفهوم بسیار جامع و عام دارد و به معنای هرگونه کوتاهی و زیاده روی و تجاوز از حد اعتدال و گرایش به سوی افراط و حتی تفریط است.   این واژه  در قرآن کریم معادل اتلاف، گشاده بازی، ولخرجی، مصرف زدگی ، زیاده روی ، بیرون از حد خرج کردن می‌باشد.

واژه اسراف که بیش از 23 بار در آیات متعدد قرآن در اشکال مختلف به کار گرفته، از این رو تنها به معنای افراط و تفریط نیست و اختصاصی به کوتاهی و یا زیاده روی ندارد. هرچند بیش تر در معنای زیاده روی و افراط به کار می رود ولی این موجب نمی شود که از اطلاق آن دست برداریم و تنها به معنی خروج از اعتدال به سمت و سوی زیاده روی بگیریم درحالی که این واژه دربردارنده هرگونه خروجی به سوی کم یا زیاده است. کمینه و یا بیشینه در هر امری را می توان اسراف دانست.

در کاربردهای قرآن اسراف اختصاص به امری خاص مانند امور اقتصادی ندارد بلکه با مطالعه دقیق و بررسی همه جانبه آیات قرآنی که درباره ی اسراف آمده به دست می آید که اسراف در قرآن مجید یک معنی وسیع و گسترده و مفهوم بسیار جامع و عام دارد که هرگونه تجاوز از حد اعتدال و انحراف ازحق و هرنوع تعدی از حدود الهی چه اقتصادی و مالی و چه در صفات و اخلاقیات و حالات نفسانی و رفتار را شامل می شود و منحصر به امور اقتصادی و مالی نیست . به عنوان مثال خداوند در سوره ی زمر می فرماید: « قُلْ یَاعِبَادِی الَّذِینَ أَسْرَفُواْ عَلی أَنفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُواْ مِن رَّحْمَهِ اللَّهِ  إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعًا  إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیم‏[6]؛ بگو: ای بندگان من که بر خود اسراف و ستم کرده‏اید! از رحمت خداوند نومید نشوید که خدا همه گناهان را می‏آمرزد؛ زیرا او بسیار آمرزنده و مهربان است‏.»

در این آیه­ی شریفه «اسراف» به معنای «ستم نمودن بر خود» و« تجاوز نمودن از حدود الهی » است.

محمد معین، پیشین ، ج1، ص266.

راعب اصفهانی، پیشین، ص407

  ابن منظور؛ پیشین، ج‏9، ص: 148 و نیز طبرسی؛  مجمع البیان؛تهران :ناصرخسرو، 1372ش،  ج5 ص192 و حسن مصطفوی، پیشین، ج5 ،‏ ص110

محمدبن احمد قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، ج‏4، چاپ اول‏،  تهران: انتشارات ناصر خسرو، 1364 ش، ص: 231 

معانی اسراف در قرآن:

1) از حدّ گذشتن در گناه و نافرمانی  طه/ 127،  مائده/ 32،  اعراف/ 81،  یونس/ 12 و 83،  انبیا/ 9،  یس/ 19،  زمر/ 53،  غافر/ 28 و 38.

2) از حدّ گذشتن در انفاق،  فرقان/ 67

3) زیاده‌روی در خوردن یا مصرف آنچه حلال است،  اعراف/ 31،  نساء/ 6،  انعام/ 141

4) به همراه حرف «فی» به دو معنی:الف) افراط و زیاده‌روی در کاری،  اسراء 33ب) تفریط و تقصیر در عمل صالح و حق خداوند،  آل عمران/ 147.( بهاء الدین خرمشاهی، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، ج 1، چاپ اول،   انتشارات دوستان و انتشارات ناهید، 1377 ش، ص 213)

  زمر/53

فرق بین تجمل و تجمل گرایی

تجمل به معنای آراستگی ظاهر و تجمل‌گرایی به معنای افراط و و زیاده‌روی در آراستگی است. میانه‌روی در بهره‌گیری از نعمت‌های الهی و آراستگی زندگی، امری نیکوست، اما زیاده‌روی در آن، مانند تنوع بیش از حد لباس و لوازم آرایشی، و محیط‌‌آرایی جدید هرساله منزل، اسراف و نکوهیده است. تجمل‏گرایی در دیدگاه عرف، به معنای روی‏آوری بیش از حد به مادیات و گردآوری اشیا و لوازم غیرضروری و دل‏بستن به آنهاست، به گونه‏ای که این عمل، به یک هدف برای انسان‏ها تبدیل شود.

