مأخذ نقشه: طرح جامع رشت
جدول شماره ۴-۱-سرانه و برآورد سطوح موردنیاز برای کارکردهای عمده شهری در محله چمارسرا، به روش های نوین کاربری پذیری قطعات شهری

مآخذ: طرح جامع رشت،۱۳۸۶
۴-۴- زیارتگاه دانای علی به عنوان کاربری مذهبی موجود در محله چمارسرا
با توجه به اسناد تاریخی و کتابخانه ای، این بقعه آرامگاه پیر زاهد و پرهیزکار که مقام طی الارضی داشته و نمازهای روزانه خود را در مکه معظمه می خواند می باشد زمان و دوره آقا دانای علی در آغاز دوران قاجار می باشد. محقق گیلان شناس، نوزاد - که از خانواده های اصیل رشت و از محقیقین صاحب نظر است - معتقد است که دانای علی پس از آقا محمدخان قاجار در سال های ۱۲۱۲تا ۱۲۵۶ه.ق می زیست(غلامی،) ساختمان این بقعه از آهن و آجر می باشد و با سنگ مرمر و کاشی تزیین گردیده است. گنبد کاشی کاری شده این بقعه با طرح کلاه درویشی همانند گنبد شیخان ور لاهیجان می باشد. این کاربری مذهبی باعث شد تا در اواخر دوره قاجار چمارسرا به عنوان یکی از محله های شهری رشت شناخته شود. هر چند در سال‌های اخیر برخی از کارکرد‌های مذهبی کمی کم‌رنگ‌تر شده است ولی احساس درونی شهروندان به اماکن مذهبی و زیارتگاه به عنوان مکان مطهر و معنوی همواره قداست این مکان‌ را افزایش داده است که بقعه دانای علی رشت از این قاعده مستثنی نیست و همواره از عمده ترین فضاهای عمومی محله چمارسرا، می باشد. وجود این بقعه و هویت مذهبی، مساجد و تکایا از مشخصه های این محله بوده که آن را از سایر محلات متمایز ساخته است. وجود بقعه دانای علی در بافت قدیم محله چمارسرا و در قسمت شمالی و قرارگیری آن در مسیر ارتباطی به عنوان عنصر اصلی و مهم تشکیل دهنده مرکز محله تاریخی به شمار رفته و سبب جذب زایرین زیادی از داخل شهر و سایر شهرستان ها به این محله شده است و در ایام خاص سال مثل تاسوعا و عاشورا و روزهای پنجشنبه مورد استقبال زائرین قرار می گیرد. همچنین تعدد این مراکز در محله نشان از همبستگی قوی اجتماعی محله دارد. البته این ارزش ها در حال از دست رفتن هستند.
امکان دسترسی برای همه شهروندان و گشوده بودن دایم آن برای مراجعین و دیدار اجتماعی جهت زیارت و انجام مراسم مذهبی، خود را به عنوان یک مکان جمعی معرفی می کند.
