شیوه مورد استفاده در این پژوهش توصیفی، اسنادی و تحلیلی( عقلانی) است.
ذ - شیوه تحلیل داده ها
پس از مطالعه و بررسی داده ها با بهره گرفتن از اصول کلی حقوقی و استدلال منطقی نسبت به استخراج نتایج پژوهش اقدام می شود. شیوه تحلیل داده ها، کیفی از نوع مقوله ای است.
ر – پلان تحقیق
این پایان نامه به دو بخش تقسیم می‌گردد و هر بخش شامل دو فصل می‌باشد. در بخش اول با عنوان « جایگاه نهاد حضانت در نظام حقوقی ایران »، نهاد حضانت به‌طور کلی مطالعه می‌گردد. فصل اول آن، تحت عنوان « مفهوم و ماهیت حضانت » شامل دو گفتار می‌باشد و فصل دوم نیز با عنوان « عناصر حضانت و شرایط آن از منظر صاحب حق » دارای دو گفتار است و به موضوع نگهداری، تربیت و رضاع ( شیر دادن ) و شروطی که مسؤول حضانت باید واجد آن باشد می‌پردازد.
بخش دوم نیز با عنوان « دارندگان و مدت زمان حضانت و هزینه‌ها و ضمانت اجراهای آن » شامل دو فصل می‌باشد. فصل اول به شناسایی صاحبان حق حضانت و تعیین پایان دوره حضانت می‌پردازد و در فصل دوم نیز هزینه‌های دوران حضانت و ضمانت اجراهای پیش‌بینی شده درمورد این نهاد حقوقی بررسی می‌گردد.
بخش اول
جایگاه نهاد حضانت در نظام حقوقی ایران
حقوق خانواده هنگامی صیانت می‌شود که هم حقوق زن و مرد و هم حقوق کودکان رعایت گردد. برای حمایت حقوقی از کودک مقنن باید در فرایند قانون‌گذاری به این قشر آسیب‌پذیر جامعه توجه ویژه‌ای نماید. این ضرورت احساس می‌شد که قانون‌گذار درصورت بروز شرایط نابهنجار برای طفل در درون خانواده با هدف بهبود وضعیت او و برای جلوگیری از پایمال شدن حقوق کودک و ظلم به او به‌ خصوص در هنگام بروز اختلافات خانوادگی و جدایی ابوین از یکدیگر و یا فوت والدین، چاره اندیشی کند و درمواردی که کودک با وضعیت‌های مخاطره‌آمیز مواجه است به یاری او بشتابد؛ بنابراین سعی نمود در قوانین گوناگون ازجمله « قانون مدنی »، « قانون حمایت از خانواده مصوب سال ۱۳۵۳»، « قانون اعطاء حضانت فرزندان صغیر یا محجور به مادران آن‌ ها مصوب ۶/۵/۱۳۶۴ » و « قانون مربوط به حق حضانت مصوب ۲۲/۴/۱۳۶۵ » به این هدف نایل شود.

