نگردد این کمـــــان کـــاردیده به بازوی چــــو من پیری کشیده
چنین دریاکه عــالم میکند نوش ز چون من قطرهای برناورد جوش
بدو گفتم کــه چیزی گـوی آخر که سرگردان شدم چون گوی آخر
جوابم داد کــای داننده فـــرزند به فضل حق به هـــر بابی هنرمند
به آخر دم چنین گفت آن نکوکار خداونـــدا محمد را نکـــــو دار
(عطار، ۱۳۸۶: ۲۳۳)
دربارۀ انقلاب درونی عطار افسانهای در تذکره دولتشاه سمرقندی ذکر شدهاست که تأمل برانگیز است. این افسانه دقیقاً با گفتمان درونی کتاب تذکرهالاولیاء تطبیق میکند. در تذکرهالاولیاء تمام مشایخ با انقلاب درونی به انسان دیگری تبدیل میشوند. بنابراین این افسانه جدا از درست بودن یا نادرست بودن واقعیت تاریخی آن، حقیقتی را بیان میکند که عطار اهل سیر و سلوک بوده و بیگمان به این تحول درونی اندیشیدهاست.

و سرانجام اینکه عطار به مرگ طبیعی نمرده، بلکه به دست کفّار تاتار شهید شدهاست. «قدیمیترین سندی که درباب شهادت او ذکر شده عبارت اِبنَالفُوطی است که گوید: « واِستُشِهدَ عَلی یَدِالتَتارِ بنیسابور…»، مرحوم فروزانفر به قرینۀ این که ابنالفُوطی کسانی را که مرگشان مقارن حوادث معروف بوده است، به سال و ماه ذکر نمیکند و در مورد عطار چنین کردهاست، حدس میزند که باید شهادت او در همان واقعۀ معروف حملۀ تاتار یعنی ماه صفر ۶۱۸ ه.ق باشد. سالهای دیگری هم نقل شده، ۵۸۶، ۵۸۷، ۵۸۹، ۵۹۷، ۶۰۲، ۶۰۷، ۶۱۰، که همگی جای تردیدند. آنچه تقریباً پذیرفتنی است این است که وی شهید شدهاست و شهادت او در نیشابور بودهاست» ( عطار، ۱۳۸۳: ۲۹).
۲ـ۳ـ۱ـ آثار عطار
یکی از اتفاقات رازآمیز تاریخ ادبیات ایران و تاریخ تصوّف اسلامی نسبت دادن آثار بیشمار به فریدالدین عطار است. این مسئله نشان میدهد که عطار میتواند همچون استعارهای در شناخت گفتمان عرفانی ایران تلقی شود. جالب این است که افسانههایی که دربارۀ عطار ساختهاند بسیار عجیب و غریب است. در پژوهشهای ادبی اخیر بسیار دقت کردهاند تا آثار عطار را بازشناسی کنند و برخی از آثار منسوب به عطار را با توجه به مبانی تاریخی، سبکی و زبانی جعلی بدانند استاد شفیعی کدکنی در این باره مینویسد: « تا این لحظه، آخرین تحقیقی که در باب آثار مسلّم عطار و آثار منسوب به او شده، در میان خاورشناسان توسط «هلموت رتیر» و از میان اساتید ایرانی و فارسی زبان بدیع الزمان فروزانفر انجام شدهاست. این دو تن در تحقیقات خود بسیاری از آثار منحول و مجعول را به یک سوی زدهاند ولی در دو مورد نوعی اغماض کرده‌اند و اغماضشان نتیجۀ اشتباهی است که از قدما به ارث رسیدهاست. چنانکه میدانیم، آثار مسلّمی که اینان به عطار نسبت دادهاند و از پذیرفتن آنها گریزی ندیدهاند، عبارت بودهاست از: ۱- دیوان قصاید و غزلیات ۲- منطق الطیر ۳- الاهی نامه ۴- اسرارنامه ۵- مصیبت نامه ۶- مختارنامه ۷- خسرو نامه ۸- تذکرهالاولیاء و از آثار مسلّم ولی گم شدۀ او که همواره در جستجوی آنها بودهاند: ۹- جواهرنامه ۱۰- شرح القلب. بقیۀ آثاری که به عطار منسوب شده همه را رد کردهاند (همان : ۳۳-۳۴).
استاد شفیعی در تحقیق گستردهای که بر دورۀ آثار عطار داشتهاست، سرانجام به این نتیجه رسیدهاست: «جز چهار منظومۀ( منطقالطیر و الاهینامه و اسرارنامه و مصیبت نامه) و دیوان و مختارنامه و کتاب تذکرهالاولیاء، هیچ اثر دیگری از عطار نیست و تمام منظومههای ناتندرستی که به اسم بلبلنامه، بیسرنامه، اشترنامه، پسرنامه، حیدرنامه، پندنامه، جوهرالذات، حلاجنامه، سیاهنامه، مفتاحالفتوح، لسانالغیب، مظهرالذات، معراجنامه، نزهتنامه، وصلتنامه،هیلاجنامه وجود دارد و بعضی از آنها مانند پندنامه متأسفانه بارها و بارها به نام او نشر یافته، هیچکدام از آثار او نیست. اغلب اینها محصول روزگار انحطاط عرفانی و حاصل یاوهگویی درویشهای بیکاری است که طبع نظمی داشتهاند و اندیشۀ علیل و تخیلات چرسی و بنگی خود را به صورت منظومههای سست و بیمارگونه به دست آیندگان سپردهاند و برای آن که از بی‌رحمیِ زمانه ـ که اینگونه آثار در همان عصر مؤلفان به فراموشی میسپاردـ در امان بمانند نام شریف و ارجمند فرالدین عطار نیشابوری را ـ بعنوان سراینده ـ بر آنها نهادهاند» (همان : ۳۷).
۲ـ۳ـ۲ـ تذکره الاولیاء
کتابی عرفانی در شرح احوال بزرگان اولیاء و مشایخ صوفیه به فارسی نوشته فریدالدین عطار نیشابوری. این کتاب از یک مقدمه و ۷۲ باب تشکیل شده است که هر یک به زندگی، حالات، اندیشه‌ها و سخنان یکی از عرفان اختصاص دارد. نخستین باب به حالات و سخنان امام جعفر صادق (علیه السلام) و آخرین باب به حسین بن منصور پارسی معروف به حلاج (متوفی ۳۰۹). دست نویس‌های معتبر تذکره‌الاولیاء تا قرن دهم شامل همین مطالب است اما پس از قرن دهم فصل‌های دیگری با عنوان «ذکر متأخران از مشایخ کبار» بر این کتاب افزوده شده که حالات و سخنان ۲۵ تن از عارفان قرن‌های چهارم و پنجم را در بر دارد. بیشتر این پیوست‌ از مآخذی برداشته شده که احتمالاً در دسترس مؤلف تذکره‌الاولیاء نیز بوده و مطالب آن به شیوه تذکره‌الاولیاء تألیف شده است؛ از این رو بسیاری از پژوهشگران معاصر از جمله نیکلسون آن را جزو اصل کتاب پنداشته‌اند. این ملحقات در هیچیک از نسخه‌های کهن کتاب نیست و فهرستی هم که عطار در آغاز کتاب آورده شامل همان ۷۲ نام است.
در بعضی از نسخه‌های تذکره‌الاولیاء که تا پایان قرن دهم تحریر شده (از جمله نسخه ۹۸۵ در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی) به دنبال ۷۲ باب کتاب رساله «هفت وادی» منسوب به عطار افزوده شده است. بنا بر مجموع دلایل و قراین تذکره‌الاولیاء تا اواخر قرن دهم شامل همان ۷۲ باب بوده است.
«تذکره‌الاولیاء یکی از پرنفوذترین و پراهمیت‌ترین آثار صوفیان است از علامه قزوینی و ملک‌الشعراء بهار تا ذبیح‌اله صفا و شفیعی کدکنی همگی آن را از زیباترین متن‌های نثر فارسی دانسته‌اند این کتاب در کنار منطق‌الطیر پرآوازه‌ترین اثر عطار نیشابوری است، با آن که پیش از تذکره‌الاولیاء کتاب‌های دیگری نیز درباره مشایخ تصوّف و مناقب آنان به زبان های عربی و فارسی نوشته شده بود و بسیاری از مطالب کتاب را در آن‌ ها نیز میتوان یافت» (زرین‌کوب،۱۳۶۹: ۲۶۸). تذکره‌الاولیاء از نخستین متون مهم تصوّف است که به فارسی نوشته شد و به قول علّامه قزوینی، از باب بیان مقامات عارفین و مناقب صوفیه و مکارم اخلاق مشایخ طریقت و سیره اولیاء و صالحین … این کتاب اهمیتی بسیار قوی دارد.
۲ـ۳ـ۲ـ۱ـ تبارشناسی تذکره‌الاولیاء
سنّت نگارش تذکره‌الاولیاء یک واقعیت فرهنگی است که جایگاه مهم در تاریخ معنوی ملّت‌ها دارد. امّت اسلامی از سدۀ دوم تاریخ اسلام به بعد، با نگارش مجموعه‌هایی از اقوال و افعال پیامبر (ص) و اصحابش به ترسیم زندگی پیامبر (ص) و اصحاب او دست زد و این نکته مسلّم است که تصوّف هم در همان زمان شروع به نشو و نما کردهاست چنانکه میان تحوّل دو پدیده نوعی تقارن و توازن مشاهده می‌شود. سنّت روایت اقوال، احوال و اعمال بزرگان شریعت، در ادبیات تصوّف تبدیل می‌شود به سنّت روایت اقوال، اعمال و کرامات بزرگان طریقت تصوف. این سنّت روایی – تعلیمی چنان با زیباییشناسی اهل تصوّف آمیخته می‌شود که قسمت بزرگی از کتاب‌های مَدرسی، عقلی و زیباشناختی نثر عارفانه قرن پنجم را در بر می‌گیرد. بن مایه‌های این نوع رویکرد، بر پایۀ عرفان عملی است. چرا که عرفان و تصوف در ابتدا، به اعمال انسان در رویارویی با جهان توجه دارد. پیوستن و اتّحاد با حقیقت جز با اعمال انسانی میسر نیست؛ بنابراین نثر و شعر عرفانی وسیله‌ای می‌شود برای بیان کرامات و سخنان کسانی که جز به وحدت و اتّحاد با حقیقت نمی‌اندیشند.
گفتمان مراد و مریدی، گفتمانی است که نثر و شعر عرفانی تحت تأثیر آن است و این گفتمان ریشه در اعمال، سخنان و کرامات مردان حق دارد. «از کتاب‌های تعلیمی صوفیه تصویری از آداب و رسوم قوم را در طیّ تحول تاریخی می‌توان بدست آورد. این تصویر، نهضت تصوّف را در قرون نخستین اسلامی مخصوصاً در خراسان و عراق زنده و جوشان و پرتحرک نشان می‌دهد. در این نهضت، طریقت غالباً با شریعت توافق دارد و عدول از شریعت هرگز موجب نیل به حقیقت نمی‌شود» (زرین‌کوب، ۱۳۸۳: ۱۴۴).