نقشه شماره ۴-۶- جمعیت مراجعه کننده به عناصر و فضاهای خاص
مآخذ: طرح ساماندهی بافت قدیم شهررشت. پاییز۷۹
عکس شماره ۴-۱- نمایی از بقعه دانای علی رشت در گذشته
عکس شماره ۴-۲- نمایی از بقعه دانای علی در زمان حال
عکس شماره ۴-۳- نمایی از بقعه دانای علی در مراسم تاسوعا و عاشورا
۴-۵- محله چمارسرا از نظر ساخت و بافت و علل توسعه فضایی
ساخت هر محله شهری بیان گر هماهنگی فضایی کالبدی محله با شرایط و عوامل طبیعی، اقتصادی و اجتماعی و چگونگی جریان هر نوع فعالیتی می‌باشد. با توجه به بررسی‌های میدانی محقق و داده‌های آماری دال بر ارزشگذاری زمین در راستای شعاع‌های دسترسی به انواع کاربریها و جهت گسترش آنها، این محله از انواع مدلهای ساخت شهر بیشتر به نظریّه ساخت قطاعی شهر(نظریه همرهویت) گرایش دارد. در توجیه این نظریه باید گفت که: چنین توسعه‌ای را نمی‌توان مغایر با نظریه دوایرمتحدالمرکز دانست. بلکه، تغییر و تعدیلی در جهات مختلف این نظریه است. برخلاف نظریه دوایرمتحدالمرکز در نظریه ساخت قطاعی، شهرها یا محله‌ها نمی‌توانند برای همیشه حالت دایره‌ای شکل بودن مناطق داخلی خودرا حفظ کنند. بلکه، حالت قطاعی بیش از دایره‌ای زمینه مساعدی را جهت توسعه به دست می‌آورد. ساخت مهمترین اصول تشکیل دهنده نظریه قطاعی در این محله را، می‌توان به شرح زیر مورد مطالعه قرارداد: در محله چمارسرا نیز منطقه واحدهای مسکونی گران قیمت از کانونهای اصلی خود یعنی بقعه دانای علی در طول خطوط شبکه رفت و آمد شروع به توسعه می‌کنند؛ و چنین واحدهایی، به طرف زمینهای دور از خطر سیلاب و عوامل آلوده کننده محیط زیست، قرارگرفته اند. واحدهای مسکونی با اجاره بهای بیشتر، به سوی فضاهای باز و دور از محدودیت های نامساعد طبیعی قراردارد و جابجایی ساختمان های تجاری-مسکونی، توسعه واحدهای مسکونی گران قیمت را در جهت عمومی عملی می‌سازند. آپارتمانهای لوکس اجاره ای، درمجاورت بخشهای تجاری - مسکونی محله، به وجود آمده اند، و این درحالی است که و احدهای خودیار گران قیمت شهر، هیچ وقت به طور اتفاقی و بی هدف و نامنظم جابجا نمی‌شوند. بلکه، چنین مناطقی یک یا چند قطعه زمین معین را جهت توسعه انتخاب می‌کنند و محله چمارسرا نیز چنین شرایطی را داراست. در ساخت قطاعی این محله، عامل دسترسی به شریان های اصلی و مجراهای تنفسی محله، قیمت انواع کاربری ها را در مناطق مختلف محله تعیین می‌کند.
در چمارسرای رشت بقعه ای بنام آقا دانای علی قرار دارد که خیابان بیستون از دو سوی آن می گذرد که از آثار تاریخی موجود در محله می باشد. با توجه به اسناد و کتابهای تاریخی و بررسی‌های میدانی و مصاحبه با ریش سفیدان سطح محله، این نتیجه حاصل شد که محله چمارسرا از ابتدای امر به صورت روستا بوده بعد به سبب وجود بقعه دانای علی به تدریج در اواخر دوره قاجار به عنوان یک محله شهری شناخته شده مهاجرین به خاطر داشتن کاربری مذهبی و وجود آقای دانای علی علاقه زیادی به سکونت در این محله داشتند از نظر جغرافیایی مقر شهر ابتدا به دلیل دسترسی به چشمه آب بوده و سپس دسترسی به راه و کاربری مذهبی نقش تعیین کننده داشته است بقعه دانای علی به محله چمارسرا شکل و سیمای مذهبی بخشیده است.
ویژگی این محله از نظر کیفی آن است که نسبت به محلات دیگر بافت تاریخی و ارگانیک است چون این محله تا زمان قاجاری روستایی جدا از شهر بوده و در اواخر دوره قاجار به شهر متصل شده است. همجواری این محله، با بازارچه تره بار در محله کیاب نیز این مسأله را تأیید می نماید. همچنین بررسی کمی کاربری های این محله نشان می دهد که زمین های بایر آن به نسبت محلات دیگر درصد بیشتری را به خود اختصاص می دهد(به خصوص در سمت غرب آن )، که این امر نیز به نوعی در هماهنگی با ویژگی کیفی است.