باتوجه به این‌که برخی از مواد قانون حمایت از خانواده مصوب سال ۱۳۵۳، توسط شورای نگهبان خلاف شرع تشخیص داده شد، دادگاه‌ها با نقص و کمبود قانون مواجه بودند و رویه‌های مختلفی در دادگاه‌ها حاکم بود و بدین ترتیب لازم دانسته شد تا قانون جدیدی به تصویب برسد؛ بنابراین در ۱ اسفند ۱۳۹۱ قانون حمایت از خانواده را تصویب نمود و با تصویب این قانون، قوانین مصوب ۱۳۶۴ و مصوب ۱۳۶۵ نسخ گردید. در ماده ۵۸ قانون مصوب سال۱۳۹۱ قوانین منسوخه توسط این قانون نام برده شده‌اند ولی سخنی از نسخ قانون مصوب ۱۳۵۳ نیامده است؛ بنابراین درخصوص این مورد که آیا با تصویب قانون حمایت از خانواده مصوب ۱۳۹۱، قانون حمایت از خانواده ۱۳۵۳ نسخ گردیده یا هنوز به قوت خود باقی است می‌توان دو نظر را مطرح نمود.
بنابر یک نظر می‌توان گفت هرچند که قانون حمایت از خانواده مصوب سال ۱۳۹۱ به نسخ قانون حمایت از خانواده سال ۱۳۵۳ اشاره نکرده است اما به‌دلیل این‌که قانون‌گذار مجدداً به تصویب قانونی با همین نام پرداخته می‌توان چنین استنباط نمود که از قانون قبلی چشم‌پوشی کرده و بنابراین می‌توان قائل به نسخ ضمنی قانون حمایت از خانواده ۱۳۵۳ شد.
نظر دیگری که به ذهن می‌رسد این است که با توجه به این‌که قوانین منسوخه توسط قانون حمایت از خانواده مصوب ۱۳۹۱ صراحتاً نام برده شده‌اند ولی سخنی از نسخ قانون حمایت از خانواده مصوب ۱۳۵۳ نیامده بتوان گفت آن دسته از مواد قانون حمایت از خانواده سال ۱۳۵۳ که خلاف شرع دانسته نشده‌اند هنوز به قوت خود باقی هستند. همچنین باتوجه به این‌که قانون حمایت از خانواده مصوب ۱۳۹۱ به بسیاری از مسائل نپرداخته است، با نسخ قانون حمایت از خانواده ۱۳۵۳ با خلأ قانونی مواجه می‌شویم و باتوجه به این‌که عنصر اساسی در قانون مصوب ۱۳۹۱، مصلحت فرزندان است می‌توان چنین اظهار نظر نمود که نسخ قانون حمایت از خانواده ۱۳۵۳ به مصلحت طفل نمی‌باشد. بنا بر این نظر، مصلحت طفل اقتضا دارد درخصوص موضوعاتی که در قانون حمایت از خانواده مصوب ۱۳۹۱ پیش‌بینی نشده است همچنان قانون حمایت از خانواده ۱۳۵۳ به‌قوت خود باقی بوده و درنتیجه باید قائل به عدم نسخ قانون سال ۱۳۵۳ توسط قانون حمایت از خانواده مصوب ۱۳۹۱ باشیم.
در هر دو بخش این پایان نامه به بیان دیدگاه هر دو قانون حمایت از خانواده مصوب سال ۱۳۵۳ و مصوب سال ۱۳۹۱ می‌پردازیم.
بخش اول به دو فصل تقسیم می‌گردد. در فصل اول به بیان کلیاتی شامل مفهوم و ماهیت حضانت بسنده ‌می‌شود. در فصل دوم نیز عناصر حضانت و شرایطی که لازم است مسئول حضانت واجد آن‌ ها باشد از نقطه نظر فقه، حقوق و قانون حمایت از خانواده بررسی می‌گردد.
فصل اول : مفهوم و ماهیت حضانت
برای ورود به بحث حضانت، لازم است در ابتدا اطلاع مختصری از این نهاد حقوقی کسب کنیم؛ بنابراین در این فصل ابتدا مفهوم حضانت بررسی شده و معنای اصطلاحی آن از نقطه نظر فقها، حقوق‌دانان و قانون حمایت از خانواده بیان می‌گردد. سپس با عنایت به دیدگاه‌های ارائه شده به مطالعه ماهیت این نهاد حقوقی می‌پردازیم.
گفتار اول : مفهوم حضانت
در این گفتار ابتدا معنای لغوی و سپس معنای اصلاحی حضانت مطالعه می‌گردد.
الف - معنی لغوی حضانت
واژه حضانت از حضن ( به کسر حاء و سکون ضاد و نون ) گرفته شده است و اسم آن است^[۱] . حضن در لغت به ‌معنای کرانه چیزی، کنار چیزی، فروتر از زیر بغل^[۲]، زیر بغل تا برآمدگی لگن ( الحضن مادون الابط الی الکشح )^[۳]، جنب^[۴] و پهلو^[۵]، سینه و دو بازو و آن‌چه مابین سینه و بازو است و همچنین به معنای آغوش نیز می‌باشد و فعل حضن ( به فتح حاء و ضاد و نون ) به معنی حفظ کردن و صیانت است^[۶]. حضانت ( به فتح و کسر حاء و فتح نون ) در لغت تربیت کودک و اداره کردن امور مربوط به او است^[۷] و همچنین به‌معنای در زیر بال گرفتن، در بر داشتن، در دامن خود پروراندن^[۸]، درآغوش کشیدن طفل و حفاظت و نگهداری از او^[۹]، پرورش دادن و پرستاری ازکودک و دایگی و مادری کردن برای طفل است^[۱۰].
لغت حضانت مصدر حاضن و حاضنه است^[۱۱] که این دو به زن و مردی گفته می شود که امر تربیت و سرپرستی و نگهداری کودک را برعهده دارند^[۱۲]. وجه تسمیه حضانت به این دلیل است که مسئول تربیت و نگهداری، کودک را به پهلویش می‌چسباند^[۱۳].
ب - معنی اصطلاحی حضانت
فقها و حقوق‌دانان به مسئله حضانت توجه نموده‌ و از آن تعاریفی ارائه داده‌اند اما قانون حمایت از خانواده در خصوص مفهوم حضانت صراحتاً سخنی نگفته ولی از مواد آن می‌توان به دیدگاه آن دست یافت. در این گفتار به بیان دیدگاه فقها، حقوق‌دانان و قانون حمایت از خانواده درخصوص اصطلاح حضانت می‌پردازیم.
۱ - دیدگاه فقها
نگاهداری و تربیت طفل را در اصطلاح فقه حضانت گویند^[۱۴]. حضانت، ولایت و سلطنت بر تربیت کودک است^[۱۵]. به عبارت دیگر ولایت بر کودک و مجنون است برای تربیت او و آنچه به مصلحت او است^[۱۶] از قبیل نگهداری کودک، گذاردن او در گهواره^[۱۷]و سرمه کشیدن و روغن مالیدن^[۱۸]و تمیز کردن و شستن لباس‌های او و مانند آن‌که با کار زنان تناسب بیشتری تا مردان دارد و زنان برای تصدی حضانت اطفال لیاقت بیشتری دارند^[۱۹]. البته صاحب جواهر حضانت را ولایت و سلطنت بر تربیت طفل می‌داند نه مجنون^[۲۰].
حضانت، ارتباطی به ولایت بر ازدواج و اموال کودک ندارد^[۲۱] بلکه بر عهده گرفتن کارهای کودک و تربیت او است^[۲۲]و همچنین حضانت شامل رضاع ( شیر دادن ) نمی‌شود^[۲۳].