سنّت پرداختن به احوال و آثار صوفیان در ایران، سنّتی دراز آهنگ بود، چنانچه از کشف المحجوب و حتی زودتر از آن «شرح تعرّف» مستملی بخاری در قرن پنجم تا نفحات الانس عبدالرحمان جامی را شامل می‌شود. «آثاری چون تذکره‌الاولیاء شیخ فریدالدین عطار، طبقات الصّوفیه املای خواجه عبدالله انصاری بر اساس طبقات سلّمی به زبان اهل هرات، نفحات الانس عبدالرحمن جامی ترجمه و تکلمۀ آن به زبان دری رایج در عصر مؤلّف محسوب است و رشحات عین الحیات تصنیف مولانا علی صفی پسر ملاحسین واعظ کاشفی شامل ترجمۀ احوال مشایخ صوفیه و در عین حال حاوی کرامات و مقالات آنها است و چون در تمام این گونه آثار طبقات عام مخاطب بوده‌اند، نثر فارسی در نزد نویسندگان آنها غالباً از تعقید و ابهام و ایجاز و اطناب خالی است. اکثر آنها نیز مثل مقامات مفرد در احوال مشایخ مختلف تصنیف شده و با وجود اهتمام نویسندگان در احوال و اقوال و اقوالی که در خارج از حوزه محدود مریدان و معتقدان قوم قابل قبول نمی‌نماید، متضمن لطایف اقوال حکمت‌آمیزی است که نقل آنها به نثر صوفیه گهگاه صبغۀ شعر می‌دهد و در پاره‌یی موارد حتی در اذهان غیرصوفی نیز تأثیر شگرف دارد» (زرین کوب، ۱۳۸۳: ۱۴۷).
شیخ عطار در دیباچۀ تذکره‌الاولیاء فلسفه توجه به اقوال و احوال مشایخ را، با گفتمان مراد و مریدی تبیین می‌کند او معتقد است که این سخنان بهترین سخن‌هاست و دلایلش را این گونه می‌شمارد: «اول آن که دنیا بر دل مردم سرد کند. دوم آن که آخرت را بر دوام ملازم خاطر بود. سوم آن که دولتی حق در دل مرد پدید آورد. چهارم آن که مرد چون آن نوع سخن را بشنود، زاد راه بی‌پایان ساختن گیرد. پس بر مقتضی این مقدمات، جمع کردن چنین سخن‌ها از جملۀ واجبات بود. و به حقیقت توان گفت که در آفرینش به از این کتاب نیست. از آن که سخن ایشان شرح قرآن و اخباراست و بهترین جمله سخن‌هاست» (عطار، ۱۳۷۴: ۹).
۲ـ۴ـ عطار مؤلف
پیش از عطار نویسندگان بزرگی چون ابومحمد جعفربن محمد خلدی (فوت ۳۴۵ ه. ق) نویسندۀ کتاب حکایات المشایخ، ابونصر عبدالله بن علی سراج (فوت ۳۷۸ ه.ق) نویسندۀ کتاب اللمع، ابو عبدالرحمان محمدبن حسین سلمی (فوت ۴۱۲ ه. ق) نویسنده کتاب طبقات الصوفیه، که بعدها عبداله انصاری آن را به زبان اهل هرات املا نمود، ابوالقاسم قشیری، (فت ۴۶۵ هـ ق) نویسندۀ کتاب رسالۀ قشیری و ابوالحسن هجویری (فوت ۴۶۷ ه. ق) نویسنده کتاب کشف المحجوب، سنت روایت زندگی اهل تصوف را به وجود آورده بودند. بنابراین عطار تحت تاثیر یک سنت بزرگ روایی – تعلیمی است.
بنا بر تحقیقات آربری از ۷۲ شخصیت عارفی که عطار به شرح زندگی، اعمال و کرامات آنها پرداخته است، (البته غیر از ۲۵ شخصیت عارفی، که بعدها به تذکره‌الاولیاء در دوره‌های مختلف ملحق شده است) تنها ۹ شخصیت در مجموعۀ سه کتاب طبقات صوفیه، کشف المحجوب و رسالۀ قشیری نیامده است. به همین دلیل می‌توان گفت تذکره‌الاولیاء چه در محتوی و چه در نثر و ساختار، تحت تأثیر متون گذشته نوشته شده است و عطار به گونه بینامتنی، متن منثور اثر خود را گسترش داده است. شیخ عطار در تذکره‌الاولیاء بعضی از منابع و مآخذ کتابش را ذکر کرده است. اما «به نظر می‌رسد که عطار در نوشتن شرح احوال و سخنان هر یک از صوفیان به بعضی از نوشته‌های خود آنها نیز دسترسی داشته، خواه به طور مستقیم، خواه از طریق نقل قول‌های دیگران، و همچنین تک نگاشت‌های خاص درباره زندگی و کرامات و اعمال آنها در اختیارش بوده است. دو نمونه واضح از استفاده از این گونه رسالات مفرد در شرح احوال مشایخ ترجمه بایزید بسطامی تألیف سهلگی و ترجمه احوال ابن حفیف تألیف ابوالحسن دیلمی است» (آربری،۱۳۷۷: ۲۴).
استفادۀ فراوان و گاهی استفادۀ مستقیم از منابع و مآخذ باعث شده است که بعضی از محققان معتقد شوند که «مطالب تذکره‌الاولیاء التقاط از نوشته‌هایی پیش از عطار است» (عطار، ۱۳۷۴ : ۲۱). استاد استعلامی در مقدمه تذکره‌الاولیاء می‌نویسد که این کتاب از باب‌ها و صفحات مختلف کتب دیگر گردآوری شده و به هم پیوسته است ایشان فرایند شکل‌گیری تذکره‌الاولیاء را این گونه می‌داند:
۱- عطار هر یک از روایت‌ها یا سخنان مشایخ را از ترجمۀ قشیریه، کشف المحجوب و مآخذ دیگر جداگانه نقل یا ترجمه کرده و سپس آنها را مطابق نام هر عارف دسته بندی کرده و آنچه را نادرست و مشکوک دیده کناری گذاشته است.
۲- پایۀ تألیف خود را بر طرح باب دوم رسالۀ قشیریه و نیز باب مشایخ کشف المحجوب نهاده و دربارۀ هر شیخ آنچه را از مآخذ دیگر و بخش‌های دیگر آن دو کتاب یافته بر اصل افزوده است.
۳- به تقلید از شیوۀ حافظ ابونعیم و هجویری برای هر بخش مقدمه‌ای مسجّع ساخته و سخن دربارۀ هر عارف را با عبارتی مسجّع و گاه موزون آغاز کرده و گاه در ساختن این سرفصل‌ها مهارت و تسلط خود را بر اصطلاحات صوفیانه و لغت فارسی و تازی نشان داده است (همان : ۲۲).
آربری معتقد است که عطار «هنگامی که به تدوین مواد و مطالب کار خود همت گماشت، طبقات‌الصوفیه سلّمی سرمشق و الگوی کار او بود که در آن ترجمه حال صوفیان تقریباً به ترتیب زمانی در آن تنظیم یافته است؛ وی احتمالاً از روایت و ترجمه فارسی آن اثر به وسیله خواجه عبدالله انصاری نیز که بعدها جامی آن را اساس کار خود در تالیف نفحاتالانس قرار داده، آگاه بوده است. به هر حال، باید خاطر نشان ساخت که عطار شیوه تنظیم سلمی را که صوفیان و عارفان را بر حسب طبقه در کتاب خویش مرتب ساخته بود، رها کرد. وی همچنین طبقات الصوفیه را از جنبه انسانی آن ضعیف یافت. زیرا کتاب طبقات الصوفیه با همه ارزشمندیش به عنوان مجموعه‌ای از گفته‌ها و سخنان صوفیه، برای عطار که دست کم همان اندازه به شخصیت صوفیان علاقه داشته است که به آنچه گفته و نوشته‌اند، می‌بایست با افزودن تفضیلاتی از زندگی مشایخ تکمیل گردد. از این رو برای آنکه بازار خشک و بی‌حال سلّمی را رونق بخشیده آن را با مطالب انسانی و فوق انسانی موجود در حکایات خُلدی، رساله قشیریه و کشف المحجوب هجویری در هم آمیخت» (آربری، ۱۳۷۷: ۲۵-۲۴).
با همۀ این توصیفات و توضیحات، یک نکته اساسی در اینجا قابل اشاره است، کتاب تذکره‌الاولیاء حاصل کار یک شاعر است و شاید به همین علّت است که تذکره‌الاولیاء تنها یک منبع تاریخی نیست؛ بلکه عمدتاً به کار تحقیق در زمینه نگارش تذکره‌الاولیاء به سبک شعری ـ روایی می‌آید نمونه و سرمشق بودن زندگی اولیاء ممکن است نوعی «ایجاد فاصله» جلوه کند و حال آنکه عطّار صورت نوعی به «حضور آوردن» دارد که تنها راه شناخت و تجسّم یک تجربه خارق العاده است و می‌توان گفت که نوع ادبی تذکره‌الاولیاء با عطار نیشابوری بعد صرفاً و کاملاً شاعرانه خود را می‌یابد، تا آنجا که می‌توان اثری مثل تذکره‌الاولیاء را نوعی مثنوی منثور دانست.
فصل سوم
بررسی گفتمان عرفانی و مبانی نظری بینامتنیت
۳ ـ۱ ـ افسانۀ تحول گفتمانی عطار
دولتشاه سمرقندی در تذکره‌الشعرای خود، همساز با گفتمان و ساختار روایی تذکره‌الاولیاء ابتدا با صفات، تشبیهات و استعارات مناسب با فضای فکری عطار، او را به طور کلی معرفی می‌کند و بعد از این به روزگار او می‌پردازد و سپس از الفاظ انسجامی متن تذکره‌الاولیاء کمک می‌گیرد و می‌نویسد:
«اما سبب توبه شیخ آن بوده که پدر او در شهر شادیاخ عطاری عظیم با قدر و رونق بوده و بعد از وفات پدر او به همان طریق به عطاری مشغول بوده و دکانی آراسته داشتی چنانکه مردم را از تماشای آن چشم منور و دماغ معطر شدی، شیخ روزی خواجه‌وش بر سر دکان نشسته بود و پیش او غلامان چالاک کمر بسته. ناگاه دیوانه‌ای بلکه در طریقت فرزانه‌ای به در دکان رسید و تیز تیز در دکان او نگاهی کرد بلکه آب در چشم گردانیده آهی کرد. شیخ درویش را گفت: چه خیره می‌نگری مصلحت آن است که زود درگذری. درویش گفت: ای خواجه من سبکبارم و بجز خرقه هیچ ندارم اما
ای کرده خریطه پر عقاقیر در وقت رحیل چیست تدبیر
من زود از بازار می‌توانم گذشت تو تدبیر اثقال و احمال خود کن و از روی بصیرت فکری به حال خود کن. گفت: چگونه می‌گذری؟ گفت: این چنین و خرقه‌ از برکنده زیر سر نهاده جان به حق تسلیم کرد. شیخ از سخن مجذوب پر درد گشت و دل او از خشکی بوی مشک گرفت و دنیا بر دل او همچو مزاج کافور سرد شد و دکان را به تاراج داد و از بازار دنیا بیزار شد، بازاری بود بازاری شد در بند سودا بود سودا در بندش کرد»(دولتشاه سمرقندی، ۱۳۳۸: ۱۴۱-۱۴۰).
