ای است که معمولا برای اندازه گیری تغییر در یک مجموعه متغیرهای مرتبط در طول زمان یا برای مقایسه سطوح کلی (عمومی) این متغیرها در بین کشورها یا نواحی مختلف بکار میرود. در اکثر رشته های علوم، شاخصها مورد استفاده واقع میشوند، اما در علم اقتصاد جایگاه و اهمیت خاصی دارا هستند. شاخصها ابزار سودمندی در اقتصاد میباشند، زیرا حرکات یا تغییرات متغیر مورد نظر را به سادهترین و راحتترین شیوه ممکن بیان میکنند. بعنوان مثال، شاخص قیمت مصرف کننده، که تغییرات قیمتی مجموعهای از کالاها و خدمات مصرفی را نمایش میدهد، یکی از پر کاربردترین شاخصهای اقتصادی در هر کشور محسوب میشود. از دیگر شاخصهای مهم، میتوان به شاخصهای مالی (همانند شاخص داوجونز و نیکی) در بازار سهام اشاره نمود.
به بیان دیگر شاخص بازار سهام یک معیار مفید و خلاصه شدهای از انتظارات جاری در مورد آینده سهام میباشد که بعنوان میزان الحراره حساسی، آثار پدیده های سیاسی، اقتصادی و غیره را منعکس ساخته و تغییرات ساختاری و بلندمدت در اقتصاد را منعکس مینماید. بنابراین اگر شاخصهای بازار سهام به درستی طراحی و فرمولبندی شوند، در آن صورت میتوان از آنها بعنوان معرف و نماگر پیشرو عملکرد اقتصادی کشور نام برد. امروزه اندازه و روند شاخصهای قیمت سهام یکی از مهمترین عوامل تاثیرگذار بر تصمیمات سرمایهگذاران در بازارهای مالی محسوب میشود. با توجه به اینکه سرمایهگذاران با علائق و سلایق خاصی اقدام به سرمایه ­گذاری در بورسهای اوراق بهادار مینمایند، لذا در اکثر بورسهای پیشرفته علاوه بر شاخصهای کل، شاخصهای معینی جهت نمایش رفتار بخش خاصی از بازار طراحی و محاسبه میگردند.
در سطح بازارهای مالی محاسبه شاخص موارد استفاده و کاربرد زیادی دارند در واقع شاخصها، بیان کننده بازده کل بازار یا عناصر مشخصی از بازار در یک دوره معین بوده و میتوان از شاخصها به عنوان مبنایی در جهت مقایسه عملکرد انواع پرتفوهای تشکیل شده در بازار استفاده نمود. علاوه بر این از آنجایی که قیمت سهام با تغییرات انتظارات سهامداران از وضعیت اقتصادی شرکتها در حال نوسان میباشد و این نوسان قیمتها روی شاخص بازار تاثیر میگذارد، لذا میتوان شاخص بازار را به عنوان نماگر وضعیت و عملکرد آتی اقتصاد در سطح ملی دانست. به منظور تضمین اینکه یک شاخص سهام، بطور منطقی نشان دهنده رفتار بازار و شرایط آینده اقتصاد باشد، لازم است که در فرمولبندی آن معیارهای واقعی مورد استفاده قرار گیرد.
۲-۸-۱- تعریف شاخص
اصطلاح شاخص در ادبیات مالی، فوق العاده زیاد بکار رفته اما ظاهرا به شیوه دقیقی تعریف نشده است. فرهنگهای لغات معمولا شاخص را بعنوان چیزی که نشان میدهد، مشخص میکند، نمودار یا نماینده است، وصف میکنند. ولی پر واضح است که این اصطلاح در ادبیات مالی حاکی از معنای گستردهتری از مقداری است که با تغییرات خود، دگرگونیهای روی داده در طی زمان یا مکان را نشان میدهد، البته منظور آن دسته از دگرگونیهایی است که دامنه تغییرات آنها بگونهای است که قابلیت اندازه گیری مستقیم به خودی خود یا مشاهده مستقیم را در عمل ندارند.[۸۵] در زیر تعریف بعمل آمده از شاخص را جهت آشنایی بیشتر ذکر میکنیم:

• شاخص قیمت بعنوان یک کمیت عددی، تغییرات قیمت سهام موجود در بازار مالی را مورد سنجش قرار داده و تحولات و تغییرات بازارهای مالی را اندازه گیری و منعکس مینماید.

