هر یکی در نطق می سفتندبا من و او به خلق می گفتندکین همه تعبیه زبهر شماستهر دو باشید؛ شهر شماست

(همان: ۶۲)
این می تواند یکی از بهترین نمونه آرمان شهر عرفانی بعد از سهروردی باشد» (میزانی، همان: ۲۱۸).

۲-۳-۳-۱- اشتراکات آرمان شهر های ادبی

در توصیف کلاسیک آرمان شهرهای ادبی، در همه نمونه های جهانی، مشخّصه های کلّی زیر مشترک است که ساختار غالب این آثار را تشکیل می دهد:
۱ـ سفر: در همه این آثار، مسافر و جستجوگری وجود دارد که یا به دنبال رسیدن به این شهر بوده است و یا بر حسب تصادف، خود را در برابر آن شهر آرمانی می بیند.
۲ـ توصیف: بر خلاف آرمان شهرهای فلسفی که نظام روایی آن ها بر بیان قواعد استوار بود، در آرمان شهرهای ادبی، شیوه روایی آرمان شهر«توصیف» است.
۳ـ راوی: در همه این آثار، یک «راوی» وجود دارد که یا خود، به طور مستقیم، شهر را توصیف می کند و یا شخصیّت اصلی دیگری، با واسطه، از جانب او این توصیف را برعهده دارد.
۴ـ گرایش به رؤیا و خیال: جمله این آثار، ناخودآگاهانه به جانبی می گرایند که فضایی رؤیا گونه و متکی بر خیال و آرزو، و گاه حتّی «افسانه» و «فانتزی» به خود می گیرند.
۵ـ بن مایه های فلسفی، سیاسی، اجتماعی و دینی: باید گفت که در پس زمینه همه این آثار، بن مایه های افکار فلسفی، سیاسی، اجتماعی و دینی وجود دارند؛ اما آنچه به این آثار ادبیّت خاصی می بخشد، ساختار روایی ادبی است.
۶ـ داستان: غالب این آثار به شکل «داستان» روایت می شوند.
۷ـ دور از دسترس بودن: همه این شهرهای آرمانی، در نقاطی بعید، دورافتاده و غیرقابل دسترس جای گرفته اند.
۸ـ مانعیّت مادّی: غالب این آثار داعیه عملی بودن ندارند و به عینی نبودن وجود چنین شهرهایی اعتراف می کنند.
اندیشه های آرمان شهری در آثار معاصر نیز جای خود را دارد که پرداختن به آن در چهارچوب این رساله نمی گنجد و خود مجالی دیگر می طلبد. امّا معروف ترین آثار داستانی معاصر که آرمان شهری ادبی را ترسیم می کند، رمان «مجمع دیوانگان» از صنعتی زاده کرمانی و داستان بلند «ناکجاآباد» جعفر مدرّس صادقی است. آرزوی رسیدن به شهری آرمانی، یکی از بن مایه هایی است که در شعر معاصر فارسی نیز جلوه های رنگارنگی یافته است، که شاید زیباترین نمونه این آثار، شعر «پشت دریاها» ی سهراب سپهری باشد:
پشت دریا شهری است
که در آن پنجره ها رو به تجلی باز است
قایقی خواهم ساخت، خواهم انداخت به آب
درخواهم شد از این خاک غریب،که در آن هیچ کسی نسیت
که در بیشه عشق ،قهرمانان را بیدار کند .
(سپهری، ۱۳۸۳: ۳۶۵-۳۶۴)
پشت دریاها نقطه عطف اندیشه سپهری است ،اوجی است که تمام فراز و فرود جریان فکری شاعر در آن موج می زند و به راحتی می توان نمونه فشرده سیر و سلوک معنوی شاعر را پیدا کرد .
علاوه بر این در این ابیات واقعیت اوضاع اجتماعی سپهری با توجه به فضای اصلی شعر بیان می شود ،واقعیتی برخاسته از درون شاعر و دور از انتظار نخواهد بود اگر بگوییم آرمان شهر سهراب چیزی جزء بازگشت به بدویت نیست .
در جمع بندی کلی انواع آرمان شهر ادبی می توانیم بگوییم: آن چه ادبیّات آرمان شهری را در میان دیگر گونه های آثار ادبی تشخّص می بخشد، جستجوی کمال مطلوب و غلبه ذهن گرایی است که به یاری تخیّل، آرمانی فرامادّی را، بعدی محسوس و عینی می بخشد. این کمال مطلوب، از لحاظ سلبی یا ایجابی بودن، گاه در قلمروی عالم ذهن، آرزوی تحقق جهانی را در سر می پروراند که امکان وجود مادّی آن، فرض محال است (مشابه ناکجاآباد عرفانی که سلبی است) و گاه (متأثر از آرمان گرایی سیاسی و فلسفی و…)، الگوی رسیدن به جهانی را ترسیم می کند که مدّعی است، با تقلید از آن، می توان به نظام مطلوبی در واقعیّت دست یافت .

فصل سوم

اندیشه و هنر مولانا

۳-۱- مختصری از زندگی مولوی