واقعی بودن یا افسانه بودن این روایتِ دولتشاه از زندگی عطار، آنچنان مهم نیست. آنچه مهم است این است که دولتشاه به شکل غیرمستقیم از گسست گفتمانی عطار می‌گوید. آن چیزی که عطار را عطار می‌کند. در واقع می‌توان گفت افسانه تحول روحانی عطار برآمده از گفتمانی است که سال‌ها عطار به این گفتمان به نظم و نثر اندیشیده است. جالب این است که عطار در تذکره خویش همین گسست گفتمانی را به اولیایی دیگر نسبت داده است:
«نقل است که ابوعلی ثقفی سخن می‌گفت. در میان سخن عبدالله او را گفت: «مرگ را ساخته باش که از او چاره نیست». ابوعلی گفت: «تو ساخته باش». عبدالله دست در بالین کرد و سر بر او نهاد و گفت: «من مردم» و در حال بمرد. بوعلی را سخن منقطع شد. زیرا که او را علایق بود و عبدالله مُفرّد و مجرد»(عطار، ۱۳۷۴: ۵۴۰).
اکنون سؤال اصلی این تحقیق این است که عطار در تولید متن تذکره از چه گفتمانی پیروی می‌کند؟ و گفتمان او بر آمده از چه فراروایتی است. فرضیۀ این تحقیق این است که فراروایت عرفان اسلامی، گفتمان مسلطی می‌سازد و گفتمان مسلط منجر به متن‌های مختلف می‌شود. همه آثار بزرگ عرفان اسلامی از یک فراروایت پیروی می‌کنند و تحت تأثیر یک گفتمان مسلط هستند، اما متن‌های متکثر می‌سازند.عطار همان گفتمانی را دنبال می‌کند که پیش از او سلمی، هجویری و قشری دنبال می‌کردند اما متن‌هایی که تولید شده متفاوت است. چنانکه عطار هم در تولید روایت‌های متن ساختار دیگری را دنبال می‌کند. و فراتر از این که اولیایی که عطار از زندگی‌شان می‌گوید همه گوش به یک فرا روایت سپرده‌اند. اما فراروایت چیست؟
۳ـ۲ـ فراروایت چیست؟
ژان فرانسوا لیوتار (۱۹۲۴-۱۹۹۸) فیلسوف فرانسوی در کتاب «وضعیت پست مدرن»(۱۳۸۰). برای توصیف شرایط زمان پست مدرن، از اصطلاح فراروایت یا کلان روایت (Meta-narrative) استفاده می‌کند «فراروایت به معنی قصه یا روایتی آن چنان عظیم، فراگیر و بامعنی است که قادر است فلسفه، سیاست، الهیات، فرهنگ، ادبیات، هنر و دیگر شاخه‌های مختلف علوم انسانی و اجتماعی را کنار هم قرار دهد، همۀ آن‌ ها را با هم مرتبط کند، میان آنها پیوند منطقی و رابطه‌ای ضروری برقرار سازد و به آنها معنایی دارای وحدت ببخشد. برای مثال لیوتار قصۀ دینی مسیحیت در باب تحقق اراده و مشیت الهی در زمین، قصه سیاسی مارکسیسم دربارۀ تضادهای طبقاتی و انقلاب، قصۀ روشنگری در رابطه با پیشرفت عقلایی را از مهمترین فراروایت‌ها می‌داند»(فرمهینی فراهانی، ۱۳۸۹: ۲۸۵).
اکنون سؤال این است عرفان اسلامی با چه فراروایتی گفتمان خود را می‌سازد؟ اَبَر ساختاری که گفتمان عرفان اسلامی را شکل می‌دهد، فراروایت یا اسطورۀ نجات است. همان اصلی که بزرگترین فیلسوف – عارف جهان اسلام یعنی غزالی بعد از تجربه گفتمان‌های مختلف به آن می‌رسد و کتاب «المنقذ من ضلال» را می‌نویسد: راه نجات، رسیدن به امر قدسی و مطلق است. راهی که تنها با شهود بدست می‌آید. «عرفان مکتبی است که وصول به حقیقت معرفت خداوند را از طریق ریاضت و تهذیب نفس و تأمل، جستجو می‌کند»(انوری،۱۳۸۱: ۵۰۰۰). تکرار پربسامد استعاره‌هایی چون طریق و طریقت سیر و سلوک و بازگشت (ارجعی) در دین اسلام و عرفان اسلامی نشان می‌دهد که برای رسیدن به امری تابناک و انکشاف حقیقت باید نزدیک‌ترین جاده را برگزید اگر چه جاده‌ای سخت نکوبیده و ناهموار است و بی‌همرهی راهبین ممکن نیست. ویژگی جوهری این راه عبارت است از:
«۱- اعتقاد به این معرفت، عامل اصلی نجات یا کمال یا سعادت است.
۲- معرفت حقیقی صرفاً از راه آموزش ذهنی حاصل نمی‌شود و متوقف بر شرایط انفسی – ذهنیِ خاصی است که با تزکیه و تهذیب نفس و تأمل و تعمق فراهم می‌شود. به این ترتیب، عرفان در قبال راه‌هایی قرار می‌گیرد که سعادت یا کمال یا نجات را در فربهی خرد، یا انبوهی دانش، یا تعادل اخلاق، یا التزامِ عملی به اعمال و آیین‌ها و عبادات و مناسک، و یا ریاضت بدنی صرف، می‌دانند. به این مفهوم، عرفان طریقی ویژه امّا در عین حال کلّی است که شامل همه راه‌هایی می‌شود که نجات یا کمال یا سعادت را در معرفت حقیقی و بی‌واسطه به واقعیت مطلق یا خدا می‌بیند و جست و جو می‌کند» (موحدیان عطار، ۱۳۸۸: ۱۰۰).
فراروایت نجاتبخشی، گفتمان عرفانی را به شکل یک فرایند در می‌آورد. عرفان به مثابۀ فرایند، شایع‌ترین شکل کاربردی عرفان اسلامی است که از آن به «سیر سلوک» یا «طریق عرفانی» یاد می‌کنند.
در کاربردهای متعارف گاهی عنوان عرفان را بر سیر سلوک به کار می‌برند و عنوان عارف را سالک به مثابۀ کسی که چنین فرایندی را در وجود خود تجربه می‌کند، اطلاق می‌کنند»(همان: ۱۰۲).سیر و سلوک یعنی «یک فرایند تعالی که وجوه تطابق شخصی با جهان را به سطحی بالاتر از آنچه ما در کارهای آگاهانۀ معمولی خویش داریم می‌رساند»(حکیمی، ۱۳۸۱: ۶۰). در سیر و سلوک هویت‌های متفاوتی نهفته است «از آن رو که امری است مورد تجربه، نوعی تجربۀ عرفانی محسوب می‌شود، از آن حیث که ترسیم کنندۀ راه ویژه نیل به حقیقت است، «طریق» یا «طریقت» قلمداد می‌گردد و از این جهت که روندی از تغییر و تحول در درون نفس سالک است «فرایند» تلقی می‌شود»(موحدیان عطار، ۱۳۸۸: ۱۰۳).
بنابراین می‌توان گفت که فراروایت‌ها ساختار عظیم و در عین حال پنهانی هستند که گفتمان بزرگ، خرده گفتمان‌ها و حتی ساختارهای کوچک‌تر را شکل می‌دهند البته قابل تأکید است که فراروایت‌ها اگر چه خود را در گفتمانی خاص کاملاً بازنمایی می‌کنند و گفتمان مسلط را می‌سازند، اما در گفتمان‌ها و ساختارهای دیگر هم حضور دارند، چنانکه در ادبیات ایران سایه‌های فراروایت نجات بخشی را می‌توان در نوع ادبی حماسه هم دنبال کرد. به عنوان مثال فرایند فردیتی که رستم و اسفندیار در هفت خوان‌های خود تجربه می‌کنند همان تجربه به گونه‌ای در کتاب‌های عرفانی تکرار می‌شود. چنانکه سرانجامِ کیخسرو در شاهنامه را باید همچون استعاره‌ای تلقی کرد که بعدها در کتاب‌های عرفانی بازنمایی می‌شود. به نظر می‌رسد بازگشت سهروردی به حکمت خسروانی و تأویل ادبیات حماسی به ادبیات عرفانی نشان از وحدت گفتمانی داشته باشد که نوع ادبی حماسه را به ادبیات عرفانی متصل می‌کند.
فراروایت‌ نجاتبخشی از قرن پنجم در ادبیات، گفتمانی را تولید کرد تا قرن نهم الگوهای روایی مشابه را آفرید. این گفتمان تخیّل طبیعتگرا و رمانتیک شاعران قرن چهارم و پنجم را تبدیل به تخیّل تمثیلی کرد. این تخیّل را می‌توان از داستان حی ‌بن یقضان ابن سینا تا حی بن یقضان جامی دنبال کرد؛ بنابراین کل مکتب عراقی در سلطه گفتمان عرفانی است.
اکنون سئوال اینجاست که فراروایت نجاتبخش عرفان اسلامی چه ساختاری را آفرید که می‌توان به آن گفتمان مسلط عرفانی گفت. این گفتمان چه ویژگی‌هایی دارد؟ اما قبل از این که بحث خود را گسترش دهیم بهتر است تعریفی از گفتمان ارائه دهیم.
۳ـ۳ـ گفتمان چیست؟
اصطلاح انگلیسی گفتمان (Discourse) از واژه لاتینی (discursus) گرفته شده است. دو تعبیر به ظاهر متمایز اما مرتبط به هم دربارۀ این اصطلاح وجود دارد: تعبیر عام و تعبیر خاص. در تعبیر عام به قطعه بزرگ زبانی اشاره دارد و در تعبیر خاص به سازمان بندی اجتماعی محتواها در کاربرد «اولی وجه مشخصه رویکرد زبانشناختی است و از سنتی انگلیسی – آمریکایی برخاسته است، و دومی وجه مشخصۀ رویکردهایی است که از منظر اجتماعی به آن می‌نگرند و با سنت فرانسوی پیوند خورده است» (مکاریک، ۱۳۸۴: ۲۵۶). در زبانشناسی، گفتمان اشاره به هر واحد یا پارهای از سخن یا نوشتۀ به هم مرتبط دارد که بلندتر از یک جمله باشد. همچنین میتوان آن را به معنی نمونه های گستردۀ گفتمان شفاهی بهکار برد که با متن نوشته تفاوت دارد. در زبانشناسی، تحلیل گفتمان به تجزیه و تحلیل سخنان و نوشته ها و رابطۀشان با متنها میپردازد که سخنان و نوشته های مورد نظر در بستر آن به کار میرود. تحلیل گفتمان، نگاه خود را روی ویژگیهای زبانشناختی خردتر چون الگوهای واژگان و دستور زبان در سطح پاره جمله متمرکز میسازد.