همچنین در تعریف حضانت گفته شده :« حضانت، شرعاً، تربیت فرزند به دست کسی است‌ که حق حضانت از آن او است و یا به تربیت و نگهداری کسی مانند کودک خرسال و بزرگسال دیوانه‌ای که به خاطر درک ضعیف، به تنهایی نمی‌تواند امورش را اداره کند حضانت گفته می‌شود، به این صورت که امور مربوط به آن‌ ها را اداره کرده و طعام و لباس و خواب و نظافت و شستشوی آنان و لباسشان و مانند آن را در سن معین عهده‌دار شود »^[۲۴].
۲ - دیدگاه حقوق‌دانان
حقوق‌دانان هرکدام تعریفی از حضانت ارائه داده‌اند :
- حضانت در اصطلاحات مدنی پرورش اطفال است به‌وسیله ابوین و اقارب او. پرورش هم از لحاظ مادی است و هم معنوی و اخلاقی^[۲۵].
- حِضانت عبارت است از نگهداری مادی و معنوی طفل و یا دیوانه، توسط کسانی‌که قانون مقرر داشته ‌است^[۲۶].
- حضانت یعنی نگهداری و محافظت برای ادامه حیات و رشد و نمو فیزیکی و روحی طفل و جلوگیری و پیشگیری از ابتلاء به بیماری، دادن خوراک، پوشاندن لباس، پاکیزه و تمیز نگه‌داشتن طفل با شستشو، استراحت دادن به‌موقع او، بازی دادن، با گرما و سرما وی را تطبیق دادن، آن‌طوری که سن او اقتضاء دارد رضایت او را تأمین کردن و در هر سنی که طفل باشد نیازمند نوعی حضانت است^[۲۷].
- حضانت عبارت از گستردن چتر حمایت مادی و معنوی بر سر طفل است. که تأمین وی در امر تغذیه و پوشاک و محافظت و مراقبت وی از آسیب‌های جسمی و روانی و تلاش در امر تعلیم و تربیت او می‌باشد^[۲۸].
- حضانت عبارت از اقتداری است که قانون به‌منظور نگاهداری و تربیت اطفال به پدر و مادر آنان اعطا کرده‌است. در این اقتدار، حق و تکلیف به ‌هم آمیخته ‌است و حقوق پدر و مادر وسیله اجرای تکالیف آنان است^[۲۹].
- حضانت نگاه‌داشتن طفل، مواظبت و مراقبت او و تنظیم روابط او با خارج است، با رعایت حق ملاقات که برای خویشان نزدیک طفل شناخته شده ‌است^[۳۰].
۳ - دیدگاه قانون حمایت از خانواده
نه قانون حمایت از خانواده مصوب ۱۳۵۳ و نه قانون حمایت از خانواده مصوب ۱۳۹۱ تعریف خاصی از حضانت نیاورده‌اند اما باتوجه به مواد این دو قانون، می‌توان گفت که حضانت را به معنای تربیت و نگاهداری می‌دانند.
به‌موجب ماده ۱۲ قانون حمایت از خانواده مصوب ۱۳۵۳ دادگاه ترتیب نگاهداری اطفال را باتوجه به وضع اخلاقی و مالی طرفین و مصلحت طفل مشخص می‌کند؛ بنابراین باتوجه به عبارات « وضع اخلاقی » و « مصلحت طفل » می‌توان این‌گونه اظهار نظر کرد که مسؤول حضانت وظیفه دارد هم از لحاظ مادی و هم به‌لحاظ معنوی، به‌صورت شایسته از طفل نگاهداری کند و شیوه تربیتی درستی را اتخاذ نماید و تمامی این موارد جزو تکالیفی است که حضانت بردوش شخص می‌گذارد.
قانون حمایت از خانواده مصوب ۱۳۹۱ نیز در ماده ۴۱ که به بحث ضمانت اجرای حقوقی حضانت می‌پردازد درکنار « حضانت »، به عبارات « نگهداری » و « سایر امور مربوط به طفل » اشاره نموده‌ و همچنین در این ماده و مواد دیگر به مصلحت طفل توجه نموده است. تبصره ماده ۵۰ نیز که مقررات کیفری را بیان نموده در کنار واژه نگهداری و مراقبت از کلمه « تربیت » نیز استفاده کرده ‌است؛ بنابراین از تمام این مواد چنین برمی‌آید که این قانون نیز به نگهداری و تربیت صحیح طفل اهمیت داده و آن را برعهده مسؤول حضانت قرار داده است.
گفتار دوم : ماهیت حضانت
همان‌گونه که در ادامه، بحث خواهد شد برخی از فقها و حقوق‌دانان، حضانت را حق ابوین و برخی تکلیفی بر دوش آنان می‌دانند. پیش از بررسی دیدگاه‌های گوناگون در این زمینه، ابتدا تعریفی مختصر از حق و تکلیف ارائه می‌شود.
الف- تعریف حق و تکلیف
۱ - تعریف حق
بنابر نظر فقها واژه حق به‌معنای ثبوت، ضد باطل و موجود ثابت^[۳۱] است و اصل حق از مطابقت و برابری می‌باشد^[۳۲]. در فرهنگ لغت معین نیز حق به‌معنای راست، درست، یقین، عدل و داد، نصیب و بهره، ملک و مال آمده ‌است^[۳۳].
از نقطه نظر حقوقی درباره مبنا و جوهر حق می‌توان گفت :« سلطه و اختیاری است که حقوق هر کشور به‌منظور حفظ منافع اشخاص به آن‌ ها می‌دهد »^[۳۴]. به ‌این ترتیب می‌توان حق را این‌گونه تعریف کرد : « توانایی است که حقوق هر کشور به اشخاص می‌دهد تا از مالی به‌طور مستقیم استفاده کنند یا انتقال مال و انجام دادن کاری را از دیگری بخواهند »^[۳۵] و به‌تعبیر دیگر، حق عبارت است از توانایی که شخص بر چیزی یا بر کسی داشته باشد^[۳۶].
۲ - تعریف تکلیف
تکلیف در معنای لغوی به معنای کاری سخت و شاق را به‌عهده کسی گذاشتن است و همچنین به معنای وظیفه‌ای است که باید انجام شود^[۳۷]. در معنای اصطلاحی نیز به معنای اوامر و نواهی قانونی آمده ‌است^[۳۸].
دربرابر هر حق تکلیفی مقرّر شده است. ۱- گاهی این تکلیف ناظر به اجرای موضوع حق است و شخص باید کاری را که صاحب حق می‌خواهد انجام دهد. دراین صورت، هرگاه کاری که باید انجام شود مربوط به امور مالی باشد، او را « مدیون » یا متعهد یا ملتزم می‌نامند و وظیفه اشخاص در امور غیرمالی، حتی اگر ناظر به انجام دادن کاری باشد، « تکلیف » نامیده می‌شود؛ مانند تکلیف مربوط به حضانت و حسن معاشرت و تمکین. درواقع، این‌گونه تکالیف الزامی است دربرابر حکم قانون‌گذار نه برابر حق دیگری. ۲- درپاره ای موارد، تکلیفی که دربرابر حق ایجاد شده در احترام به آن و خودداری از تجاوز به حق خلاصه می‌شود. حق و تکلیف نمی‌تواند باهم جمع شود با وجود این، گاه موقعیت شخص آمیزه‌ای از حق و تکلیف است؛ حق از آن جهت که می‌توان مطالبه کرد و تکلیف، از آن رو که قابل واگذاردن و اسقاط نیست؛ مانند حضانت که حق و تکلیف پدر و مادر است^[۳۹].
ب - دیدگاه‌های ارائه شده درباره ماهیت حضانت