البته باید توجه داشت که پرهیز از تجمل‌گرایی به معنای بی‌توجهی به آراستگی ظاهری زندگی نیست. از این‌رو در روایات اسلامی، از یک سو مسلمانان را به ساده ‌زیستی و پرهیز از تجمل‌گرایی توصیه می‌کند و از سوی دیگر، به زیبایی و آراستگی ظاهر تشویق می‌کند. مسلم است که این، جنبه مثبت و معمول تجمل‏ است که خداوند و ائمه اطهار بر آن تأکید کرده‏اند و باید به کنترل و مراقبت آدمی درآید؛ زیرا اگر از حد معمول فراتر رود و به افراط کشیده شود، به امری ناپسند و نامعقول تبدیل خواهد شد.

با تأملی دقیق در دو واژه تجمل و تجمل گرایی، درمی‌یابیم که آنچه این دو را از هم جدا کرده و وجه تمایز بین ایندو می‌شود، آن است که اساس «تجمل» بر پایه نیاز حقیقی و طبیعی انسانهاست؛ در حالی که تجمل گرایی و مصرف زدگی در نیازهای کاذب و زیاده‌خواهیهای انسان، ریشه دارد. با این توضیح که: انسان موجودی مرکب از دو بعد ماده و معنی است و هر یک از دو بعد وجودی او، نیازهای خاص خود را دارد که باید مورد ملاحظه قرار گرفته و برآورده گردد. دین مبین اسلام نیز نیازهای گوناگون انسان را مد نظر قرار داده و به عنوان مکتب اعتدال، افراط و تفریط در هیچ یک از حوزه های زندگی را اجازه نداده است.

در حقیقت، این نیازهای کاذب و غیر ضروری انسانهاست که آنها را به سوی انواع اسرافها و زیاده‌ خواهیها سوق می‌دهد، و از آنها انسانهایی تجمل گرا می‌سازد؛ نه نیازهای طبیعی و حقیقی آنها. از آنجایی که انسان موجودی حریص در مواجهه با مظاهر دنیا است، کنترل خود را از دست داده و راه افراط و تفریط را در پیش می گیرد، تمام سعی و همتش را در جهت جمع آوری زرق و برق دنیا، صرف نموده، زهد، تقوا، ساده زیستی و قناعت را به کلی فراموش می نماید و با تجمل گرایی، در راه اسراف و افراط و گناه گام بر می دارد و در این راه هیچ چیزی چشم طمعش را پر نمی کند.

به عبارت دیگر، وقتی در جامعه‌ای، انواع کالاهای لوکس و اشیای گران‌قیمت تبلیغ شود، بسیاری از آدمها تحت تأثیر این تبلیغات قرار می‌گیرند و در آنها نوعی نیاز کاذب و اشتهای دروغین پدید می‌آید، و در نتیجه بدون آنکه نیازی بدانها داشته باشند به خرید آنها اقدام می‌کنند، و بدین گونه، راه برای مصرف هر چه بیش‌تر، هموار می‌شود؛ این در حالی است که:

«از مباحث اساسی اسلام در اخلاق مصرف،‌نفی نیازهای کاذب و غیر واقعی است که خود، از تمایزات اساسی میان مکتب اقتصادی اسلام با نظام سرمایه‌داری به شمار می‌رود. از دیدگاه اسلام، نیاز مادی آدمی، باید در حدّ متعارف تأمین گردد؛ ولی مصارف بیهوده و کاذب به هیچ روی تأیید نشده است.»

به تعبیر استاد شهید مطهری;: «… آیا این همه محصولات ماشینی که در دنیا تولید می‌شود بر اساس احتیاج بشر است؟ ابداً. هیچ با احتیاجات بشر هماهنگ نیست. ققط حرصها و آزهاست که اینها را به این شکل درآورده است. مصرف چطور؟ امروز هزاران نیرنگ در دنیا به کار می‌برند. برای اینکه مصرفهای مصنوعی بسازند. تمام وسایل ارتباط جمعی دنیا در خدمت سرمایه‌دارهای بزرگ است برای ایجاد اشتهای کاذب در مصرف کردن؛ یعنی ماشینها پیوسته دارند تولید می‌کنند؛ ولی چون بشر این مقدار نیاز ندارد، آنها با وسایل مختلف، با موسیقی، با جاذبه‌های زنان، با فیلمها، با تلویزیونها و وسایل دیگر می‌خواهند کالاهای تولید شده را به خورد بشر بدهند، که بشر از یک طرف، مدام بدود برای پول در آوردن، و از طرف دیگر به سرعت خرج کند برای اینکه چرخهای ماشینهای اینها بگردد.»