یکی از مسائل بسیار مهمی که در ایجاد یک زمان بندی دقیق موثر است در نظر گرفتن شرایط عدم قطعیت می باشد. در مقاله مروری ذکر شده به دو نوع عدم قطعیت اشاره شده است که اولی در زمان اجرا و دومی در ورود بیماران غیر انتخابی می باشد که در این تحقیق فقط عدم قطعیت نوع اول در نظر گرفته خواهد شد.
برای حل این گونه مسائل در حالت عدم قطعیت روش های مختلفی ارائه شده است که شبیه سازی یکی از روش هایی است که بیشتر به آن توجه شده است. مدل های برنامه ریزی ریاضی و بهینه سازی نیز از دیگر تکنیک های رایج در ادبیات موضوع زمان بندی و برنامه ریزی اتاق عمل می باشند. با توجه به پیچیدگی بالای مسائل زمان بندی در مسائل با اندازه های بزرگ روش های ابتکاری و فرا ابتکاری زیادی نیز در این زمینه ارائه شده است.

بسیاری از مطالعات زمان بندی اتاق عمل قابل اجرا در شرایط واقعی هستند. در حقیقت این گونه مسائل با توجه به شرایط واقعی مدلسازی شده اند. این مسائل در دسته مقالات کاربردی قرار گرفته و در مقابل مطالعاتی که از داده های واقعی استفاده نکرده اند در دسته مقالات غیر کاربردی قرار می گیرند.
در این پایان نامه از روش های مبتنی بر تحقیق در عملیات و تکنیک های بهینه سازی استفاده شده است.پس ادبیات موضوع محدود به همین حیطه می باشد. در ادامه ابتدا ادبیات موضوع مربوط به زمان بندی مطرح خواهد شد و در پی آن مقالاتی که زمان بندی اتاق عمل را مورد بررسی قرار دادند آورده می شود.
۲-۳ ضرورت توجه به زمان­بندی
محصولات به چه ترتیبی می­بایست تولید شوند؟ برای انجام کلیه فرایند­ها در زمان مشخص به چه تعداد ماشین از انواع مختلف نیازمندیم؟ چه زمانی فرایند تولید آغاز می­­شود؟ محدودیت­های دسترسی ماشین­آلات چیست؟ اینگونه سوالات مکررا توسط افرادی که وظیفه برنامه ریزی و زمان­بندی عملیات را دارند، مطرح می­ شود. این افراد وظیفه دارند منابع محدود موجود را به نحوی به فرآیندها تخصیص دهند که یک یا چندین مورد از اهداف تولیدی سازمان نظیر تحویل به موقع، کاهش زمان تولید و غیره تحقق یابد.
امروزه با توجه به پیچیده­تر شدن صنایع تولیدی و نیاز به کارایی بیشتر، چرخه تولید کوتاه­تر محصول، انعطاف بیشتر، کیفیت بهتر محصولات، ارضای هرچه بیشتر توقعات مشتریان و در عین حال داشتن هزینه­ های کمتر، چهره تولید تغییر کرده است. سازمان­های امروزی به منظرو حفظ و بقای خود نه تنها باید خود را با این محیط متغییر تجاری سازگار کنند بلکه برای دوام آوردن در چنین بازاری می­بایست به فکر ایجاد برتری­های رقابتی در چنین وضعیتی باشند. به منظور دستیابی به چنین مزایایی، سازمان­ها به دنبال راه ­هایی برای بهینه کردن عملیات در سیستم­های تولیدی خود هستند. برنامه ریزی تولید یکی از حیاتی ترین بخش­های سیستم­های تولیدی است. در این میان هرچند توابع کلیدی دیگری همچون گردش مالی، منابع مدیریتی، برنامه ریزی ظرفیت، نگهداری و تعمیرات و غیره نیز نقش اساسی در سیستم­های تولیدی دارند اما امروزه بحث زمان­بندی بسیار بیشتر از گذشته مورد توجه قرار گرفته است. در حقیقت امروزه برنامه­ ریزی و زمان­بندی کار برای بقا در بازار یک ضرورت است. در واقع برای مواجه شدن با فشارهای وارده بر بازارهای صنعتی و تجاری کنونی ( نظیر تنوع سلایق، کاهش طول عمر محصولات، رقابت در عرصه جهانی، گسترش سریع فرایند و تکنولوژی­های جدید و غیره) و به منظور کاهش هزینه ها می­بایست سطح موجودی سیستم­های تولیدی کاهش یافته و بیکاری­ها به حداقل برسد و در عین حال بتوان رضایت مشتریان را از لحاظ تحویل به موقع نیز تأمین کرد. بنابراین نیاز به یک برنامه زمان­بندی کارا، موثر و قابل اطمینان کاملا احساس می­ شود اما متاسفانه دستیابی به چنین برنامه زمان­بندی کار ساده ای نیست و حتی اغلب بسیار پیچیده است تا آن­جا که نتایج یک تحقیق در مورد صنایع مکانیکی آمریکا نشان می­دهد که ۸۰ درصد از زمان مفید ماشین­آلات در حالت انتظار تلف می­ شود. این آمار هرچند تأسف بار نکته قوی نیز دارد که نشان از پتانسیل صرفه جویی ناشی از زمان­بندی مناسب در صنایع است.
کلاسن و مالسترم (۱۹۸۲) اهمیت برنامه­ ریزی تولید را اینگونه بیان می­ کنند: «صدها ربات و یا تجهیزا کنترل کامپیوتری که میلیون ها دلار برای آن­ها هزینه شده است، چنانچه به علت برنامه زمان­بندی غلط، مورد استفاده نامناسب قرار گیرند دارای کمترین ارزشی نیستند».
در نهایت نکته دیگری که یاید به آن توجه کرد این است که زمان­بندی تنها محدود به محیط­های تولیدی نمی­ شود و در سایر محیط­ها مانند فرآیندهای پردازش اطلاعات و سروسی­های صنعتی نظیر نگهداری و تعمیرات، حمل و نقل و غیره نیز کاربرد فراوان دارد.
۲-۴ تعریف انواع زمان بندی
زمان­بندی نوعی تصمیم ­گیری با نقش حیاتی در سیستم­های تولیدی، خدماتی و صنعتی تعریف شده است. در محیط­های رقابتی کنونی که شرایط به سرعت در حال تغییر است وجود یک برنامه زمان­بندی کارا نقش اساسی و حیاتی خواهد داست. درواقع در این چنین شرایطی شرکت­ها مجبور به رعایت زمان موعد تحویل کالا به مشتری، مدت زمان ساخت و غیره است. چرا که در غیر این صورت علاوه بر متحمل شدن هزینه­ های مالی ناشی از افزایش زمان ساخت و یا جریمه­های دیرکرد، اعتماد مشتریان خود را نیز از دست خواهند داد.
زمان­بندی تولید عبارت است از تخصیص منابع محدود تولید، از جمله نیروی انسانی، تجهیزات و ابزار، برای انجام مجموعه ای از وظایف با بهینه سازی یک یا چند هدف (پیندو ۱۹۹۵). درواقع یک فرایند تصمیم گیری است که نقش مهمی در صنعت تولید ایفا می­ کند. زمان­بندی موثر به یک ضرورت اساسی برای بقای شرکت و کسب و کار در حال رشد در بازار تبدیل شده است. امروزه صنعت در حال تجربه چالش­های جدیدی مانند رقابت جهانی، چرخه عمر محصول کوتاه تر، محصولات سفارشی، و تغییرات تقاضا در بازار، و غیره است. به منظور حفظ رقابت، برای شرکت های تولیدی بهبود عملکرد سیستم های زمانبندی تولید تحت افزایش نوسانات بازار (به عنوان مثال سفارشات هجوم و لغو کار) و عدم قطعیت داخلی در فرایند تولید (به عنوان مثال خرابی ماشین آلات، شکست ابزار، و تغییر زمان پردازش) بسیار مهم است.
انواع مسائل زمان­بندی از محیط های تولید در دنیای واقعی شناخته شده است. با این حال بیستر تحقیقات دانشگاهی بر روی مسائل کلاسیک تمروز دارند. زمان­بندی کارگاهی یکی از قدیمی­ترین مسائل زمان­بندی است که بررسی­های زیادی هم در دانشگاه و هم در صنعت بر روی آن انجام شده است. مدل زمان­بندی کارگاهی پایه­ای شامل مجموعه ای از کارها و ماشین آلات است، که هدف آن تعیین توالی بهینه یا نزدیک به بهینه کار بر روی هر ماشین با توجه به برخی محدودیت­های موجود است.
با توجه به محیط های کارگاهی، زمانبندی کارگاهی را می توان به پنج دسته اصلی طبقه بندی کرد: تک ماشینه، ماشین های موازی، جریان کارگاهی، کارگاهی، و کارگاه باز(الله وردی و سروش^[۶] ۲۰۰۸، هال ۱۹۹۸). همه مسائل زمانبندی کارگاهی به کلاس NP تعلق دارند. زوبولاس^[۷] و همکاران(۲۰۰۸). در شکل زیر مای کلی از محیط کارگاهی زمان بندی نشان داده شده است.
شکل ۲-۱ روابط بین محیط های ماشین های مختلف
۲-۵ ادبیات مرتبط با مسائل جریان کارگاهی انعطاف پذیر
مسأله زمان­بندی جریان کارگاهی انعطاف­پذیر(FFS)، یکی از شناخته شده ترین مسائل در زمینه زمانبندی تولید است، که به طور طبیعی از محیط­های تولیدی سرچشمه می­گیرد و به طور گسترده­ای در صنایع مختلف دنیای واقعی وجود دارد. از زمانی که مسأله زمان­بندی جریان کارگاهی انعطاف پذیر در سال ۱۹۷۰ شناخته شد (آرتاناری و رامامورثی،^[۸]۱۹۷۱)، توجه زیادی را در چند دهه گذشته به خود جلب کرده است(وانگ، ^[۹]۲۰۰۵).
یک زمان­بندی جریان کارگاهی انعطاف­پذیر، در ادبیات موضوع با نام­های خط جریان انعطاف پذیر(FFL)^[10]، جریان کارگاهی ترکیبی (HFS)^[11]، یا جریان کارگاهی چند پردازنده^[۱۲] شناخته می­ شود(جانگواتاناکیت^[۱۳] و همکاران ۲۰۰۸،کوادت و کوهن،^[۱۴] ۲۰۰۷). زمان­بندی جریان کارگاهی انعطاف­پذیر یک تعمیم از مسأله زمان بندی خاص است(جانگواتاناکیت^[۱۵] و همکاران، ۲۰۰۸) که از ترکیب مسائل زمان بندی جریان کارگاهی^[۱۶] (FSS) کلاسیک و مسأله زمان بندی ماشین های موازی^[۱۷] (PMS) ساخته می­ شود.
با ترکیب FSS و PMS یک FFS شامل یک سری از مراحل تولیدی می­ شود که هر کدام از آن مراحل چند ماشین را در بر می­گیرد. بین هر دو کار پشت سر هم یک بافر میانی وجود دارد وقتی که کار در مرحله قبلی به پایان رسید برای پردازش در مرحله بعد در صف منتظر خواهد ماند. تمام کارهای آزاد شده به زمان­بندی جریان کارگاهی انعطاف­پذیر باید تمام مراحل را به همان ترتیبی که وارد می­شوند بگذرانند.
شکل ۲-۱ ساختار کلی مسأله جریان کارگاهی انعطاف­پذیر
در زمان­بندی جریان کارگاهی انعطاف­پذیر ، جایگشت کارها معمولا مجاز نیست و از قطع کارها جلوگیری می­ شود. هدف زمان­بندی جریان کارگاهی انعطاف­پذیر شناسایی توالی عملیات کارها بر روی هر ماشین­ است. شکل (۲-۱) یک ساختار کلی زمان­بندی جریان کارگاهی انعطاف­پذیر را با m مرحله و تعداد متغیری از ماشین­ها در هر ایستگاه نشان می­دهد.
پیکربندی مسأله جریان کارگاهی انعطاف­پذیر را می توان در بسیاری از صنایع در دنیای واقعی یافت(رودریگز و سالهی،^[۱۸] ۲۰۰۵، چوی و همکاران، ۲۰۰۹) از جمله کارخانه کیسه های کاغذی، مواد چرمی، لباس و تولید کفش، صنعت خودرو، تولید فولاد، ساخت تخته مدار چاپ ^[۱۹](PCB) ، تولید نیمه هادی، صنایع شیمیایی و پتروشیمی، و غیره. به عنوان مثال، در یک سیستم تولید فولاد و ریخته گری پیوسته، کارها باید در سه مرحله جریان یابند، که در آن عملیات، از جمله ساخت فولاد، پالایش و ریخته گری، یک به یک انجام شوند(تانگ^[۲۰] و همکاران، ۲۰۰۵، عتیقه چیان^[۲۱] و همکاران، ۲۰۰۹). مسائل زمان­بندی عموما NP-hard به عنوان مسائل بهینه سازی ترکیبی در نظر گرفته شده ­اند. گوپتا^[۲۲] (۱۹۸۸) ثابت کرد که مسأله زمانبندی جریان کارگاهی انعطاف پذیر با دو مرحله، حتی اگر فقط یکی از مراحل شامل چند ماشین باشد NP-hard است. این نشان می­دهد که مسأله زمان­بندی جریان کارگاهی انعطاف پذیر عمومی همچنین NP-hard است. گورگند و همکاران، (۱۹۹۹) نشان داند که مسأله زمانبندی جریان کارگاهی انعطاف پذیر,(n × m) (مرحله × کار) با ماشین موازی در مرحله i، تعداد کل راه حل های ممکن برابر است با .
جدول ۲-۱ برخی از مسائل زمانبندی جریان کارگاهی انعطاف پذیر