ب) سرعت پخش:
در‌‌ این سیستم همیشه بایستی آب با سرعتی کمتر از حداقل سرعت نفوذ خاک بکار رود. چنانچه سیستم به خوبی تنظیم شده باشد هیچ زهابی در زمین بوجود نخواهد آمد.
پ) بهرهبرداری یکنواخت:
مقدار آب مورد نیاز برای آبیاری به یکنواختی و بازده استعمال آن بستگی دارد. بیشترین بازده کاربرد مؤثر به عواملی نظیر دسترسی آب، تجهیزات و کارگر و به علاوه ارزش محصول تولید شده بستگی دارد.

ت) به حداقل رساندن هزینه آبیاری:
استفاده از سیستم‌های بارانی کاملاً قابل حمل به سرمایه‌ی کمتری نیاز دارد اما هزینه‌ی نیروی کارگر در آن بالاتر است در حالیکه در سیستم‌های آبپاش نیمه انتقالی هزینه‌ی آبیاری به حداقل کاهش مییابد.
ث) انتخاب محصول به منظور بازگشت هزینه‌ها:
محصولاتی با ارزش اقتصادی کم نمیتواند استفاده از سیستم بارانی را توجیه کند. از ‌‌این رو،‌‌این نوع سیستم آبیاری تنها برای آن دسته از محصولاتی باید بکار رود که درآمد کافی جهت توجیه هزینه‌های مصرف شده برای اجرای‌‌این سیستم را تأمین کند. اگرچه، استفاده ار روش بارانی محصول سود بهتری را به دلیل بازدهی بالاتر و کاربرد یکنواخت نصیب کشاورزان میکند. گیاهانی که نزدیک به هم کشت میشوند مانند بادام زمینی میتوانند برای‌‌ این روش مطلوبتر باشند.
فاکتورهای وابسته به آبیاری بارانی:
قبل از طراحی و نصب سیستم بارانی باید از دسترسی به تجهیزات و تأسیسات آن اطمینان حاصل کرد. روش آبیاری بارانی به فاکتورهای بسیاری وابستهاند از جمله:
۱) توپوگرافی زمین
۲) مشخصات خاک
۳) نوع محصولات
۴) مقدار و کیفیت آب مصرفی
۵) دسترسی به کارگر و انرژی
۱) توپوگرافی زمین:
زمین‌های زراعی به دسته‌ه ای زیر طبقهبندی می-شوند:
- زمین با توپوگرافی نامنظم
- زمین با شیب تند و ناهموار
- محدوده‌های وسیع مجزا
در تمام دستهبندی‌های فوق، آبیاری بارانی، کاربرد یکنواخت آب را در مزارع شیبدار و موجدار بدون هیچ گونه تلفات خاک، فرسایش و یا فشردگی خاک در حین آبیاری و بدون نیاز به هیچ گونه تسطیح زمین، فراهم میکند. هر چند، حداکثر سرعت پخش آبپاش در شیب‌هایی با درجات مختلف ( که به ۴ درجه اصلی طبقهبندی شدهاند) طبق بافت خاک (از خاک ریز ماسه‌‌ای تا خاک سنگین رسی) باید به خوبی با جدول راهنمای زیر تطابق داشته باشد:
جدول ۳-۱- حداکثر سرعت کاربرد آبپاش برای شیب‌هایی با درجات مختلف و خاک‌هایی با بافت متفاوت منبع: کتاب راهنمای آبیاری بارانی^[۸۳]، USAID، واشنگتن^[۸۴]، ۱۹۶۸

تعیین راه حل های بدیل
ارزیابی و انتخاب یک راه حل
اجرای
راه حل انتخابی
حل مساله
شکل ۲-۷- فرایند تصمیم گیری
مدل های تصمیم گیری چندمعیاره ^[۲۴](MCDM) به دو دسته کلی تقسیم می شوند: (اصغرپور۱۳۷۷)
الف) مدل تصمیم گیری چند هدفه (MODM)^[25] .
ب) مدل های تصمیم گیری چند شاخصه (MADM)^[26] .
۲-۳-۲- تصمیم گیری چند شاخصه :
در این مسایل تعدادی گزینه مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرد و در مورد آن ها، یک نوع اولویت بندی انجام می شود. گاهی به جای گزینه، از مترادف های آن مانند استراتژی، راهکار و… استفاده می شود. علاوه بر گزینه ها، همان‌طور که از نام تصمیم گیری چند شاخصه بر می آید، چندین شاخص وجود دارد که تصمیم گیرنده، باید آنها را به دقت، در مسایل خود مشخص کند. این شاخص ها در ارتباط با هر یک از گزینه ها، مورد بررسی قرار می گیرند. برای مثال، فردی را در نظر بگیرید که قصد خرید اتومبیل دارد. راهکار یا گزینه های مختلف وی، نوع اتومبیل می باشد، مثل سمند، پژو و…؛ اما شاخص ها، معیارهایی برای ارزیابی و انتخاب گزینه ها هستند. برای مثال او اتومبیل سمند را از لحاظ قیمت، میزان مصرف سوخت، میزان ضمانت، وجهه اجتماعی و … ارزیابی می کند. بنابراین قیمت، میزان مصرف سوخت، میزان ضمانت و وجهه اجتماعی شاخص های این فرد را تشکیل می دهد.