با توجه به بافت نسبتأ متراکم این محله در وضع موجود و جمعیت زیاد آن تنگنای اساسی در این زمینه وجود داشته است اما تلاش لازم صورت گرفته تا در طراحی انجام شده این کمبود برطرف شود و ساخت وساز در اراضی بایر و فاقد کاربری محله صورت گیرد. برای این محله در هر یک از تراکم ها جمعیتی که برای این محله پیش بینی شده ۹۸۰۰ نفر می باشد. در حال حاضر جمعیت محله از این حد گذشته است. در حال حاضر این کاربری مذهبی سرانه ای را در محله به خود اختصاص داده است.
بافت محله، با آشکار کردن شبکه ارتباطات و خصوصیات انواع دسترسی‌ها و خیابان ها و کوچه ها، چگونگی و نحوه توزیع فضایی فعالیت ها و نیز نحوه شکل گیری و مراحل رشد و توسعه محله را نشان می‌دهد از این منظر بافت محله از جهت مصالح و کیفیت بنا و نیز شیوه‌های معماری شامل بافت سنتی در بخش تاریخی محله است.
نقشه شماره ۴-۷- محلات قدیمی رشت
مآخذ: طرح ساماندهی بافت قدیم شهررشت. پاییز۷۹
نقشه شماره۴-۸- عناصر و فضاهای شاخص بافت قدیم
مآخذ: طرح ساماندهی بافت قدیم شهررشت. پاییز۷۹
نقشه شماره ۴-۹- مراکز محله چمارسرا
مآخذ: طرح ساماندهی بافت قدیم شهررشت. پاییز۷۹
۴-۶-هویت شهری در محله چمارسرا عاملی در جهت توسعه فضایی و کالبدی
هویت یا شناسه و خود باوری، یکی از اساسی ترین چالش‌ها در جوامع در حال توسعه، در طی فرایند جهانی شدن می‌باشد که تعاریف متعددی از این واژه به عمل آمده است؛ در فرهنگ لغات واژه هویت بصورت زیر معنی شده است: حقیقت ‌شی ‌یا شخص‌ که ‌مشتمل ‌بر صفات‌ جوهری و ذاتی ‌او باشد، شخصیت، هستی و وجود، منسوب ‌به ‌هو, شناسنامه، چیستی و کیستی. در شکل یابی استخوان بندی شهری، باید هویت شهری به عنوان یک اصل لاینفک برای توسعه و عاملی برای ارتقای کیفیت محیط شهری مطرح شود تا بتواند زمینه‌های مشارکت مردمی را فراهم کند. به سبب شکل یابی اولیه شهر رشت با عامل قومیتی و ریشه فرهنگ محله ای، بحث هویت محله‌ای و فرهنگ رشتی میتواند در دیباچه سخن جانمایی کند اما به سبب کلیت موضوع سعی شده، تاثیر هویت محله‌ای چمارسرا در مبلمان شهری به تصویر کشیده شود.
در دنیای امروز شهری، برای دستیابی به توسعه پایدار شهری، محلات بنیادی ترین عناصر شهری و پیوند دهنده بین شهر و شهروندان می‌باشند. از گذشته‌های دور محله‌ چمارسرا نیز در شکل دهی و سازماندهی امور شهری و محله ای جایگاه ویژه داشتند. محله چمارسرا با ارائه خدمات روزمره مورد نیاز خود و با ایجاد نمادهای محله‌ای و ویژگی‌های خاص مذهبی موجب می‌شد ساکنان آن نوعی احساس تعلق به محیط زیستی خود داشته باشند تا جایی که هر شهروند با نام محله‌ای که در آن می‌زیسته شناخته شود (حدود محله فاصله‌ای است که یک دانش آموز دبستانی، به صورت پیاده و حداکثر به فاصله زمانی یک ربع ساعت، بتواند از محیط مسکونی خود تا دبستان طی نماید).