 

مقالات	سال انتشار	فرضیات
جلاب و جلاب	۲۰۰۲	جایگشت کار
کروز و آشکین[۲۳] لاجنران[۲۴] وو و ویت[۲۵] جانگواتاناکی[۲۶] زندیه و غلامی[۲۷]	۲۰۰۴ ۲۰۰۶ ۲۰۰۷ ۲۰۰۸ ۲۰۰۹	آماده سازی وابسته به توالی در ماشین آلات
ریانه و همکاران[۲۸] الویی و آربیتا عتیقه چیان	۲۰۰۱

-۰٫۰۰۶۵۹

 

-۰٫۸۴۶۵۷

 

-۰٫۰۱۹۶۳

 

-۱٫۲۸۲۰۴

 

۴٫۱۵۷۱۱

 

 

 

۳۰۲

 

۱۳۹۲/۰۴/۲۶

 

۰٫۰۹۰۶۸

 

-۰٫۸۳۵۷

 

-۰٫۴۷۱۴۲

 

-۱٫۳۴۴۸۳

 

۰٫۱۵۱۷۵

 

-۰٫۳۰۶۵

 

-۱٫۳۰۸۴۸

 

 

 

در نهایت در این مرحله با بررسیهایی که برای آنالیز رخداد خرابی صورت گرفت یکی از مجموعه داده ها را برای طراحی مدل استفاده خواهیم کرد.از ۳۲ مورد تعداد خرابی در کارخانه فشار قوی استفاده نموده و بعد از طراحی مدل پشتیبان تصمیم یار بطور متغیر از این ۳۲ مورد تعدادی را برای آموزش مدل و مابقی را برای آزمایش مدل در مرحله بعد مورد بررسی قرار خواهیم داد.

نتیجه آماده سازی داده
تا اینجای پروژه مجموعه داده های دو تجهیز مختلف در دو کارخانه متفاوت مورد بررسی قرار گرفت.رخداد های خرابی و داده های وضعیت مناسب انتخاب شدند.داده ها برای آزمایش و مدلسازی سازماندهی شدند.ارتباط بین داده های وضعیت و خرابی های رخداده کشف شد و و حالتهای غیرعادی حذف شدند.ازسوی دیگر ورودیها و پیچیدگیهای مدل با دسته بندی کردن پارامترهای وابسته به هم با روش PCA کاهش پیدا کرد.در نهایت یک مجموعه داده که برای مدلسازی پیش بینی خرابی مناسب بود انتخاب گردید.
در یادگیری با ناظر کیفیت داده مورد استفاده اساسی و مهم است.داده های ناقص یا غلط مدل را به سمت خروجی های اشتباه و غیر دقیق سوق می دهد[۱۸].در این پروژه هم با پالایش مجموعه داده ها، برخی از داده ها به منظور جلوگیری از ایراد در مدل حذف شدند.به عبارت دیگر استفاده از داده های دقیق و اطلاعات مناسب باعث می شود خروجی مدل مورد قبول و مطمئن باشد.زمان دقیق خرابی ، وضعیت تجهیز در زمان خرابی ، خرابی احتمالی دیگر تجهیزات وابسته ، مشکلات کارایی در تجهیز و سایر موارد باید شناخته و مشخص شود تا بتواند به درک و تفسیر تغییرات در مقدار پارامترها کمک نماید.
۴-۶-طراحی و توسعه مدل
در این بخش توسعه و طراحی مدل پیش بینی خرابی ارائه خواهد شد.در نتیجه آماده سازی داده ها داده ها و پارامترهای ورودی برای مدل در ۷ دسته از FAC1 تا FAC7 قرار گرفتند.ضمنا ۳۲ حالت خرابی نیز انتخاب شد که از این تعداد بخشی برای آموزش مدل و تعدادی دیگر برای آزمایش مدل استفاده خواهد شد.
۴-۶-۱-بررسی سطح آستانه پارامترها
از زمانی که روال کاهش یا افزایش در پارامترها شروع شود، خرابی در حال رخ دادن خواهد بود.سطح آستانه برای هر پارامتر باید مشخص شود تا بتوان رسیدن به حالت خرابی را پیش بینی نمود.سطح آستانه پایین و بالا در ۳۲ حالت خرابی مورد بررسی قرار گرفت و مقدارآن از ۱۲- تا ۹
مشخص شد.جدول مقدار پارامترها و آستانه آنها در حالتهای خرابی در ادامه قابل مشاهده است.
جدول ۱۶- مقدار پارامترها در حالات خرابی

 

 

ردیف

 

تاریخ

 

fac1

 

fac2

 

fac3

 

fac4

 

fac5

 

fac6

 

fac7

 

MAX

 

MIN

 

 

 

۱۴۱

 

۱۳۹۲/۰۲/۲۳

 

-۳٫۱۷۰۴

براساس این نظریه، رفتار الگوهای نقش و نگرش آنان نسبت به مواد تاثیر زیادی بر نوجوانان برای مصرف مواد مخدر دارد (پرتیتس،^[۱۲۱] ۱۹۹۵). در این نظریه تاثیرگذاری الگوهای نقش در نوجوانان در سه مرحله متوالی صورت می گیرد:

۱)با مشاهده و تقلید، رفتار اجباری برای مصرف مواد مخدر شروع می شود.
۲) با تقویت های اجتماعی مصرف مواد مخدر ادامه می یابد (یعنی حمایت و ترغیب می شود).
۳)با انتظار عوارض فیزیولوژیک و آثار اجتماعی مثبت در دفعات بعدی مصرف مواد مخدر پایان می یابد.
۲-۵-۶دیدگاه های مبتنی بر ویژگی های درون فردی
۲ -۵-۶-۱مدل بوم شناسی اجتماعی
از نظر کامفر^[۱۲۲] و ترنر^[۱۲۳] (۱۹۹۹) طراحان این دیدگاه، تنیدگی خصوصاً تنیدگی مربوط به مدرسه، اساسی ترین علت مصرف مواد مخدر است. نوجوانان که شرایط مدرسه را نمی توانند تحمل کنند و از مدرسه گریزان هستند، همسالان منحرف را برای رهایی از فشار روانی انتخاب کرده و به مصرف مواد مخدر تشویق می شوند براساس این نظریه، خودرکارآمدی یا خود اثربخشی تحصیلی ضعیف، مهمترین علت فشار روانی نوجوان در مدرسه است. بنابراین، مدل بوم شناسی اجتماعی مدعی است که اگر نوجوان در مورد مهارت های تحصیلی خود دچار تردید شود و مدرسه را محیطی پر فشار و نامساعد دریابد، ممکن است به مصرف مواد مخدر روی آورد.
۲-۵-۶-۲الگوی تحقیر خود
گپلان^[۱۲۴] و همکاران (۱۹۸۴، به نقل از طارمیان، ۱۳۷۸) نظریه ای مطرح کردند که در آن حرمت خود فرد، عامل اصلی در مصرف مواد مخدر و پیشگیری از آن است. در این نظریه فرض بر این است که اگر فرد مکرراً در معرض ارزیابی های منفی و انتقادات دیگران قرار گیرد، حرمت خود او پایین می آید، اغلب خود را تحقیر و احساس عدم کفایت می کند.
نوجوانی که احساس می کند از سوی دیگران طرد شده است و عملکرد اجتماعی مقبولی ندارد، برای دفاع و حمایت از من، واکنش هایی را نشان می دهد که عبارتند از:
۱)طغیان در برابر معیارها و ارزشهای معمولی حتی اگر تصنعی باشد.
۲)از الگوهای نقش پذیری مرسوم، خود را دور می کند.
۳)این احساس که خود ارزشمندی او با انجام رفتارهایی به غیر از رفتارهای متداول تقویت می شود، سبب ارتباط با همسالان منحرفی می شود که احساس ارزش خود را در او تقویت می کنند (داوو و همکاران، ۱۹۹۶).
۲-۵-۶-۳یادگیری اجتماعی چند مرحله ای
در این دیدگاه، سایمن^[۱۲۵] و همکاران (۱۹۹۵) با بسط نظریه یادگیری اجتماعی کوشیدند تا علت گرایش نوجوانان به گروه های همسال مصرف کننده مواد را توضیح دهند. در این دیدگاه فرایندهای یادگیری اجتماعی با چند ویژگی درون فردی ترکیب شده اند. این ویژگی ها عبارتند از: حرمت خود پایین، آشفتگی هیجانی (تنش، اضطراب و خلق افسرده)، مهارتهای ضعیف در مقابله و رویارویی، مهارت های ضعیف در تعاملات اجتماعی و وجود سیستم ارزشی شخصی که بر اهداف فعلی و کوتاه مدت و نه اهداف بلند مدت مرتبط با خانواده، تعلیم و تربیت و مذهب تاکید دارد.
۲-۵-۷نظریه تعامل خانواده
بروک و همکاران (۱۹۹۰) نظریه پیچده ای را توصیف می کنند که در آن دلبستگی عاطفی به والدین، یادگیری اجتماعی و ویژگی های درون فردی نوجوانان، مستقیماً بر مصرف مواد اثر می گذارد. اساس نظریه تعامل خانواده، ارتباط و پیوند قوی عاطفی میان والدین و کودک، خصوصاً ارتباط مادر با کودک است. براساس این نظریه، دلبستگی میان والد و کودک چهار علت و سه پیامد دارد. علل آن عبارتنداز:
الف)ارزشهای مورد قبول والدین، ب)رفتار تربیتی توام با حمایت و عطوفت والدین؛ ج)سازگاری روانی مادر و کودک د) کنترل مادر در مورد کودک (هاونگ^[۱۲۶]، ۲۰۰۶).
۲-۵-۸نظریه های یکپارچه نگر
۲-۵-۸-۱نظریه رفتار مشکل
این نظریه راجسور و همکاران (۱۹۷۷) مطرح کرده و در آن به تبیین علل رفتارهای مخاطره آمیز نوجوانان پرداخته اند. در این نظریه نوجوانی که رفتار مشکل آفرین دارد (مثلاً بزهکاری) بیشتر در معرض مشکلات روانشناختی دیگر قرار می گیرد.(مثلاً مصرف حشیش) در تایید این نظریه، تحقیقات نشان می دهد نوجوانانی که حشیش مصرف می کنند، احتمال بیشتری برای مصرف الکل دارند و در عین حال از نظر جنسی بی مبالاتند؛ ممکن است کارهای خلاف انجام دهند، فرار و دعوا کنند یا با والدین خود مخالفت ورزند (پرتیتس و همکاران، ۱۹۹۵).براساس مطالعه کاندل^[۱۲۷] آنهایی که در سنین دبیرستان ماری جوانا مصرف می کرده اند، میزان بالاتری از جدایی و طلاق، بزهکاری و تمایلات فزاینده جهت مشاوره با متخصصان بهداشت روانی داشتند. در میان زنان، الگوهای شغلی ناپایداری مشخص شد، گرچه مولف این نکته را هم در نظر دارد که این آثار ممکن است فقط به ماری جوانا وابسته نباشد، بلکه با مصرف الکل و کوکائین نیز مرتبط باشد (دیویس ونیل، ۲۰۰۱، به نقل از بهرامی، ۱۳۸۳).
۲-۵-۸-۲نظریه گروه همسالان:
اوتینگو بوالیس^[۱۲۸] نظریه ای را مطرح کردند که برخی مسائل و مفاهیم نظریه جسور و همکاران (۱۹۹۱) را نیز در بر می گیرد. طبق این نظریه، تنها متغییر منفرد و عمده در سوء مصرف مواد در نوجوانان، تاثیر همسالانی است که آنها برای ارتباط انتخاب کرده اند و به طور کلی استفاده از مواد مستقیماً به ارتباط با همسالان مربوط است (موک خلد^[۱۲۹] و کلاتیون،^[۱۳۰] ۱۹۹۵؛ به نقل از بهرامی، ۱۳۸۳).
۲-۵-۸-۳ الگوی آسیب پذیری
این الگو تلفیقی است از چند نظریه که شر^[۱۳۱] آن را ارائه داده است. به عقیده وی مصرف مواد مخدر ارتباط بسیار زیاد و نیرومندی با انتظارات ویژه درباره مواد در افراد (نظریه های شناختی – عاطفی)، مصرف مواد به وسیله والدین (نظریه یادگیری اجتماعی)، ناکامی و شکست تحصیلی (الگوی بوم شناختی)، آشفتگی های عاطفی و مهارت های سازشی ناکارآمد (یادگیری اجتماعی چند مرحله ای) دارد. وقتی دیدگاه شر را به سایر مواد تعمیم دهیم ممکن است برخی از علل مصرف مواد را در اساس زیست شناختی شخصیت، عملکرد شناختی و تفاوت های فرد در واکنش به مواد جستجو کنیم (طارمیان، ۱۳۷۸).
۲-۵-۸-۴نظریه تفسیر انتخاب عقلایی
این نظریه معتقد است که افراد به سوی چنین فعالیت هایی رانده نمی شوند، بلکه فعالانه دست به این اعمال می زنند و فکر می کنند که ارزش خطر کردن را دارد. براساس چنین نظریه ای می توان به بعضی از علل فردی گرایش به اعتیاد نیز پی برد. مثلاً کنجکاوی یکی از عواملی است که باعث می شود تا فرد، بویژه در نوجوانی و جوانی به کشف ناشناخته ها تمایل پیدا کند. در چنین مواردی اگر چنین فردی در جمعی از همسالان خود قرار گیرد که دستی در مواد مخدر و اعتیاد دارند، تحت تاثیر تبلیغات مستقیم یا غیر مستقیم آنها و فقط براساس کنجکاوی خود شروع به مصرف مواد خواهد نمود (هاونگ، ۲۰۰۶).
۲-۵-۹نظریه های زیستی – روانی
۲-۵-۹-۱ نظریه وابستگی جسمانی اعتیاد
براساس این نظریه، وابستگی جسمانی، معتاد را در دام چرخه معیوب دریافت دارو و نشانه های ترک مواد گرفتار می کند. عقیده بر این است که مصرف کنندگان مواد که مصرف آنها تا حد ایجاد وابستگی جسمانی رسیده است، به خاطر اجتناب از نشانه های ترک مواد مجبور به مصرف می شوند. ترک تدریکی در مقایسه با ترک ناگهانی نشانه ای ترک خفیف ترس ایجاد می کند، اما متاسفانه وقتی این افراد پس از سم زدایی از بیمارستان مرخص شدند دوباره به عادت اولیه خود باز می گردند. سم زدایی حالتی است که در آن دیگر مواد در بدن فرد باقی نمی ماند و شخص نشانه های ترک مواد را تجربه نمی کند. همچنین الگوی دریافت مواد برخی از افراد، شامل چرخه متغیر مصرف سم زدایی می شود (ملسو^[۱۳۲] و مندلسون،^[۱۳۳] ۱۹۹۰).
۲-۵-۹-۲ نظریه مشوق مثبت اعتیاد
ناتوانی نظریه های وابستگی جسمانی در تبیین جنبه های عمده اعتیاد، سبب پیدایش این نظریه شد که دلیل اصلی گرایش معتادان به مصرف مواد، فرار یا اجتناب از پیامدهای ناخوشایند علائم ترک مواد یا علائم شرطی شده ترک مواد نیست، بلکه بیشتر برای حصول آثار خوشایند مواد و ایجاد لذت است (استوارت،^[۱۳۴] دویت^[۱۳۵] و آیکل بوم^[۱۳۶]، ۱۹۸۴ به نقل از بهرامی، ۱۳۸۳).برخی از آثار خوشایند مواد ممکن است به طور صریح و روشن نباشد، با این حال گزارش شده است که اغلب مواد اعتیادزا آثاری بازداری زدایی دارند. اگر شما بر اثر مصرف الکل بتوانید به راحتی اعمال هیجانی مثلاً رفتار عاشقانه خود را به دور از بازداری ابراز کنید، از این امر لذت خواهید برد و این عمل برانگیزاننده مهمی در اعتیاد به الکل خواهد بود (هیگنز، ۱۹۹۸).
۲-۵-۱۰نظریه های اجتماعی – فرهنگی
نظریه هایی که با توجه به ابعاد اجتماعی – فرهنگی اعتیاد، مساله سوء مصرف مواد را تحلیل کرده و سعی در تبیین و توجیه آن نموده است نیز بسیار متنوعند.
۲-۵-۱۰-۱نظریه بی هنجاری
در این نظریه – که ریشه در نظریات اصیل دورکیم، جامعه شناس فرانسوی دارد – به عوامل اصلی تضعیف معیارها و هنجارهای اجتماعی پرداخته و چنین مطرح می شود که سستی ارزشها و هنجارهای اجتماعی- فرهنگی موجب روی آوردن افراد به مواد مخدر و اعتیاد می شود. تحولات سریع صنعتی – اقتصادی و به تبع آن تغییرات سریع و گسترده اجتماعی مانند شهرنشین، نوسازی، ظهور جامعه توده ای، تضعیف باورها، ارزشها و سنت های فرهنگی، مذهبی، ملی و موروثی متزلزل شدن ساختار سنتی خانواده، همه موجب تغییر در هویت افراد شده و باعث می شوند تا رفتار سنتی آنان تغییر کند (بهرامی، ۱۳۸۳)
۲-۵-۱۰-۲نظریه انزوا طلبی مرتون
این نظریه روایت دیگری از نظریه بی هنجاری است و بی شباهت به نظریه پیرامون گرایی، که اخیراً رواج گسترده ای یافته، نیست. طبق این نظریه چون جوامع مدرن اغلب به موفقیت فردی اصالت داده و کسب آن در گرو مشارکت فعال اجتماعی، داشتن کار مفید، بهره مندی مناسب از ثروت مادی، از موارد متناسب با موفقیت اجتماعی فرد و غیره است، محرومیت ازهر یک از اینها، به پیرامونی شدن و انزوا طلبی فرد منجر می شود. در چنین شرایطی، یا در شرایطی که فرد خود را با نگرشها، باورها، ارزشها و هنجارهای حاکم بر جامعه بیگانه می یابد و یا حداقل خود را با آنها یگانه نمی یابد، از جامعه جدا شده و انزواطلبی پیشه می کند (هیگنز، ۱۹۹۸).
۲-۵-۱۰-۳نظریه برچسب زنی
این نظریه بیشتر در نوشته های دیگر (۱۹۹۶) به چشم می خورد که به تعامل گرایی یا روابط متقابل نمادین، پرداخته است. این نظریه معتقد است که تفکر و رفتار افراد مبتنی بر پیامهایی است که از محیط اطراف خود و از جمله از مردم کسب می کنند. در زمینه اعتیاد به مواد مخدر چنین مطرح می شود که نمادها، علائم، توقعات و رفتار کسانی که معتاد نیستند و می توانند، به قول گیدنز^[۱۳۷] (۱۹۹۲) تعاریف اخلاقی متعارف را به دیگران بقبولانند و به صورت رسمی یا غیر رسمی، نماینده نیروهای نظم و قانون هستند. منابع اصلی برچسب زنی را فراهم می آورند. مثلاً با بروز علائمی از قبیل رنگ پریدگی، چشمان خمار، سنت راه رفتن، شخص معتاد شناسایی یم شود و اگر تلقی دیگران این باشد که اعتیاد جرم است، شخص معتاد نه تنها از سوی جامعه طرد می شود بلکه از ابتدایی ترین حقوق اجتماعی اش نیز محروم می شود (بهرامی، ۱۳۸۳).
۲-۵-۱۱نظریات فیزیولوژیک
تاکید عمده نظریه های فیزیولوژیک بر بررسی نقش عوامل مستعد کننده ژنتیکی سوء مصرف مواد، نیز ویژگی های مزاجی، مکانیسم های شیمیایی مغزی و عوامل عصبی درگیر در وقوع تحمل، وابستگی و ترک می باشند.
۲-۵-۱۲نظریه ی سیستم انگیزشی^[۱۳۸]
مطابق نظریه سیستم انگیزشی ، برای فهم ماهیت وابستگی به دارو نیاز به درک عمیق از سیستم انگیزشی است .در حقیقت،سیستم انگیزشی در پنج سطح پیچیده که عبارتند از :انگیزه ها^[۱۳۹] ،تکانه ها^[۱۴۰] ،پاسخ ها^[۱۴۱] ، برنامه ها^[۱۴۲] وارزیابی ها^[۱۴۳] ،در بروز وشکل گیری رفتار های انسان چون وابستگی به مواد یا تداوم آن رفتار دخالت دارد زمانی شخص مواد مصرف می می کند ،به واقع در سیستم انگیزشی او تغییراتی ایجاد می شود وپس از شکل گیری اعتیاد ،سراسر سیستم انگیزشی در حفظ آن دخالت دارند . هرعنصر یا همه عناصر در سیستم انگیزشی از جمله تداعی بین محرک ها ،تکانه ها،انگیزه ها ، ارزیابی ها وبرنامه ها ممکن است وارد عمل شوند .به نظر می رسد که مصرف دارو می تواند نسبت به یک عنصر از این سیستم مانند تکاه ها عمل کند .ارتباط های درونی سیستم منجر به بروز تغییراتی در دیگر عناصر مثل ارزیابی ها می شوند که از رفتار اعتیاد حمایت می کتتد (رابرت وست ،۲۰۰۶،ترجمه پور نقاش تهرانی ،۱۳۸۸)
فنیکل^[۱۴۴](۱۹۴۵)معتقد است گرایش به مصرف مواد منحصرا شامل ارضاءجنسی نمی شود بلکه در جهت ارضای احساس امنیت ،اعتماد به نفس وبسیاری ازموارد مشابه می باشد،بنابراین منشاءوماهیت اعتیاد را اثرات شیمیای ماده تعیین نمی کند ،بلکه ساختار روانی شخص است که آنرا مشخص می کند وآنچه بیش از همه در مصرف مواد حائزاهمیت است،افزایش قابل توجه عزت نفس فرد بعد از مصرف مواد می باشد .پس از مصرف مواد ،عزت نفس وخشنودی های شهوانی وخود شیفته وار درهم می آمیزندو این عامل درست نقطه حساس و اساس تداوم مصرف ماده است.در واقع ،داروهای اعتیاد آور بر سیستم های انگیزشی تاثیر می گذارند. دارو به عنوان یک پاداش یا تقویت کننده ی مثبت عملی می کند و استفاده ی مکرراز آن،موجب تقویت هرچه بیشتر ارتباط محرک ،پاسخ وپاداش میشود .علت اصلی وابستگی به مواد که آثار خوشایند مواد یا ایجاد لذت بعد از مصرف است ،نه بعلت اجتناب از پیامدهای ناخوشایند .
ازنظربهرامی ،احسان (۱۳۸۸)،لذت حاصل ازمصرف مواد بخودی خود احساس اعتیاد نیست بلکه لذت مورد انتظار از مصرف مواد (یعنی ارزش مشوق مثبت مواد)است که سبب گرایش به مواد می شود .پاداش حاصل ازرفتارهای مربوط به مصرف مواد ،همچون حذف اضطراب ودرد،کاهش خستگی وافسردگی ،افزایش اقدام به خود در فرد خجالتی وفقد ابراز وجود وفرار از واقعیت می تواند به عنوان تقویت کننده وتداوم بخش مصرف موادباشد(اولیه ری وویلسون^[۱۴۵] ،۱۹۹۱ترجمه پوداث وسیف،۱۳۷۱ به نقل از بزمی ،۱۳۹۱)
۲-۶ اهداف درمان وابستگی به مواد
اصول مهم واساسی به عنوان اهداف درمانی ،با درنظر گرفتن وضعیت وشرایط فرد وابسته به مواد عبارتند از : ۱-رسیدن به زندگی عاری از مصرف مواد.
۲-افزایش انگیزه معتاد برای حفظ پرهیز .
۳- کاهش شرایط تحریک کننده ویا بروز وسوسه یا مصرف مجدد درمعتاد.
۴-حذف رفتارهای مخرب وضد اجتماعی وبهبود روابط احتماعی معتاد.
۵کمک به ارتقای عملکرد های مختلف شخص معتاد در زندگی مثل عملکرد اجتماعی ،زناشویی،ارتباطی ،تحصیلی،شغلی و… .
۶-رسیدن به مطلوبترین حالت جسمانی (فیزیکی)مانند توجه کاهش درد وضعف .
۷-بالابردن ارزش های معنوی –مذهبی دربیمار .
۸-شناسای ودرمان اختلالات جسمانی وروانپزشکی درمعتاد.
۹-آموزش وکسب مهارتهای لازم در مواجهه وکنار آمدن با مشکلات زندگی برای مقاومت دربرابر ووسوسه مصرف مجدد ویا استرسهای محیطی.
۱۰-کسب وارتقای ظرفیت های لازم برای رشد ،بلوغ شخصیتی وسازگاری .