همان‌طور که گفتیم، تصمیم گیری چند شاخصه، با ماتریس تصمیم گیری سر و کار دارد. به طور معمول این نوع تصمیم گیری توسط جدول ۲-۸- فرموله می شود.
جدول۲- ۸. ماتریس تصمیم گیری چند شاخصه

می توان گفت A_i نشان دهنده گزینه i ام ، C_j نشان دهنده شاخص j ام و a_ij نشان دهنده ارزش گزینه i ام ، از نظر شاخص j ام می باشد .
تبدیل شاخص های کیفی به کمی
به طور کلی راهکارهای انتخابی را می توان توسط دو نوع شاخص توصیف کرد:
۱- شاخص های کمی (قیمت، درآمد، مسافت و… )
۲- شاخص های کیفی (وجهه اجتماعی، سختی، امنیت، زیبایی و…)
می توان با بهره گرفتن از روش های مختلفی، شاخص های کیفی را به شاخص های کمی تبدیل کرد، ولی بهترین روش، روشهایی هستند که از مقیاس های فاصله ای و رتبه ای یا مقیاس دو قطبی استفاده می نمایند. یک روش عمومی در اندازه گیری یک شاخص کیفی با مقیاس فاصله ای، استفاده از مقیاس دو قطبی فاصله ای است که به قرار زیر می باشد:

همچنین برای اندازه گیری تفاوت و عدم تشابه دو مجموعه داده، فاصله Jaccard به صورت مکمل ضریب جاکارد تعریف و به صورت زیر بیان می­گردد.

با توجه به توضیحات بالا، ضریب تشابه جاکارد را می­توان جهت محاسبه تشابه آیتم­ها در یک سیستم توصیه­گر و به جای فرمول پیرسون مورد استفاده قرارداد و نتایج حاصل از آنرا مورد ارزیابی و تجزیه و تحلیل قرار داد. فرمول جاکارد به صورت زیر جهت تشابه دو آیتم i و j تعریف می­گردد.

در فرمول فوق مجموعه کاربرانی هستند که به صورت مشترک هم به آیتم i و هم به آیتم j امتیاز داده­اند و مجموعه کاربرانی هستند که تنها به آیتم i امتیاز داده­اند و مجموعه کاربرانی هستند که تنها به آیتم j امتیازی تخصیص داده­اند­.
۴-۳-۲- حذف میانگین از فرمول پیرسون
یکی دیگر از مواردی که مورد بررسی و ارزیابی قرار می­گیرد حذف میانگین از فرمول پیرسون است زیرا با توجه به این مطلب که امتیازات آیتمهای مختلف و به تبع آن میانگین آنها نیز در یک محدوده مشخص ]۵,۱[ قرار دارد، حذف میانگین، می ­تواند باعث بهبود سرعت و در برخی موارد باعث افزایش دقت و کاهش خطا نیز گردد[۸۰]. فرمول تغییر یافته پیرسون جهت محاسبه ارتباط میان دو آیتم i و j در زیر بیان می گردد .

۴-۳-۳- استفاده از تکنیک مبتنی بر آیتم خالص^[۹۶]
یکی دیگر از رویکردهایی که در محاسبه تشابه میان دو آیتم مطرح می­باشد استفاده از تکنیک مبتنی بر آیتم خالص می­باشد[۲۲]. در این حالت تغییری در فرمول پیرسون بکار رفته در مدل TrustWalkerرخ می­دهد و به جای میانگین امتیازات کاربر که در فرمول شماره ۱۶ مطرح گردیده است میانگین کل امتیازات آیتمهای i و j در سطح کلیه کاربران، مورد استفاده قرار می گیرد.

در فرمول فوق و میانگین کل امتیازات تخصیص داده شده به آیتمهای i و j توسط کاربران نظر دهنده به آنها می باشد.
۴-۳-۴- تعدیل و تفسیر نظرات کاربران^[۹۷]
در اکثر سیستمهای توصیه­گر موجود، فرض بر این است که افراد و کاربران نظر دهنده دارای یک تفسیر مشترک و یکسان از محدوده امتیازات می­باشند و در واقع تفسیر دو کاربر مختلف از یک امتیاز واحد، به عنوان مثال امتیاز ۳ یکسان است و در ذهن هر دو کاربر مفهوم “متوسط” را تداعی می­ کند. بنابراین دو کاربر که برای یک آیتم، امتیازات متفاوتی را در نظر گرفته­اند دارای تفاوت عقیده می­باشند در حالیکه در دنیای واقعی چنین نیست و لزوما تعریف میزان رضایتمندی یا عدم رضایت از یک موضوع یا یک محصول خاص در ذهن کاربران مختلف یکسان نیست و هر شخص با توجه به ذهنیات و درک خود، واژه ­ها و درجه بندی­های سنجش محصولات را برای خود تعریف می­نماید، بنابراین در دیدگاه یک کاربر امتیاز ۴ به یک آیتم، بیانگر مفهوم “بسیار خوب” است در حالیکه در دیدگاه کاربر دیگر همین امتیاز ممکن است مفهوم “متوسط” را نشان دهد.
با توجه به مفاهیم و مطالب فوق به نظر می­رسد باید یک مکانیزم دیگر نیز به یک سیستم توصیه­گر اضافه گردد تا به کمک آن بتواند امتیازات دریافت شده از افراد و کاربران نظر دهنده را تعدیل و در یک تعریف واحد از امتیازات تفسیر نماید[۸۱].
این ایده قبلا تنها در سیستمهای مدیریت اعتماد بکار برده شده است و به صورت فاصله معنایی میان یک امتیاز پیش ­بینی شده و نظر شخصی یک فرد بکار گرفته شده است[۶۴]. بکار بردن مفهوم تفسیر و تعدیل نظرات کاربران در سیستمهای توصیه­گر باعث بهبود و افزایش دقت نتایج پیش ­بینی و مطابقت بیشتر با میل کاربر مبدا خواهد بود. برای نشان دادن این مطلب مثالی بر روی مجموعه داده movielens^[98]بیان می­گردد. در این مجموعه داده دو کاربر فرضی و در نظر گرفته می­ شود و با کنترل پروفایل هریک از آنها مشخص می­ شود که کاربر به ۱۳۵ آیتم و کاربر به ۹۴ آیتم امتیاز داده است که از این تعداد، ۲۲ آیتم به صورت مشترک توسط هر دو کاربر دارای امتیاز می­باشند. به جهت سادگی فرض می­ شود که بهترین همسایه کاربر برای ارائه پیشنهاد به وی کاربر می­باشد و برای تعیین امتیاز آیتم­های موجود در مجموعه مورد ارزیابی کاربر ، از نظرات موجود در پروفایل کاربر استفاده می­گردد.
با فرض این مطلب که اندازه مجموعه تست کاربر دارای ۵۰ آیتم است اولین نکته قابل ملاحظه این است که تنها تعداد ۱۸ عدد از آیتم­های مجموعه تست، درون پروفایل کاربر دارای مقدار می­باشند بنابراین می­توان تنها امتیاز ۱۸ آیتم از مجموعه تست را پیش ­بینی کرد. علاوه بر آن امتیاز ۵ کاربر ممکن است برابر امتیاز ۴ کاربر باشد و یا امتیاز ۲ کاربر معادل امتیاز ۱ کاربر باشد بنابراین بدون در نظرگرفتن تفسیر نظرات یکدیگر، میزان خطای موجود در نتایج حاصل بسیار زیاد خواهد بود.
برای نشان دادن تفاوت نظرات این دو کاربر می­توان از یک ماتریس دو بعدی که در جدول شماره ۴-۱ نشان داده شده است استفاده نمود. هر سلول در این ماتریس، نشان دهنده تعداد یک امتیاز خاص می­باشد که توسط دو کاربر تخصیص داده شده است به عنوان مثال عنصر سطر سوم و ستون چهارم که دارای مقدار ۳ است نشان دهنده این مطلب است که در خصوص ۳ آیتم، کاربر امتیاز ۳ را در نظر گرفته است اما در خصوص همان ۳ آیتم کاربر امتیاز ۴ را در نظر گرفته است .
جدول ۴-۱ : ماتریس پراکندگی نحوه امتیازدهی دو کاربر و