با تحولات اخیر در سطح شهر و شکل تازه‌ای از ورود به مرحله گذار و تغییر زیر بناهای معیشتی و روابط اجتماعی، بحث هویت محله ای کمرنگ‌تر شده است. در گذشته جهت مدیریت آبادانی، پاکسازی و ایجاد امنیت و… از اهالی محله مشارکت می‌خواستند و در تمام مسایل مربوط به محله، نقش شهروندان حایز اهمیت بود اما هم اکنون ترس این می‌رود که روند نوگرای شهری، و در صدر امور بانیان شهری بی‌توجه به مشارکت هویتی و ایفای نقش فرهنگی مردم، سعی در یکسان سازی شهری در قالب نمادها، مجسمه‌ها و حتی رسوم بومی- محلی داشته باشند و به مرور ساکنان محله‌ از هویت خاص محله خود تهی شوند. در چنین و ضعیتی شهروندان خود را منفعل و جدا از محله و شهر احساس می‌کنند و همچنین مسایل شهر در مفهوم غیبت شهروندان اداره می‌شود و بین محله و شهر وضعیت نا پایدار و شکاف ایجاد می‌شود. اینجاست که دیگر فرصتی برای تمدید فضیلت در شهر پدید نمی‌آید. اگر بگوییم که محله حلقه پیوند ناگسستنی مابین خانواده و شهر است به واقعیت نزدیکتریم. محله از خانه‌های مجاور هم در یک فضای جغرافیایی خاص تشکیل می‌شود و خانواده نسبت به محله مسکونی خود احساسی مشابه خانه مسکونی خود را دارد و با ورود به محله انگار خود را در یک محیط آشنا و خودی مثل خانه خود می‌بیند. محله از تجمع و به هم پیوستگی، معاشرت نزدیک، روابط محکم همسایگی و اتحاد غیر رسمی میان گروهی از مردم به وجود می‌آید. به طور کلی خانه مسکونی، محله شهری و شهر به یک معنی، بجای همدیگر نیز بکار می‌روند. من نیز نه در اینجا بلکه در کلیه یافته ها، آموزه‌ها و تجربه‌های علمی خود در زمینه مطالعات شهری، محله را استوار ترین و پرشورترین فضای زیستی شهروندان یافته‌ام. چرا که انسان بیش از آن که در گستره خانه یا بازار و پهنه فراگیر شهر حضور داشته باشد، در محله خود حضور داشته است.
ویژگی مهم و مثبت محله داشتن نوعی روح جمعی است که مظاهر آن وحدت و پیوستگی افراد به یکدیگر و احساس یگانگی و نیز همکاری در راه حفظ و بهبود اوضاع محله است. متاسفانه شکل تازه‌ای از شهرنشینی نه تنها در شمال کشور، بلکه به صورت همه‌گیر در سرتاسر ایران باعث نوعی تفرقه در همزیستی و به اصطلاح بی هویتی در سطح محلات شده است که اهالی محلات حین سکنی گزیدن در کنار یکدیگر به جای حل مشکلات محلات با مساعدت یکدیگر، از دولت می‌خواهند که همه مشکلات را حل کند، معضلی که امروز گریبان گیر هموطنان گیلانی است. این نشان می‌دهد که و ابستگی به محله در گذشته بسیار عمیق‌تر از امروز است. از یک نگاه، محله می‌تواند خود یک شهرک باشد. زمانی که وسعت یک محله به طور قابل توجهی افزایش می‌یابد، شاهد پدید آمدن و تولد واژه‌ها و مفاهیمی همچون پایین محله، بالامحله، محله اصلی، محله جدید و نظایر آن می‌شویم.