«از یاد نبریم که نیازهای کاذب، آدمی را به مصرف گرایی و تجملات می‌کشاند و به امیال نفسانی وی دامن می‌زند، و با گرایشهای متعالی اسلام همانند عدالت‌خواهی و نوع دوستی و ارزشهای اصیلی همچون زهد و قناعت در تضاد است. اولیای الهی از یک سو با ارائه الگوی عملی مصرف که مبتنی بر ارزشهای دینی است، به تبلیغ مصرف اسلامی می‌پرداخته‌اند، و با زهد و ساده‌زیستی، هر گونه مصرف گرایی و تجمل‌پرستی را مردود دانسته‌اند و از سوی دیگر، با تعدیل و کنترل تبلیغات، هر گونه اقدام مسلمانان را که نشان از مصرف گرایی داشت، نکوهیده‌اند.»

در روایات اسلامی از انسانهایی که روح تجمل ‌گرایی دارند، و همواره در پی پاسخ‌گویی به نیازهای کاذب و خواسته‌های نفسانی سیری ناپذیری‌اند، به عنوان کسانی یاد شده است که از نگاه مِهرآمیز خداوند بی‌بهره‌اند.

در حدیثی زیبا از رسول خاتم(ص) در این باره می‌خوانیم: «مَنْ اَکَلَ ما یشْتَهی، وَ لَبسَ ما یشْتَهی، وَ رَکِبَ ما یشْتَهی، لَمْ ینْظُرِ اللهُ اِلَیهِ حَتّی ینْزَعَ اَوْ یتْرُکَ؛ هر کس هر چه [دلش]‌خواست بخورد، هر چه دوست داشت بپوشد و هر چه از مرکبها [نظرش را گرفت] سوار شود، خداوند [با نظر لطف آمیز] به او ننگرد، تا او را مرگ فرا رسد یا آن کارها را وانهد. »

باید توجه داشت در استفاده و بهره گیری از امکانات مادی، لازم است مطابق نیازهای واقعی و نه نیازهای کاذب عمل کرد. نیاز واقعی هر انسانی در هر دوره ای از زندگی او معلوم است اما نیاز کاذب چیست؟ وقتی انسان به امکانات موجود توجه داشته باشد و یا آن را در زندگی دیگران بیابد آنگاه به یک بازنگری در زندگی و امکانات خویش بپردازد احساس نیاز به یکسری از امکاناتی می کند که فقط توجیهاتی ذهنی برای بهره گیری از آن ها دارد.

خداوند متعال توصیه می فرماید که چشم به زندگی دیگران ندوزید «لاَ تَمُدَّنَّ عَینَیکَ إِلَی مَا مَتَّعْنَا بِهِ» که شیفته امکانات و مال و ثروت ایشان شوید زیرا همه چیز برای خداست و اگر دارا بودن امکانات مادی و تجمل گرایی در زندگی مفید و مناسب بود حداقل در زندگی یکی از اولیا و پیشوایان دینی دیده می شد.

جواد ایروانى، اخلاق اقتصادی از دیدگاه قرآن و حدیث، مشهد: دانشگاه علوم اسلامی رضوى، 1384 ش، ص312.

مرتضی مطهرى، فلسفه اخلاق، چاپ بیستم، قم: صدرا،  1377 ش، ص237.

جواد ایروانى،  پیشین، ص273

ابو محمد حسن بن علی بن حسین بن شعبه حرّانى،تحف العقول، ترجمه و تحقیق: صادق حسن‌زاده، قم،  انتشارات آل على،1382، ص63.

  حجر/88

البته لازم به ذکر است که امیرالمومنین علیه السلام با دست خود مزارع زیادی ایجاد  و آنها را به وقف گذاشته بود یعنی ثروت خود را در خدمت مردم قرار می داد.

مفهوم آراستگی

آراستگی از نظر لغوی مصدری به معنای زینت دادن و تزیین کردن است . اما معانی دیگر مانند نظم و مرتب بودن ، هماهنگ بودن و آماده و مهیا بودن نیز برای آن گفته شده ، که کاملاً مرتبط با معنای اول است ، زیرا تزیین کردن به نوعی با نظم و تقارن همراه است و در واقع شخصی که در ارتباط با عمل تزیین و آراستن می باشداز طریق مجموعه آراسته شده با بیننده ارتباط برقرار می نماید وهر چه از اصول و قواعد فطرت زیبا پسند بهتر آگاه باشد، این ارتباط قویتر و عمیق تر خواهد بود.