۲-pos

FW VBP,VBP NN

۳-pos

FW VBP NN

خصیصه‌های ۳-POSWORD

۳-POSWORD

I/FW go/VBP home/NN

آگراوال و میتال سال ۲۰۱۳ تحقیقی را انجام داده‌اند [۵] که در این تحقیق از روش‌های انتخاب خصیصه سودمندی اطلاعات و حداقل‌ افزونگی - حداکثر ‌وابستگی استفاده شده است، همچنین از خصیصه‌های Unigram و Bigram و گزیده‌ای از کلمه‌-‌‌POS در جهت مدل‌سازی متن بهره‌گرفتند. طبقه‌بندی در این تحقیق بر روی مجموعه داده بازبینی فیلم‌ها دقت بالاتری نسبت به روش ارائه شده توسط عباسی و همکارانش داشت. آنها نشان دادند که روش انتخاب خصیصه حداقل ‌افزونگی - حداکثر وابستگی عملکرد بهتری نسبت به سودمندی اطلاعات دارد. از جمله مشکلات روش ارائه شده توسط آگراوال و میتال مجموعه خصیصه‌های مورد استفاده آنها می‌باشد که در این رساله مجموعه خصیصه‌های مناسب‌تری برای تحلیل احساس موجود در متن ارائه می‌شود.