بیشتر مقوله‌های مربوط به هویت در محله‌ها بازسازی و تجدید می‌شود، مفهوم محله به عنوان واحد پایه و اولیه سازمانی، کالبدی از فضای ساختاری شهر است. طبق یافته‌های میدانی، در محله چمارسرا، کیفیت واحد فیزیکی منطبق با رفتارهای اجتماعی بوده و از این رو هر محله واحد، مشخصاتی جدا از سایر محله‌های شهری داشته است و محلات در گذشته صرف نظر از حجم و وسعت محله، حدود عرفی خاصی داشته که برای ساکنان آن مشخص و قابل شناسایی بوده است و هویت اکثر افراد با محلات شناخته می‌شده و اهالی آن نسبت به اصطلاح هم محلی تعصب داشته اند.
۴-۶- ویژگی های فضایی محله چمارسرا
۴-۶-۱- سازگاری
عمده ترین تلاش شهرسازی، مکانیابی برای کاربری‌های گوناگون در سطح شهر و جداسازی کاربری‌های ناسازگار از یکدیگر است. کاربری های که دود و بو و صدا و… تولید می‌کنند. باید از کاربری های دیگر بویژه کاربری مسکونی، فرهنگی و اجتماعی جدا شوند. محله چمارسرا بیشتر به جهت قدمت و سابقه سکونت در آن عدم سازگاری بیشتر مشاهده می‌شود.
در این محله با توجه به غالب بودن کاربری مسکونی به سایر کاربریها مثلاً کاربری تجاری یا خدماتی بیشتر در جهت رفع نیاز محله، شرایط سازگاری را فراهم می‌کند و در حاشیه خیابان اصلی شهر یعنی خیابان طالقانی و بقعه دانای علی تعدادی کاربری تجاری و کارگاهی مستقر می‌باشد، که از نظر آلودگی، آلودگی صوتی و… فراهم می‌کند. طبق بررسی‌های به عمل آمده اسقرار این کاربریها در دو طرف خیابان اصلی شهر متناسب با بقعه دانای علی نیستند و اکثرأ کاربری ناسازگار در محله چمارسرا به چشم می‌خورد و تقریباً همه کاربریها ناسازگارند.
۴-۶-۲- دسترسی و آسایش
چگونگی دسترسی به خدمات شهری مورد نیاز ساکنان و دوری از کاربری های مزاحم و ناسازگار از مولفه‌های مهم آسایش تلقی می‌شوند. با توجه به دو مولفه فاصله و زمان که و احد اندازه گیری آسایش محسوب می‌شود و با توجه به شعاع استاندارد و عملکردی مهد کودک از نظر دسترسی که ۳۰۰ تا ۵۰۰ متر می‌باشد، در محله از نظر دسترسی به کاربری های آموزشی چون مهدکودک، مدارس ابتدایی، راهنمایی و دبیرستان و نیز کاربری های تجاری ـ خدماتی و مذهبی که به عنوان عناصر مهم و اصلی یک محله به حساب می‌آیند، چمارسرا برای کلیه ساکنین آن مقدور بوده و به سهولت انجام می‌شود. و در مورد دسترسی واحدهای مسکونی به کاربری‌های تجاری وضعیت طبق استاندارد (فاصله تا واحدهای تجاری ـ خدماتی ۵ تا ۷ دقیقه به صورت پیاده)تقریباً مناسب و مطلوب بوده است. در مورد دسترسی به کاربری ارتباطی به عنوان حلقه اتصال و ارتباط همه کاربریها به یکدیگر می‌توان گفت که دسترسی آن در تمامی نقاط محله بسیار مطلوب است. محله چمارسرا دارای مهدکودک، دبستان راهنمایی و دبیرستان می‌باشد. از نظر دسترسی به فضای سبز، کاربری بهداشتی و درمانی و فرهنگی و ورزشی در سطح محله چمارسرا محدودیت وجود ندارد و چون خود محله تقریباً فاقد این کاربریهاست، ساکنین محله جهت رفع نیاز به محلات مجاور دارای این کاربریها مراجعه می‌کنند.