آراستگی ظاهر یعنی رسیدگی به وضع ظاهری از نظر پاکیزگی ، نظم و ترتیب و ..

البته این آراستگی ظاهری به معنای تجمل گرایی و پوشیدن لباسهای فاخر ، پیروی از مد و … نیست بلکه منظور استفاده مناسب از امکانات موجود و پوشیدن لباسهایی که در عین حالی که ساده هستند مرتب و تمیزند.

این نکته درست است که آراستگی مرتبط باظاهر انسان است، اما نوعا خود گویای درون و شخصیت فرد می باشد. اگر فردی آراسته و مرتب بود می تواند برداشتی خوب ازخود(درون و شخصیتش) به طرف مقابل تحویل دهد و همچنین برقرار کردن ارتباط او بادیگران بسیار ساده و راحت می باشد. ازجمله خلقیاتی که یک فرد آراسته، با ظاهر آراسته اش به دیگران می فهماند مرتب و منظم بودن، ساده بودن، تجمل گرا بودن و ضعف شخصیتی یا قوی بودن شخصیت است.

2-2 جایگاه تجمل و آراستگی در قرآن و روایات

موازنه ی میان مادیات و معنویات مورد توجه جدی دین اسلام است و در هدایت جامعه نیز باید به هردو بعد، توجه شود. در همین راستا ، دین مبین اسلام  به تفصیل به موضوع آراستگی پرداخته و راه را برای پیروانش روشن نموده است و ما در اینجا به کتاب حق رجوع می نمائیم تا با استناد ازآن شرح مطلب نمائیم.  در قرآن کریم آمده است : « إِنَّا زَیَّنَّا السَّمَاءَ الدُّنْیَا بِزِینَهٍ الْکَوَاکِب …[3] ما نزدیک ترین آسمان را با ستارگان بیاراستیم .. ». در این آیه خداوند بیان داشته که ستارگان زینتهای آسمان هستند .بنابراین زینت و آراستگی فی نفسه امری مذموم و ناپسند نیست . لذا خداوند در خلقت آسمانها و زمین از زینت استفاده نموده است .

این دستور الهی است که به مؤمنان سفارش می کند هم به آخرت توجه کنند و هم نیازهای مادی خویش رابرطرف سازند . لذا قرآن می فرماید: « وَ ابْتَغِ فیما آتاکَ اللَّهُ الدَّارَ الْآخِرَهَ وَ لا تَنْسَ نَصیبَکَ مِنَ الدُّنْیا وَ أَحْسِنْ کَما أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَیْکَ وَ لا تَبْغِ الْفَسادَ فِی الْأَرْضِ إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْمُفْسِدین؛ و در آنچه خدا به تو داده، سرای آخرت را بطلب و بهره‏ات را از دنیا فراموش مکن و همان‏گونه که خدا به تو نیکی کرده نیکی کن و هرگز در زمین در جستجوی فساد مباش، که خدا مفسدان را دوست ندارد! »

نیز می خوانیم : « یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تُحَرِّمُوا طَیِّباتِ ما أَحَلَّ اللَّهُ لَکُمْ وَ لا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْمُعْتَدین؛ ای کسانی که ایمان آورده‏اید! چیزهای پاکیزه را که خداوند برای شما حلال کرده است، حرام نکنید! و از حدّ، تجاوز ننمایید! زیرا خداوند متجاوزان را دوست نمی‏دارد. »

به طور کلی، به دلیل آن که محتوای دعوت انبیای الهی با فطرت سالم انسانی هماهنگ است، هیچ دلیلی بر اباحه نعمت های الهی و مطلوبیت استفاده از آن ها بالاتر از جاذبه طبع و موافقت فطرت انسانی با آن ها (به شرط اعتدال) وجود ندارد.[7]

خداوند بهره گیری از زینت را برای مسلمانان مجاز دانسته و صراحتا اعلام می دارد که بندگان خدا،حق استفاده از زینت ها را دارند:

« قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَهَ اللَّهِ الَّتی أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَ الطَّیِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ ؛ :بگو چه کسی زینت های خدا را که برای بندگان خود آفرید حرام کرده است و از استفاده رزق حلال و پاکیزه منع کرده است. »

