در این فصل ابتدا به تعریف شهر، فضای شهری، تأثیر فضای شهری بر وجوه مختلف شهر و نشانه های شهری اشاره می کنیم، بعد از آن به بحث طراحی شهری، فضا، مبلمان شهری و تاریخچه آن در ایران می پردازیم. سپس با توجه به نیاز پایان نامه در شناخت شهروند و حقوق شهروندی به بررسی این مباحث می پردازیم و در نهایت با برخی از دیدگاه های نظریه پردازان در باب شهر و حقوق شهروندی آشنا می شویم.
۲-۱ شهر، فضا و فضای شهری
۲-۱-۱ تعریف شهر
از نظر کالبدی شهر جایی است که دارای ساختمانهای بلند، خیابان ها، ادارات، پارک ها و… باشد. از نظر اقتصادی، شهر جایی است که شامل اشتغال صنعتی و خدماتی بوده و متفاوت از اشتغال روستایی باشد. عام ترین تعریفی که از شهر ارائه گردیده این است که آن را مکان اسکان گروهی انسان ها و محل فعالیت های آنان می دانند. به نظر اینها شهر فقط ساختمان نیست بلکه مکان انسان ها، گروه ها، سازمان های اجتماعی، طبقات، خانواده ها و… می باشد.(توسلی؛۱۳۷۴: ۴)
در جایی دیگر شهر به منطقۀ جغرافیایی گفته می شود که درآن ساختار سیاسی- مدیریتی به مرحله ای رسیده است که می تواند نظام تولید، توزیع و مبادله ای را پدید آورد که حاصل آن نظام طبقاتی، سیستم سیاسی، نظامی برای سرمایه گذاری و نظامی برای مبادله با جوامع دیگر را به وجود می آورد.(ممتاز ؛۱۳۸۹: ۲۵) در برخی تعاریف دو فعالیت عمدۀ تجارت و خدمات را از ارکان اصلی شهر می دانند. بنابراین، می توان گفت شهر ترکیبی از فضا و روابط سیستمی است که می تواند یک فضای ویژه با ترکیبی از فضاها را به وجود آورد.(ربانی؛۱۳۸۵: ۴) جدای از تعاریف فوق شهر جایی است که تعاملات شهری در آن به وقوع می پیوندد و مردم دارای حس شهروندی هستند. پس آنچه شهر را می سازد مردم خود شهر هستند، با تمام سلایق و ویژگی های شهروندیشان. جایی که در آن روابط اجتماعی و انسانی آنها شکل می گیرد و پرورش می یابد. همچنین می توان ادعا کردکه یک شهر تنها بر پدیده های مادی استوار نیست بلکه نیاز به ایجاد روابط اجتماعی و انسانی نیز بر آن اثر می گذارد و پاسخگویی به این نیازها در فضاهای شهری به وقوع می پیوندد.
۲-۱-۲ فضا
مفهوم فضا و فضای شهری در طول تاریخ تفکراجتماعی و در قالب مکاتب تئوری کلاسیک و نو شکل گرفته است. برای مثال از نظر ارسطو، فضا مجموعه ای از مکان هاست و زمینه ای است پویا با اعراض کیفی متفاوت. این اعراض وآن زمینه، فضا را با اصالت عمل تنظیم کرده و اسلوب می بخشند.(نوربرگ؛۸۰:۱۳۵۴) از سوی دیگر، می توان این گونه بیان کرد که فضا مفهومی به خودی خود بدیهی نیست. این مفهوم معنایی به مراتب گسترده تر از تعریف نسبتاً سادۀ فضای فیزیکی یا طبیعی که به طور ضمنی در مباحث مطرح می شود و به ابعاد سه گانۀ جهان بیرونی یعنی به تواترها، جدایی ها و فاصله های میان افراد و اشیا و میان اشیاء اطلاق می شود، دارد.(فکوهی؛۲۶۱:۱۳۸۳)
ازنظر راپاپورت نظریاتی که در مورد مفهوم فضا به عنوان بعد مهمی ازمحیط به ویژه در ارتباط با روابط انسانی ارائه می شود، مختلف است. برخی فضا را تعیین کننده ی روابط انسانی می دانند که به جبریون معروفند. بعضی فضا را بعد مادی جامعه فرض می کنند و روابط اجتماعی را در شکل دادن به آن مؤثر می دانند. برخی معتقدند فضا امکانات و محدودیت هایی ایجاد می کند که مردم براساس معیارهای فرهنگی خود آن را انتخاب می کنند.(فکوهی؛۱۳۸۳: ۲۳۷)