۴-۶-۳- وابستگی
بین کاربری مسکونی با کاربری های آموزشی، تجاری و کارگاهی نوعی و ابستگی وجود دارد. در محله چمارسرا انواع کاربریها مکمّل یکدیگرند و وابستگی بین آنها علی الخصوص بین کاربری مسکونی با سایر انواع کاربری وجود دارد. اما میزان این کاربریها کامل نیست و نیاز به سایر کاربریها در تکمیل این کاربری همچون کاربری فضای سبز و درمانی و بهداشتی و… وجود دارد تا این وابستگی‌ها بین کاربری‌ها در جهت توسعه آتی محله، تمامی مشکلات اعم از دسترسی را، هموار سازد.
۴-۶-۴- مطلوبیت و دلپذیری
مطلوبیت و دلپذیری در برنامه ریزی کاربری اراضی شهری، یعنی تلاش در جهت حفظ و نگهداری عوامل طبیعی، ایجاد فضاهای باز و دلپذیر، چگونگی شکل گرفتن راه‌ها و فضاهای شهری. در شبکه معابر و راه‌ها و فضاهای مسکونی مطلوبیت کم رنگ‌تر است، ولی از نظر حفظ عوامل طبیعی و چشم اندازها و فضاهای باز به لحاظ اینکه دستخوش انواع تغییرات جهت ساخت و سازهای جدید و تغییر نمای فعلی می‌باشد، عدم مطلوبیت شرایط را برای بروز عدم سازگاری بین کاربری جدید در حال ساخت با کاربری فعلی هموار می‌کند. به طور کلی در این محله کاربری های مسکونی از نظر مطلوبیت محیطی در شرایط نامطلوبی قرار دارند و از آنجا که محله فاقد کاربری فضای سبز است، تلاشی در جهت ایجاد فضای سبز و پارک و درخت کاری در لبه و حاشیه خطوط اصلی و ایجاد مطلوبیت نشده است.
۴-۶-۵- ظرفیت
جمعیت محلات در کاربری های مختلف اراضی مؤثر است. پس محلات پر جمعیت در مقایسه با محلات کم جمعیت، همواره نیاز بیشتری به خدمات دارند. محله طاهری طبق بررسی‌های نگارنده و در یک محدوده خاص تحت عنوان محله چمارسرا با جمعیت موجود ۱۰۵۹۰نفر که تعداد خانوار این محدوده ۲۵۲۱را به نحو مطلوبی داراست و امکان پذیرش جمعیت بیشتر را نیز دارا نمی‌باشد و این محله از نظر توزیع فضایی خدمات و نیز از نظر ظرفیت در شرایط مساعد و مطلوبی قرار ندارد.
۴-۷- شاخص های کالبدی
۴-۷-۱- موثرترین عوامل در شکل گیری محله چمارسرا
محله چمارسرا در گذشته به شکل یک روستا بوده که چندین خانوار در آن زندگی می کردند واقع شدن بقعه دانای علی در این محله خود به عنوان عاملی تأثیرگذار در رشد و گسترش این محله عمل نموده است. از طرفی خیابان چمارسرا به عنوان متصل کننده شهرستان های غرب استان مانند فومن، شفت، صومعه سرا و… با مرکز شهر و شهرداری بوده و می باشد که عامل موثری در توسعه کالبدی محله بوده است.
بر طبق نتایج حاصل از مطالعات میدانی این تحقیق، ۵۲ درصد از ساکنین محله معتقدند که موقعیت مذهبی در شکل گیری و توسعه محله تأثیر داشته است و از نظر ۴۸ درصد از مردم محله موقعیت ارتباطی مناسب را عامل تشکیل و توسعه محله چمارسرا دانسته اند. در جدول شماره ۱-۴ موثرترین عوامل در شکل گیری و توسعه محله چمارسرا از دیدگاه ساکنین محله ارائه شده است.
جدول شماره ۴-۷-۱-موثرترین عوامل در شکل گیری و توسعه محله چمارسرا