به بیان دیگر شاخص جهت و میزان حرکت اوراق بهادار و یا پرتفوی خاصی را نشان میدهد و در واقع بازتابی از تمایل کلی بازار اوراق بهادار است. در واقع شاخص سهام چگونگی عملکرد بازار را نشان میدهد و از طرف دیگر روند بازار را که نشان از حرکت کلی قیمت بازار سهام است اندازه گیری مینماید. بنابراین، شاخص معیار اندازه گیری و قضاوت سرمایهگذاران در مورد کل بازار سهام و یا در مورد گروه خاصی از سهام در مقابل عملکرد سهام منفرد است. به همین خاطر بعنوان معیاری سودمند شناخته شده و توسط مشارکتکنندگان بازار مورد استفاده قرار میگیرد.
اساسا، طراحی و محاسبه عدد شاخص کوششی است برای پدید آوردن معیار همگن برای اشیا، ویژگیهای کیفی و کمیتهای ناهمگن. یکی از وجوه ناهمگنی فرآوردهها، وجود واحدهای قابل سنجش متفاوتی چون وزن، حجم، طول، مساحت، تعداد، مدت استفاده و مواردی از این قبیل است که برای تعیین کمیت آنها بکار میرود. اگر این فرآوردهها در معرض خرید و فروش منظم و وسیع قرار داشته باشند، همگنسازی آنها ضرورت مییابد.
به بیان کلی، اعداد شاخص برای مقاصد بسیار متنوعی، از جمله برای نشان دادن تغییرات مواردی از قبیل قیمت سهام شرکتها در بورس، تولیدات صنعتی، بازده تولید، درآمدهای ملی، قیمتهای عمده فروشی، هزینه زندگی، و بسیاری دیگر تهیه میشوند. در تهیه شاخصهای قیمت، عموما اعداد شاخص بر مبنای زوجهایی از مقدار و قیمت مطرح میشوند.
در این میان زنجیرهای زمانی اعداد شاخص را میتوان به مثابه روندنمایی از پدیده مورد بررسی در نظر گرفت. اعداد شاخص معیاری برای نشان دادن تغییرات اینگونه واقعیتها است. درباره عدد شاخص به مثابه روندنمای تغییرات قیمت، لازم است به این مساله توجه شود که چگونه باید از ترکیب تغییرات نسبی قیمت سهام شرکتهای گوناگون یک عدد شاخص بدست آورد که بتوان آن را معیاری از تغییر نسبی سطح عمومی قیمتها دانست.
باید یادآوری شود که ثبات رویه در تهیه شاخص میتواند برقابلیت اتکای آن بیافزاید، از این گذشته راه های مقایسه و ارزیابی مبانی تئوریک اعداد شاخص که در ادامه بدان اشاره خواهد شد نیز چندان بسته نمیباشد. مضافا اینکه در تهیه شاخصها مسائل بسیار حائز اهمیتی چون :

• انتخاب پایه (مبدا مقایسه)
• انتخاب مجموعه نمونه (سبد)
• تعیین اهمیت نسبی (وزن) اجزا تشکیل دهنده سبد

وجود دارند که نیازمند بررسی و پشتوانه نظری کافی درباره هر یک میباشد. زیرا مقایسه و سنجش سلسلهای از شاخصها هنگامی معنادار است که اجزای تشکیل دهنده سبد از قبیل قیمتها، مقادیر، و سال یا سالهای مبدا در وضعیتی عادی و قابل مقایسه انتخاب شده و از حالتهای افراط یا تفریط و بهم خوردگیها و افت و خیزهای تند و زودگذر بدور بوده باشد. موضوع دیگری که مطرح میباشد بکارگیری شیوهای جهت خنثی کردن آثار افت و خیزهای شدید قیمتی در اقلام سبد مورد محاسبه شاخص میباشد.
در هنگام بررسیهای علمی، به منظور انجام ارزیابیهای دقیق و قابل اتکا، نیازمند معیارهای درست و منطقی میباشیم. بر این اساس نماگرهای اقتصادی در شناسایی رفتارها و سیستم های موجود، شناخت روندها و جهت آنها و نیز ترسیم چشماندازهای آتی از اهمیت اساسی برخوردار هستند.
از نظر مفهوم آماری، شاخصها در گروه نماگرها قرار میگیرند. نماگرها به مفهوم بکارگیری مجموعهای از داده ها و فرایندها برای تشخیص تغییرات دورهای و نقاط چرخش رفتار متغیرهای مورد بررسی است. شاخصها از دیدگاه زمانی در سه گروه شاخصهای تاخیری[۸۶]، شاخصهای همزمان[۸۷] و شاخصهای پیشرو[۸۸] طبقهبندی میگردند. تفاوت نماگرهای فوق در این است که افت و خیزهای برخی از آنها قبل از افت و خیزهای بقیه بوقوع میپیوندد.[۸۹]
شاخصهای پیشرو بیشتر در متغیرهای قیمتی و مواردی نمود مییابند که نسبت به اختلالهای اتفاقی کوتاه مدت یا نوسانهای ادواری اقتصاد ملی حساسیت زیادی دارند. شاخصهای همزمان حرکتهای ادواری کمتری دارند و هموارتر میباشند. و به همین ترتیب شاخصهای تاخیری دارای کمترین نوسانات ادواری بوده و بسیار هموار می باشند.