فضا یکی از مفاهیمی است که بیشترین ابهام برای تبیین و مرزبندی آن وجود دارد و همین امر گاه آن را به سوی نوعی درک ناپذیری سوق می دهد. دلیل آن است که فضا را باید پیش از هرچیز به مثابه ی مکانی خالی و تهی در نظر گرفت، جایی که هیچ چیز را درخود جای نمی دهد. به عبارت دیگر، جایی در میان چیزها و اشیاء. با این وصف، پدیدۀ فضا را تنها می توان در حضور اشیا و پر بودن آن و لو به طور نسبی درک کرد.(فکوهی؛۲۳۲:۱۳۸۳) مهمترین مشخصۀ فضا، شکل آن است و در این رابطه اصل قرینه سازی که به صورتی در کلیۀ اشکال طبیعی وجود دارد از تمام جوانب دیگر ممتاز است. خود نظم دهی، اصطلاحی است که در این رابطه کاربرد زیادی پیدا کرده است. خود نظم دهی عبارت است از سازگاری داخلی، جهان بینی و کلیتی که از تعادل هماهنگ بین درون گرائی و برون گرایی ناشی می شود.(بحرینی؛۱۳۷۷: ۵)
از سویی، می توان متذکر این نکته شد که فضا تنها عامل ارتباطی و اجتماعی است که می تواند به صورت منطقی بر اجرای ارتباطات و کاهش فاصله های اجتماعی نظارت کند.(ربانی؛۱۳۸۵: ۳۸) در شهرهای بزرگ چندین عامل(پایگاه اجتماعی ـ اقتصادی، پایگاه خانوادگی، پایگاه قومی) در ساخت الگوهای فضایی دخالت دارد.(شکوئی؛۱۳۸۲: ۸۳)
بنابراین، می توان این گونه استنباط کرد که فضا یک مفهوم نسبی و مبهم است که مرزهای تحلیل آن نامحدود است. فضا گستره ای است سرشار از معانی، نمادها و نشانه های گوناگون. فضا نقش فوق العاده مهمی در حوزۀ جامعه شناسی شهری ایفا می کند.
۲-۱-۳ فضاهای شهری
فضای شهری چیزی نیست جز فضای زندگی روزمره ی شهروندان که هر روز به صورت آگاهانه یا ناآگاهانه در طول راه، از منزل تا محل کار، ادراک می شود.(پاکزاد؛۳۲:۱۳۷۶(
فضای شهری به عنوان یکی از زیرمجموعه های مفهوم فضا، از مقولۀ فضا مستثنی نیست. بدین معنی که ابعاد اجتماعی و فیزیکی شهر رابطه ای پویا با یکدیگر دارند. در واقع فضای شهری مشتمل بر دو فضای اجتماعی و فیزیکی می شود.(مدنی پور؛۴۸:۱۳۷۹)

یک فضای شهری را می توان بر مبنای رویکردهای مختلف محیطی، جغرافیایی، معماری و… مطالعه و بررسی کرد. فضای شهری، عرصه ی ایفای نقش شهروندانی است که هریک به عنوان کنشگرانی ازجامعۀ خود محسوب می شوند. نقش های مثبت و گاهی منفی، نقش های پررنگ وگاهی کمرنگ، نقش های عام و گاهی خاص. فضای شهری به مفهوم صحنه ای است که فعالیت های عمومی زندگی شهری در آن ها به وقوع می پیوندند. خیابان ها، میادین و پارک های یک شهر فعالیت های انسانی را شکل می دهند. این فضاهای پویا در مقابل فضاهای ثابت و بی تحرک محل کار و سکونت اجزای اصلی و حیاتی یک شهر را تشکیل داده، شبکه های حرکت، مراکز ارتباطی و فضاهای عمومی بازی و تفریح را در شهر تأمین می کنند. (بحرینی،۳۱۳:۱۳۷۷) فضای شهری بستر مشترکی است که مردم فعالیت های کارکردی و مراسمی را که پیوند دهنده ی اعضای جامعه است، در آن انجام می دهند و صحنه ای است که بر روی آن نمایش زندگی جمعی، در معرض دید قرار می گیرد. فضای شهری فضایی است که در آن با غریبه ها سهیم هستیم، مردمی که در اقوام، دوستان یا همکار ما نیستند. فضایی است برای سیاست، مذهب، داد و ستد و ورزش. فضایی برای همزیستی مسالمت آمیز و برخوردهای غیرشخصی درواقع می توان فضاهای شهری را معادل عرصه های عمومی نیز توصیف نمود.(صالحی؛۸۹:۱۳۸۷)
۲-۱-۳-۱ تحلیل گونه شناختی(هال) ازفضای شهری
هال در یک تحلیل نظری، فضاها را به سه نوع زیر تفکیک می کند:
الف)فضاهایی که ترکیب ثابت دارند: فضاهایی که طرح و ترکیب آن ها به وسیله ی داده های فیزیکی مانند دیواره یا نرده مشخص می شود و ثابت است.