• روش تحقیق

 

در این نوشتار با مراجعه به متون مکتوب توسط کلایتون، ملاصدرا و علامه طباطبایی و به شیوه توصیفی به تبیین آراء آنها پرداخته ایم و در مواردی اندک نیز از اظهار نظر نویسندگانی در مورد آراء ایشان بهره برده‌ایم. در تمام مواردی که به کتب منبع مراجعه شده نقل قول به صورت ترجمه دقیق نیامده است بلکه سعی شده مقصود مؤلف از کلامش برداشت شود و به طور آزاد به فارسی ترجمه شود.

 

• تنگناهای تحقیق

 

مهم‌ترین تنگنایی که این نوشتار با آن مواجه است نبود کتاب یا مقالات معتبر به زبان فارسی و یا حتی ترجمه‌ای کامل از موضوع مورد بحث در مکتب نوپدیداری به زبان فارسی است. از طرف دیگر اختلاف نظر بسیار زیاد نسبت به آراء ملاصدرا در باب نفس و این که آیا نظرات ایشان در باب نفس به صراحت ارائه شده یا کدام نظر، نظر نهایی یا صریح ملاصدرا در باب نفس است و نیز نبود نظراتی صریح و کافی از جانب علامه طباطبایی در باب نفس از تنگناهای این نوشتار در مسیر به انجام رسیدن است.

 

• مروری بر فصل‌ها

 

این نوشتار در سه فصل و خاتمه تدوین می‌شود. در فصل اول سعی خواهد شد به طور کلی دیدگاه‌های رایج دررابطه با ارتباط نفس و بدن، به همراه تاریخچه کوتاه و گذرایی از بحث ارائه شود. سپس جایگاه و نسبت موضوع نوپدیداری در این کارزار علمی با دیگر مکاتب همراه با تعریف، بیان مفاهیم، رویکردهای درونی آن و رویکرد متخذ کلایتون و در ادامه نظرات فیلیپ کلایتون درباره نفس و رابطه آن با بدن مطرح می‌شود. در فصل دوم آراء و نظرات فیلسوف و اندیشمند اسلامی، صدرالدین‌محمد‌قوامی‌شیرازی ملقب به صدرالمتالهین، مشهوربه ملاصدرا و درکنار آن آراء علامه سید محمد حسین طباطبایی درباب حقیقت نفس، چگونگی پیدایش، نحوه وجود و رابطه آن با بدن ارائه می‌شود. در فصل پایانی به بررسی آراء کلایتون و ملاصدرا و علامه پرداخته و تلاش می‌شود تشابه یا قرابتی میان این دو دیدگاه بیان شود. در خاتمه نتیجه گیری، پیشنهادها و بیان محدودیت‌ها خواهد آمد.
ذکر این نکته حایز اهمیت است که این نوشتار بیشترین تلاش خود را به منظور تبیین آراء و نظرات فیلیپ کلایتون در باب نفس و مشخص نمودن دیدگاه وی در این باب اختصاص می‌دهد و ذکر آراء صدرالمتألهین و علامه طباطبایی به تبع و جهت بررسی نسبت میان آن دو بیان خواهد شد از این رو سعی می‌شود مهم‌ترین مطالب مورد نظر ایشان عنوان شود.
فصل اول
دیدگاه فیلیپ کلایتون در باب نفس
۱-۱٫ درآمد
به طور کلی می‌توان دیدگاه‌های مطرح شده در باب نفس را از منظر وجود شناختی به سه دیدگاه کلی «وحدت‌نگر مادی، وحدت‌نگر ذهنی و دوگانه نگر» تقسیم کرد و مورد بررسی قرار داد. این نوشتار به بیان دیدگاهی در این میان به نام نوپدیدارگروی^[۲] که دکتر فیلیپ کلایتون^[۳](۱۹۵۵٫م) با رویکردی خاص، دنبال می‌کند می‌پردازد. دیدگاه نوپدیدارگروی که کلایتون به آن می‌پردازد در اصل در هیچ کدام از این سه دسته قرار نمی‌گیرد. این نگرش واکنش هستی شناختی است به دو رقیب دیرینه یعنی وحدت‌نگری و دوگانه‌نگری که از سابقه تاریخی طولانی برخوردارند؛ وحدت‌نگری مادی که سابقه اش به یونان باستان بر می‌گردد و دوگانه‌نگری که قدمتی به عمر ادیان کهن دارد و به نظر کلایتون، لااقل از زمان ارسطو^[۴] (۲۳۲-۳۸۴ ق.م) تا کانت^[۵]) ۱۸۰۴-۱۷۲۴٫م) در عرصه مباحثات عقلانی در باب نفس نقشی محوری ایفا کرده است.^[۶] نوپدیدارگروی در واقع رهیافتی است برای برون رفت از تنگنایی که دو دیدگاه دیگر ایجاب می‌کند.^[۷]