جدول ۲-۲ مجموعه کاملی از خصیصه ها N-gram
همانطور که در جدول ۲-۲ می‌بینید مجموعه خصیصه‌هایی N-gram که برای مدلسازی اسناد می‌توان از آنها بهره گرفت بسیار زیاد هستند؛ هر کدام از این مجموعه خصیصه‌ها خود با یک بردار با هزاران خصیصه اسناد را مدلسازی می‌کنند، بسیاری از این خصیصه‌ها افزونه و یا با تحلیل احساس غیر مرتبط هستند. برای دستیابی به دقت و سرعت بالاتر در عملیات طبقه‌بندی بهتر است از یک الگوریتم انتخاب خصیصه بهره بگیریم تا بتوانیم سودمندترین خصیصه‌ها را از میان هزاران خصیصه استخراج کنیم و عملیات طبقه‌بندی و تحلیل احساس را با سرعت و دقت بیشتری انجام دهیم.
سی و گوپتا در سال ۲۰۱۳ مقاله‌‌ای را ارائه کرده‌اند، آنها بجای استفاده از روش‌های انتخاب خصیصه پیچیده تلاش کرده‌اند ترکیب مناسبی از خصیصه‌ها را جهت دستیابی به دقت بالاتر در عملیات طبقه‌بندی، بیابند. همچنین برای کاهش دادن اندازه بردار خصیصه و حذف خصیصه‌های غیر مرتبط از sentiwordnet استفاده کرده‌اند. مجموعه داده این تحقیق اندازه کوچکتری نسبت به مجموعه داده مورد بررسی در سایر تحقیقات ذکر شده داشته است[۷]. در تحقیق مذکور با فیلتر کردن خصیصه‌هایی که وزن مثبت یا منفی آنها (وزن هر کلمه همان مقداری بین ۰ و ۱ است که از Sentiwordnetاستخراج شده است) کمتر از ۰٫۵ بود، تعداد خصیصه‌ها را کاهش داده‌اند. ویژگی این روش استفاده از ترکیب های ساده و متفاوت، همچنین کاهش تعداد خصیصه‌ها با بهره گرفتن از Sentiwordnet است. مشکل اصلی این روش مجموعه داده مورد استفاده در آن است؛ این مجموعه داده قابلیت نشان دادن پایداری روش را ندارد.
فاز اول تحلیل احساس ارائه مدل مناسبی برای اسناد است. در رساله جاری از سه کار [۱]، [۷] و [۵] برای مدل‌سازی اسناد الهام گرفته شده است. تحقیق [۱] مدلی جامع از خصیصه‌های N-gram ارائه داده است، ولی تعداد مجموعه خصیصه‌های آن زیاد است، افزایش خصیصه‌ها در بردار خصیصه‌ها، باعث افزایش خصیصه‌های افزونه و غیر مفید خواهد شد. وجود خصیصه‌ی غیر مفید یا افزونه در بردار خصیصه‌های حاصل از مدلسازی اسناد باعث می‌شود، اثرگذاری سایر خصیصه‌های سودمند و مرتبط با تحلیل احساس کاهش یابد لذا به همان نسبت دقت طبقه‌بندی نیز کاهش می‌یابد، همچنین باعث افزایش حجم بردار خصیصه خواهد شد در نتیجه ما را با مشکل حافظه مواجه خواهد کرد و سرعت طبقه‌بندی را به شدت کاهش می‌دهد. تعداد زیاد خصیصه‌ها، ما را در استفاده از الگوریتم انتخاب خصیصه محدود می‌کند. در این رساله تلاش بر آن بوده مجموعه کاهش یافته‌ای از خصیصه‌ها را برای مدل‌سازی اسناد برگزینیم، به گونه‌ای که مدل مناسبی از اسناد را برای تحلیل احساس ارائه دهند. تحقیق [۵] مدلی ترکیبی از خصیصه‌ها n-gram را را ارائه داده است و این مدل را روی ۴ مجموعه داده تست کرده‌ تا پایداری روش پیشنهادی خود را بررسی کنند. مجموعه خصیصه‌های مورد استفاده در تحقیق مذکور عبارت بودند از: ۱- خصیصه‌های unigram 2- خصیصه‌های bigram 3- ترکیب این دو مجموعه خصیصه‌ها.
الف- خصیصه‌های unigram: در ابتدا بردار خصیصه‌های unigram را از متن استخراج کرده‌اند سپس مدل حاصل را با بهره گرفتن از الگوریتم‌های یادگیری ماشین طبقه‌بندی کرده‌اند؛ در این روش آنها به دقت طبقه‌بندی ۸۲٫۷% در مجموعه داده بازبینی فیلم ها دست یافتند. حالت دوم با الگوریتم انتخاب خصیصه حداقل افزونگی – حداکثر وابستگی خصیصه‌های غیرسودمند را از مدل حاصل در مرحله قبل فیلتر کرده‌اند؛ در این حالت به حداکثر دقت ۸۹٫۲% دست یافتند.
ب- خصیصه‌های bigram: این مجموعه خصیصه بدون اعمال الگوریتم انتخاب خصیصه‌ای از متن استخراج شده‌اند و دقت بدست آمده از طبقه‌بندی ۷۹٫۲% برای مجموعه داده بازبینی فیلم‌ها بوده است. در حالت دوم با اعمال الگوریتم انتخاب حداقل افزونگی – حداکثر وابستگی به حداکثر دقت ۸۱٫۱% دست یافتند.
ج- ترکیب خصیصه‌های unigram و bigram: این مجموعه خصیصه بدون هیچ گونه انتخاب خصیصه‌ای از متن استخراج شده‌اند در این روش آنها توانستند مجموعه داده بازبینی فیلم‌ها را با دقت ۸۷٫۰% طبقه‌بندی کنند. در روش دوم با الگوریتم انتخاب خصیصه حداقل افزونگی – حداکثر وابستگی به حداکثر دقت ۹۱٫۱% دست یافتند و با اعمال الگوریتم انتخاب خصیصه سودمندی اطلاعات به دقت طبقه‌بندی ۹۰٫۱% دست یافتند.
نتایج بالا نشان از عملکرد مطلوب خصیصه‌های unigram و سودمند نبودن خصیصه‌های bigram دارد، و تصدیق کننده نتایجی است که سال ۲۰۰۲ pang و همکارانش به آن دست یافتند، به این دلیل که آگراوال و میتال به پراکندگی و نرمالسازی خصیصه‌های bigram هیچ توجهی نکرده‌اند. آنها تلاش کرده‌اند تعداد خصیصه‌ها را کاهش دهند در صورتی که میتوان تعداد خصیصه‌ها را با حفظ تعادل تعداد بین خصیصه‌های unigram، bigram و trigram تا حدی افزایش داد، تا بتوانیم به نتایج بهتر دست یابیم.
در رساله جاری برای تست پایداری روش پیشنهادی، ۴ مجموعه داده را برای تست و ارزیابی در نظر گرفته‌ایم، مدلی که در این رساله ارائه شده است دقت طبقه‌بندی را نسبت به [۱] و [۵] افزایش داده است. محققین در [۷] با بررسی انواع خصیصه‌های متفاوت ترکیب مناسبی از خصیصه‌ها را ارئه داده‌اند. ما نیز برای یافتن خصیصه‌های مطلوب در جهت مدل‌سازی اسناد ترکیب خصیصه‌های متفاوت را مورد بررسی قرار داده‌ایم.
الگوریتم‌های انتخاب خصیصه
در عصر فناوری اطلاعات با حجم زیادی از داده‌ها روبرو هستیم. می‌توان دانش مفیدی از این حجم زیاد داده استخراج کرد. بهتر است بگوییم به دلیل مشکلاتی که برای نگهداری، ذخیره سازی و پردازش این حجم داده‌ها مطرح می‌شود، اگر اطلاعاتی از داده استخراج نکنیم یک فقدان است. حجم زیاد داده‌ها به رسانه‌های ذخیره سازی و همچنین حافظه اصلی زیادی برای پردازش نیاز دارند. باید توجه داشته باشیم حجم قابل توجهی از این داده‌ها، غیر مفید، افزونه و یا غیر مرتبط هستند. لذا ضرورتی در نگهداری و یا پردازش همه این داده ها وجود ندارد. بهتر است فکری اندیشیده شود تا این داده‌های غیر ضروری حذف شوند و در فرایندهای مهم و پرهزینه وارد نشوند. الگوریتم‌های انتخاب خصیصه نیز همین هدف را دنبال می‌کنند. چنانچه مدلی ارائه شود این مدل متشکل از ده‌ها هزار خصیصه باشد، بسیاری از این خصیصه‌ها برای فرایند تحلیل احساس مفید نخواهند بود پس بهتر است این خصیصه‌ها به اشغال کردن حافظه و گرفتن سرعت عملیات منجر نشوند. ضمن اینکه از طرفی دقت عملیات را نیز کاهش خواهند داد.
الگوریتم‌های انتخاب خصیصه متعددی وجود دارد و در تحقیقات از اغلب آنها استفاده شده است.
بطور کلی دو نوع روش انتخاب خصیصه وجود دارد:

• تک متغیره.

• چند متغیره.