آن دسته از زینت هایی که مصرفش عیب ندارد ،همان چیزهایی است که در این آیه آمده است :

«زُیِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَوَاتِ مِنَ النِّسَاءِ وَ الْبَنِینَ وَ الْقَنَاطِیرِ الْمُقَنطَرَهِ مِنَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّهِ وَ الْخَیْلِ الْمُسَوَّمَهِ وَ الْأَنْعَمِ وَ الْحَرْثِ  ذَالِکَ مَتَعُ الْحَیَوهِ الدُّنْیَا  وَ اللَّهُ عِندَهُ حُسْنُ الْمََاب ؛در چشم مردم آرایش یافته است، عشق به امیال نفسانی و دوست داشتن زنان و فرزندان و همیانهای زر و سیم و اسبان داغ برنهاده و چارپایان و زراعت. همه اینها متاع زندگی این جهانی هستند، در حالی که بازگشتنگاه خوب نزد خدا است. »

هر چیزی که از انسان عیب پوشی کند وموجب آراستگی او باشد، «زینت» است؛ مانند کمالات اخلاقی و یا انواع لباس ها و آرایش هایی که موجب جلب نظر دیگران شود و نفرت را بزداید. بنابراین، لباس های کهنه، موهای ژولیده، بدن کثیف، آلودگی و بی نظمی در منزل یا محیط کار نمونه هایی از عوامل نفرت زا هستند که خداوند متعال آن ها را برای یک انسان، به ویژه برای افراد با ایمان، نمی پسندد. از این رو، زیبایی و آراستگی را محبوب فطری انسان قرار داده و او را اجتماعی آفریده و نحوه آراستن خویش را به او الهام کرده است تا هم مورد رغبت دیگران باشد و هم با برقراری روابط اجتماعی، نیازهای روحی و مادی جامعه تأمین گردند.

در مورد نزول آیات فوق روایات متعددی نقل شده است، از جمله اینکه:روزی پیامبر(ص) درباره رستاخیز و وضع مردم در آن دادگاه بزرگ الهی بیاناتی فرمود، این بیانات مردم را تکان داد و جمعی گریستند به دنبال آن جمعی از یاران پیامبر(ص) تصمیم گرفتند، پاره‏ای از لذائذ و راحتیها را بر خود تحریم کرده و به جای آن به عبادت پردازند، امیر مؤمنان علی(ع) سوگند یاد کرد که شبها کمتر بخوابد و مشغول عبادت باشد، بلال سوگند یاد کرد که همه روز روزه باشد، عثمان بن مظعون قسم یاد کرد که آمیزش جنسی را با همسر خویش ترک گوید و به عبادت پردازد.

محمد معین، پیشین ،ج 1، ص180

واژه های زیبائی و آرایش و آراستگی در قرآن عبارتند از: زینه، حِلیَه و تَبَرُج.

«زیـنـَه» (ر.ک:  الأعراف / 32 ،یونس / 88،النحل / 8 ، الکهف/7 ،الکهف/ 28 ،الکهف / 46 ،طه /87 ،الحجرات / 7 ،الحدید / 20 ، الحجرات / 7،الحدید / 20 ) : بمعنی مصدری بمعنی: زیبا نمودن است. یعنی اینکه چیزی زشت است یا زیبائی ندارد و آنرا زیبا میکنیم. معنی اسمی بمعنی چیزی است که چیزی را زیبا می کند. بعبارتی دیگر زینت یعنی: زیبائی ساختگی.

«حِلیه» (الرعد / 17 ،النحل / 14،فاطر / 12): بمعنی: زیوری نمودن و با زیور آراستن، و زیور آلات و جواهرات است.

«تـَبَـرُّجْ» (ر.ک: احزاب/33): بمعنی: زندگی یا آرایش و ویرایش زندگی اشرافی و مصرفی داشتن است.

 صافات /6

 قصص/77

 مائده /87

شخص مؤمن – که مصرف خود را براساس قرآن قرار داده- همان طور که درآمدش را بر این اصل استوار ساخته و می خواهد الگویی برای مسلمین باشد؛ باید توجه نماید که خداوند چه چیزهایی را حلال و پاک و چه چیزهایی را حرام و ناپاک قلمداد کرده تا بتواند از آن ها استفاده نماید.

سید جمال الدین موسوى،ملاحظاتى پیرامون پیام هاى اقتصادى قرآن، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1368، ص 467ـ476.

  اعراف/ ۳۲.

 آل عمران /14

محمدحسین طباطبائى،پیشین،ج 8،ص 7-9