۱-۲٫ زندگی نامه علمی فیلیپ کلایتون
فیلیپ کلایتون فیلسوف و دین شناس است. او دکترای خود را در دو رشته فلسفه و دین پژوهی از دانشگاه ییل^[۸] دریافت کرده است. پس از فراغت از تحصیل کلایتون در دانشکده‌های هاورفورد،^[۹] ویلیامز^[۱۰] و دانشگاه ایالتی کالیفرنیا^[۱۱] به تدریس اشتغال داشته است. او درجه استادی در مدرسه الهیاتی هاروارد^[۱۲] و دانشگاه مونیخ^[۱۳] دارد. در حال حاضر وی به تدریس در باب موضوع نوپدیداری و ارائه نظرات خود در زمینه تناسبات موجود در باورهای دینی و علمی در دانشگاه کالرمونت^[۱۴] و مدرسه الاهیاتی کالرمونت^[۱۵] مشغول می‌باشد.^[۱۶]
۱-۳٫ بررسی مفاهیم
به منظور تسهیل در درک مقاصد این نوشتار مهم‌ترین واژگان مطرح شده در این فصل به طور خلاصه تعریف می‌شود:
۱-۳-۱٫ ماده‌گروی و دوگانه‌گروی
ماده‌گروی گرایشی است که همه چیز را و به تبع آن حقیقت انسان را برخاسته از ماده و مادی محض می‌بیند. در این گرایش جایی برای حقیقت غیر مادی وجود ندارد از این رو حقایقی که به ظاهر غیر مادی می‌آیند همچون نفس یا ذهن، یا وجود خارجی ندارند یا همان فعل و انفعالات مادی محض تلقی می‌شوند. در این نگرش تمام هستی قابل تبیین با دانش‌هایی است که وظیفه تبیین ماده را بر‌عهده دارند نظیر فیزیک، شیمی، زیست شناسی و غیره. دوگانه‌گروی در موضعی مقابل ماده‌گروی قرار می‌گیرد که برای حقیقت انسان دو جوهر مجزا قائل است، نفس و بدن. هر کدام از آن دو حقیقتی مستقل از دیگری دارد، هرچند در تعامل با یکدیگر و هماهنگ با هم می‌باشند.
۱-۳-۲٫ نوپدیدارگروی
مکتب اصالت مادی است که در مقابل دو مکتب ماده‌گروی محض و دوگانه‌گروی قرار می‌گیرد و قائل به وجود سطوح گوناگونی از موجودات در عالم ماده است که هر سطحی برای تبیین، نیازمند به دانش مخصوص به خود است. این مکتب به دو گرایش حداقلی و حداکثری تقسیم می‌شود.
۱-۳-۳٫ نوپدیداری حداکثری
موضوع و محتوای یکی از دو گرایش مکتب نوپدیدارگروی است که ماده را امری حقیقی می‌داند و جهان را نیز برخاسته ازماده می‌داند اما به همین سطح از حقیقت جهان طبیعت بسنده نمی‌کند بلکه اجزای جهان مادی را پیوسته در حال تأثیر و تأثر در یکدیگر می‌بیند که بر اثر آن به طور مرتب سطوح جدیدی در هستی نوپدید می‌شود؛ این سطوح جدید ویژگی‌هایی بیش از مواد اولیه تشکیل دهنده خود دارند و قابل تقلیل به واقعیت پیشین خود نیز نیستند.
۱-۳-۴٫ نفس و ذهن
به نظر نوپدیدارگرایان حداکثری نفس یا ذهن، سطحی از حقیقت نوپدید در طبیعت است که برخاسته از حقیقت مادی است و در عین حال نمی‌توان حقیقت آن را به ماده تقلیل‌ داد. در این مجال نفس و ذهن به امری واحد اشاره دارد هر چند به طور کلی این دو اصطلاحاتی هستند که گاهی به جای هم به کار می‌روند و گاهی به ابعاد مختلف اشاره می‌کنند. از آنجا که هر دو وی‍‍‍ژگی مشترکی مانند فکر و اراده دارند در نگاه اول می‌توان آنها را واحد دانست و از آن جهت که ذهن براساس مطالعات تجربی صرف، شناسایی می‌شود و نفس عمدتاً در مطالعات فلسفی مطرح است می‌تواند متفاوت لحاظ شود.
۱-۳-۵٫ فرارویدادگی
رهیافتی برای برون رفت از معضل تبیین چگونگی ارتباط ذهن و مغز و یا رشته‌های عصبی مغزی است که می‌گوید: ذهن به عنوان سطحی فوقانی ابتناء وجودی بر مغز دارد و مغز به عنوان سطح زیرین تعیین کننده فعل و انفعالات موجود در ذهن است. از این رو هر فعل و انفعالی که در ذهن رخ می‌دهد نمایشی است از تغییر و تحولات موجود در مغز. در قبال این، در صورت بروز تحول در سطح زیرین یعنی مغز، در ذهن شاهد تغییر و تحول خواهیم بود. در این بحث به سطح فوقانی فرارویداده و به سطح زیرین فرورویداده می‌گوییم و به فرایند ابتناء سطح فرارویداده بر سطح فرورویداده، فرارویدادگی می‌گوییم.
۱-۴٫ ترسیم دیدگاه کلایتون در باب نفس
هر اندیشمندی که نسبت به شناخت جهان اطراف و هستی پیرامون خود علاقه نشان می‌دهد می‌کوشد تا تبیینی مطلوب و معقول از آن ارائه دهد. این تبیین آنگاه که به ترسیم دستگاهی منسجم و حتی المقدور همه جانبه بیانجامد، به نحوی که بتواند سؤالات بنیادین در باب طبیعت از قبیل بیان چیستی، رابطه اجزاء با یکدیگر و نقش آنها در شکل گیری طبیعت را پاسخ گوید، مکتبی فلسفی در باب جهان طبیعت خواهد بود. این فلسفه باید بتواند به کندوکاو فکری و عقلانی در باب اجزاء طبیعت، چیستی و چگونگی پیدایش آنها نیز بپردازد. این که پاسخ چه خواهد بود و آیا فیلسوف در این مسیر به نتیجه یا نتیجه مطلوب دست پیدا می‌کند یا خیر، مسئله‌ای دیگر است که به کارایی و کارآمدی آن فلسفه باز می‌گردد.
فیلیپ کلایتون علاقه مند به مکتبی است که تلاش می‌کند نفس و رابطه آن با بدن را ترسیم کند. این مکتب در اصل پیدایشش و در جغرافیای اندیشه متعلق به نگرشی است که حقیقت هستی را فقط مادی می‌بیند و از این رو نفس را نیز در همین محدوده به مطالعه و بررسی می‌گذارد. کلایتون این نگاه را تا حدودی مردود می‌داند؛ هر چند با اصل این که جهان از ماده تشکیل شده مخالفتی ندارد اما هستی و جهان مادی را منحصر در ماده صرف نمی‌بیند. این اندیشه که طرفدارانی نیز دارد به نوپدیداری^[۱۷] حداکثری موسوم است. نوپدیداری حداکثری وقایع خاص، مانند نفس و آنچه در اندیشه غرب مدرن به نام ذهن^[۱۸] شناخته می‌شود را مادی محض نمی‌داند. در عین حال چون در فضای مادی تنفس می‌کند همانند ماده گرایان، ذهن را به جای نفس^[۱۹] و روح^[۲۰] به کار می‌برد و تفاوتی میان این سه نمی‌گذارد. کلمه ذهن برای کسانی که ماده و امور مادی مبنای مطالعه شان می‌باشد مأنوس‌تر و قابل درک‌تر است و نوپدیدارگروی^[۲۱] حداکثری نیز از این مسأله مستثنی نیست.
نگاه نوپدیدارگروان حداکثری نفس را از سطح ماده بالاتر می‌بیند و این نگرش راهی را برای در نظر گرفتن تعالی نفس در میان مکاتب مادی عصر حاضر باز می کند. پرداختن به اندیشه فیلیپ کلایتون در باب نوپدیداری بهانه‌ای است برای آشنایی با این مکتب. سؤالی که مطرح است و این نوشتار به دنبال ترسیم آن است این است که نحوه پیدایش نفس چگونه است و به لحاظ وجودی چه رابطه‌ای میان نفس و بدن وجود دارد؟
۱-۵٫ جایگاه نوپدیدارگروی در میان مکاتب گوناگون
در حال حاضر دیدگاه‌های متعددی درباره حقیقت نفس و کیفیت ارتباط آن با بدن در غرب مطرح است که می‌توان آنها را به دو دسته عمده «دوگانه‌گرا»^[۲۲]و «وحدت‌گرا»^[۲۳] تقسیم کرد. دوگانه‌گروان که بسیار اندکند، وجود نفس و بدن را به عنوان دو امر اصیل می‌پذیرند و وحدت‌گروان یکی از این دو را اصیل می‌دانند. بر اساس این که هر کدام از نفس و بدن اصیل دانسته شوند، وحدت‌گروی خود به دو گروه ماده‌گروی و ذهن‌گروی تقسیم می‌شود. مکتب نوپدیدارگروی در اصل در دسته ماده‌گروی دسته‌بندی می‌شود، اما کلایتون به نگرشی از این مکتب تمایل دارد که این نگرش را صرفاً به نحو کلی مردود می‌داند. ذکر این نکته لازم است که اول: این مکاتب نگاهی جهان شمول دارند، به این معنا که دست به تبیین کلیت جهان پیرامون می‌زنند؛ دوم: هر کدام از این مکاتب از مبادی معرفت شناختی خاص خود بهره می‌برند؛ سوم: به تبیین نفس به عنوان جزئی از جهان هستی علاقه نشان می‌دهند.
۱-۶٫ منشأ پیدایش مکاتب گوناگون
سه دسته نگرش کلی، در درون خود به گروه‌های متعددی تقسیم می‌شود. این انشعابات از آنجا آغاز می‌شود که چهار فرض به عنوان اصول بنیادین در ارتباط میان نفس و بدن می‌توان تصور کرد و متأثر از قبول یا رد هر کدام از این اصول مکاتبی پدید می‌آیند که می‌توان آنها را ذیل یکی از سه شاخه مذکور دسته‌بندی کرد.
چهار اصل عبارت‌اند از:
۱-۶-۱٫ بدن فیزیکی و مادی است
ما در جهان مادی و اجسام فیزیکی زندگی می‌کنیم و خودمان نیز برخوردار از بدن و جسم فیزیکی هستیم. به عبارت دیگر، قوانین فیزیک و ماده بر بدن ما حاکم است. بنابر این دارای مکان بوده و فضا را اشغال می‌کند و قسمت پذیر، قابل مشاهده و اندازه گیری است. از آنجا که بدن از ماده فیزیکی ساخته شده است، باید ویژگی‌هایی که در همه مواد مشترک است را دارا باشد. اگر بدن مادی است، در این صورت قوانین فیزیکی و مکانیک که در جهان فیزیکی، حرکت و عمل را توجیه می‌کنند باید در مورد بدن نیز به کار بسته شوند و کارکردهای آن همانند سایر موجودات خواهد بود. بنابر این بدن ماشینی است که می‌توان عمل آن را با قوانین حاکم بر حرکت اشیاء، تبیین کرد.
۱-۶-۲٫ نفس یا ذهن غیر فیزیکی و غیر مادی است
جهان غیر مادی و غیر فیزیکی، جهانی متفاوت از جهان مادی است. بدین ترتیب هر چیزی مانند نفس که از جهان غیر مادی باشد قوانین فیزیکی بر آن جاری نمی‌گردد. بنابر این نفس مکانی نبوده و غیر‌قابل تقسیم است و فضا را اشغال نمی‌کند. از آنجا که نفس از ماده فیزیکی مانند گوشت، خون یا هر نوع ماده دیگری ساخته نشده است، هیچ یک از خصایص ماده راندارد و بر خلاف بدن که جزئی از دنیای طبیعت و فیزیکی است، از عالم دیگر بوده و بی مکان است. نفس جوهری ساده است که خودگردان و غیر جسمانی بوده و ابعاد فیزیکی ندارد وتنها به وسیله درون‌نگری شناخته می‌شود. از این رو می‌توان گفت که مستقل از قوانین فیزیکی است؛ شامل دنیای ناملموس و غیر تجربی است که فقط باید باور بشود. موجودی واحد است که قابلیت تقسیم و اشاره را نداشته و تحت تأثیر گذشت زمان قرار نمی‌گیرد و کارکردهای مخصوص به خود دارد. این همه، آن را از جهان جسمانی و مادی به کلّی جدا می‌سازد.
۱-۶-۳٫ نفس با بدن در تعامل است
فلاسفه و اندیشمندان زیست شناس نمونه‌های فراوانی از تأثیر متقابل نفس و بدن را به اثبات رسانده‌اند. بر این اساس ویژگی‌های جسمانی و روانی تأثیرات مهمی بر یکدیگر دارند. بیشتر مشکلات و معضلاتی که منجر به طرح مسأله نفس شده‌اند، ریشه در این تعامل دارند.
۱-۶-۴٫ فیزیک و ماده با غیر فیزیک و غیر ماه نمی‌تواند تعامل داشته باشد
تمام عالم فقط دو گونه جوهر به نام جسم و ذهن دارد. همه عناصر و موجودات عالم به یکی از این دو، تحویل پذیرند در حالی که جسم و ذهن به یکدیگر تحویل نمی‌پذیرند. جسم هیچ یک از خواص ذهن و ذهن هیچ یک از صفات جسم را ندارد. پس دو جوهری که هیچ خاصه مشترکی ندارند، چگونه می‌توانند به طریقی هم کنشی داشته باشند. بر اساس این دیدگاه جهان اول یعنی ماده از قوانین خاص به خودش پیروی می‌کند و جهان دوم یعنی مجرد، از قوانین خودش. این دو جهان نمی‌توانند با یکدیگر تعامل داشته باشند.
علاوه بر این تعامل این دو جهان باعث بر هم خوردن و زیر سؤال رفتن برخی قوانین علمی مانند اصل بقاء انرژی^[۲۴] می‌شود. بدین ترتیب فرض این که جهان اول و دوم با تعامل یکدیگر جهان سومی بسازند که هر دو جهان را در خود داشته باشد، بسیار مشکل و پیچیده است. مشکل رابطه نفس با بدن آنگاه مطرح می‌شود که چهار اصل مذکور را بپذیریم. در صورتی که حداقل یکی از این اصول انکار یا توجیه شود مسأله‌ای به نام نفس و بدن نخواهیم داشت. از این رو تمام کسانی که با مسأله نفس و بدن مواجه‌اند تلاش دارند به نوعی تضاد میان این چهار اصل را حل کنند.
۱-۷٫ رویکردهای گوناگون به اصول چهارگانه
عمده اندیشمندانی که درجهت حل مسأله رابطه نفس و بدن تلاش کرده‌اند، حداقل یکی از این مفروضات را نادیده انگاشته‌اند و یا به توجیه آن پرداخته‌اند. برخی از آنان اصل اول را انکار کرده‌اند و معتقد شدند که هر چه هست غیر فیزیکی و ماوراء طبیعی است و چیزی به نام جهان طبیعی وجود ندارد. اینان با انکار جواهر مادی از جمله بدن، وجود بدن مادی برای انسان را منکر شدند و گفتند تنها ساحت موجود در عالم، مجردات می‌باشند. عده‌ای اصل دوم را منکر شدند و قائل شدند که جهانی به نام ماوراء طبیعی نداریم. هر چه هست همین جهان فیزیکی است و مادی است. دسته‌ای دیگر تعامل و ارتباط این دو جهان را منکر شدند و گفتند نفس با بدن هیچ گونه تعاملی ندارد و بالاخره بعضی با اصل چهارم مخالفت کردند و ادعا نمودند که در ارتباط فیزیک با غیر فیزیک هیچ‌گونه مشکل خاصی وجود ندارد.
۱-۷-۱٫ مکاتب مبتنی بر انکار اصل اول
بر اساس انکار اصل اول یعنی انکار جوهری مادی، جانب ذهن اصالت پیدا کرده و تقویت شد. در لوای این نگرش مکاتبی به وجود آمدند. در این زمینه دو مکتب اصالت ذهن‌باوری و اصالت ذهنی عینی را می‌توان نام برد.