ب)فضاهایی که ترکیب نیمه ثابت دارند: او در تشریح این دسته از فضاها بر برخی ویژگی های معماری جغرافیایی مانند گردهم آورنده و پراکنده کننده نیز استناد می کند. این ویژگی ها سازمان و ترکیبی نیمه ثابت به فضا می بخشند.
ج)فضاهایی که از نظر ترکیب متغیر هستند: مهم ترین ویژگی این نوع فضاها در این است که به وسیله ی الگوهای رفتاری سازمان داده می شوند. طرح و ترکیب آن ها ثابت نسیت، زیرا با تغییر رفتار دگرگون می شوند.(مرتضوی؛۵۴:۱۳۶۷)
بنابر تقسیم بندی دیگری فضاهای شهری را از لحاظ کارکردی می توان به چهار حوزه تقسیم کرد که طبعاً با یکدیگر روابطی پویا دارند: فضاهای شهری، فضاهای کاری، فضاهای اوقات فراغت و فضاهای حملی و نقلی.(فکوهی؛۱۳۸۳: ۲۶۵)
از طرفی فضای شهری نیز به عنوان یکی از عناصر هویتی یک شهر که بر تمامی عوامل و عناصر یک شهر تاثیر گذار است عنصری تک بعدی نبوده و دارای دو فاکتور حیاتی خود به عنوان فرم و کارکرد است. حال بدیهی است که با چنین نگرشی به شهر و فضاهای شهری می توان تأثیرات متقابل شهر و فضاهای شهری بر یکدیگر را نیز نتیجه همین دو عامل دانست:
الف) تاثیر فضاهای شهری بر سیما و توسعه کالبدی شهر
ب) تاثیر فضاهای شهری بر وجوه فرهنگی و اجتماعی یک شهر
۲-۱-۳-۱-۱ تأثیر فضاهای شهری بر سیما و کالبد یک شهر
شهر فضایی است که تحرک، تداوم و توسعه از مشخصات بارز آن به شمار می آید و ناگزیر از تحرک و توسعه در فضای مکانی است.
فضاهای شهری به دلیل جوانب فیزیکی و کالبدی خود، نوعی فضای نمادین، اداراکی، مادی و حقیقی است که با شهر و کالبد شهر پیوندی عمیق دارد و بنابراین یک فضای شهری فضایی است که عنصری هویت بخش از یک شهر تلقی می شود، به طوری که اغلب شهرهای بزرگ را می توان به واسطۀ فضاهای شهری آن بازشناخت. فضاهای شهری که بر اساس قواعد زیبایی شناسی شکل گرفته و در کل سیما و ظاهری زیبا به منطقه تحت نفوذ خویش می دهند می توانند به عنوان عناصر کلیدی و محور های توسعه یک شهر مد نظر قرار گیرند و یا به عنوان عنصری نمادین از یک شهر بر منظر و سیمای شهر تأثیرگذار باشند. در حالت کلی فضاهای شهری را در دو قالب مدرن و تاریخی (یا حداقل با پس زمینه ای تاریخی) می توان گروه بندی نمود. اغلب این فضاها علاوه بر اثرات کالبدی مستقیم که بر سیمای یک شهر بر جای می گذارند، می توانند به واسطه جذب گردشگر و فعالیت های اقتصادی درون خود نیز به عنوان عامل پویایی و تحرک در شهر به شمار آیند؛ بطوری که برخی شهرها به عنوان شهرهایی زنده و پویا و برخی به دلیل عدم وجود فضاهای شهری که خود موجب عواملی چون زندگی شب و فعالیتهای جمعی و… می شود، شهرهایی بی روح و کم تحرک جلوه می کنند.
۲-۱-۳-۱-۲ تأثیر فضاهای شهری بر وجوه فرهنگی و اجتماعی یک شهر