روش تک متغیره هر خصیصه را به تنهایی در نظر می‌گیرد، خصیصه را ارزیابی کرده و یک رتبه به آن می‌دهد. مانند الگوریتم‌های مربع کای^[۱۶] ، درست نمایی لگاریتمی^[۱۷] و سودمندی اطلاعات^[۱۸] . هر چند این روش‌ها سریع هستند ولی چون هر خصیصه را به تنهایی ارزیابی می‌کنند و به ارتباط بین آن خصیصه با سایر خصیصه‌ها توجهی ندارند، دقت کمتری دارند. این نوع الگوریتم‌ها به دلیل پیچیدگی زمانی کمتری که دارند، برای مجموعه داده‌هایی که بردار خصیصه‌های بزرگتری دارند مناسب‌اند [۱].
انتخاب سودمندترین خصیصه‌ها از میان تعداد بسیار زیاد خصیصه‌ها می‌تواند باعث افزایش دقت عملکرد الگوریتم طبقه‌بندی شود [۲۶]. شکل ۲-۱ مهمترین الگوریتم‌های انتخاب خصیصه تک متغیره را نشان می‌دهد.
شکل ۲-۱ مهمترین الگوریتم های انتخاب خصیصه تک متغیره
روش‌های انتخاب خصیصه‌ی تک متغیره نسبت به روش‌های چند متغیره پیچیدگی زمانی کمتری دارند به همین دلیل در بسیاری از تحقیق‌ها از روش‌های تک متغیره استفاده شده است.
[۸] و [۱۵] برای طبقه‌بندی متن از سودمندی اطلاعات استفاده کرده‌اند. تحقیق [۳] با اتکا به نتایج [۸] و [۱۵] روش سودمندی اطلاعات را برای انتخاب سودمندترین خصیصه‌ها برگزید. عباسی و همکارانش با بهره گرفتن از سودمندی اطلاعات و انتخاب سودمندترین خصیصه‌ها به دقت ۹۲٫۵% در تحلیل احساسات و عقاید موجود در متن مجموعه داده بازبینی فیلم دست یافتند. آنها در این تحقیق برای طبقه‌بندی از روش SVM بهره برده‌اند.
در [۱۶] برای انتخاب خصیصه از روش مربع کای استفاده شده است. آنها بهترین نتیجه خود را با بکارگیری طبقه بند SVM و حداکثر آنتروپی به صورت ترکیبی بدست آوردند. باید توجه کنیم برای بهبود طبقه‌بندی بهتر است، بتوانیم مدل درستی از اسناد را ارائه دهیم، تا به دقت بالاتری دست یابیم. استفاده همزمان و ترکیبی از چند الگوریتم طبقه‌بندی باعث افزایش پیچیدگی زمانی خواهد شد و نهایتا برای مجموعه داد‌های متفاوت لزوما باعث افزایش دقت طبقه‌بندی نخواهد شد. استفاده ترکیبی از چند الگوریتم طبقه‌بند برای یک مجموعه داده نمی‌تواند راه حلی برای بهبود سرعت و دقت طبقه‌بندی متون باشد. در عوض استفاده از چند طبقه‌بند می‌تواند از چند فیلتر انتخاب خصیصه استفاده کرد، یا به دنبال مدل مناسبتری برای مدلسازی اسناد باشیم.
[۲۰], [۲۵],[۱۴] از روش درست نمایی لگاریتمی استفاده کردند. در بین سه مقاله ذکر شده مقاله [۲۰] به حداکثر دقت ۹۰% دست یافت.
روش‌های چند متغیره پر استفاده‌ای نیز وجود دارد که استفاده از آنها باعث کاهش معقول تعداد خصیصه‌ها و افزایش نامعقول پیچیدگی زمانی خواهد شد
شکل ۲-۲ تعدادی از روش‌های چند متغیره انتخاب خصیصه که در سال‌های اخیر ارائه شده‌اند را نشان می‌دهد. در این قسمت بحث زیادی نخواهیم کرد، فقط کارهایی که از این روش‌ها استفاده کرده‌اند را بیان می‌کنیم. مهمترین مشکل این روش‌ها پیچیدگی زمانی آنها است. اگر اسناد بزرگ باشند و تعداد خصیصه‌ها زیاد باشد این روش‌ها عملا ناکارآمد خواهند بود. چنانچه اسناد کوچک باشند و تعداد خصیصه‌ها نیز کم باشد می‌توان از روش‌های چند متغیره استفاده کرد، ولی امروزه در عصر اطلاعات با حجم فراوانی از داده‌ها مواجه هستیم بهتر است راه حل‌هایی برای مدیریت داده ها ارائه شود.
عباسی و همکارانش در سال ۲۰۰۷ با ترکیب کردن الگوریتم ژنتیک با الگوریتم سودمندی اطلاعات روش انتخاب خصیصه EWGA^[19] را ارائه دادند با بهره گرفتن از این روش توانستند به دقت طبقه‌بندی ۹۵% دست یابند[۳] . این الگوریتم انتخاب خصیصه به خوبی کار می‌کند، ولی پیچیدگی زمانی این روش قابل توجه است. عباسی و همکارانش مقایسه‌ای که در مقاله سال ۲۰۱۳ خود انجام داده‌اند زمان لازم برای انتخاب سودمندترین خصیصه‌ها برای الگوریتم ژنتیک/سودمندی اطلاعات را بالغ بر ۶۰۰۰ دقیقه بیان کرده‌اند. لذا برای تحلیل داده ها با حجم زیاد نمی‌توان به این روش ها متکی بود.
ما برای حذف خصیصه‌های غیر مفید همانطور که پیش از این نیز به آن اشاره کرده‌ایم از روش‌های تک متغیره استفاده خواهیم کرد.
فصل بعد به ارائه روش پیشنهادی خواهیم پرداخت. در این رساله سه روش با کاربردهای متفاوت ارائه شده است. سپس روش های مورد نظر برای زبان فارسی نیز تعمیم داده شده‌اند و بر مجموعه داده زبان فارسی نیز اعمال شده اند.
شکل ۲-۲ مهمترین روش های انتخاب خصیصه چند متغیره