شکل۴-۳- گروه بندی ۱۵ جمعیت آویشن کوهی بر اساس صفات کیفی با بهره گرفتن از الگوریتم . UPGMA ۷ (زنجان۳)، ۱۰ (آذربایجان غربی۴)، ۱۱ (زنجان۲)، ۲۱ (کردستان۳)، ۲۲ (قزوین۲)، ۲۳ (کردستان۲)، ۲۷ (قزوین۱)، ۴۷ (لرستان)، ۵۰ (زنجان۱)، ۵۱ (تهران)، ۵۴ (آذربایجان غربی۱)، ۵۶ (کرمان)، ۵۸ (کردستان۱)، ۶۷ (آذربایجان غربی۲) و۷۰ (آذربایجان غربی۳).

۴-۲-ارزیابی فیتوشیمیاییپ( اسانس و ترکیبات اسانس)

۴-۲-۱- تجزیه واریانس

نتایج نشان داد (جدول ۴-۶) که جمعیتهای مورد مطالعه از نظر میزان اسانس دارای تفاوت معنی داری در سطح یک درصد) ۰۱/۰(p≤ هستند. بر اساس نتایج آزمون مقایسه میانگین جمعیت ها (جدول ۴-۷)، درصد اسانس در جمعیت های آذربایجان غربی(۱)، تهران و آذربایجان غربی(۴) با ۸۵/۰ درصد بالاترین و در جمعیت های کردستان(۲)، آذربایجان غربی(۳) و قزوین(۲) با ۱۵/۰ درصد کمترین میزان بودند. نتایج نشان داد که جمعیت های مورد مطالعه به غیر از ترکیب کارواکرول، از نظر سایر ترکیبات شیمیایی اسانس تفاوت معنی داری با هم) ۰۱/۰(p≤ دارند. بالاترین ضریب تغییرات مربوط به ترکیب تیمول(۴/۳۲ درصد) و کمترین ضریب تغییرات مربوط به بورنیل استات (۸۷/۰ درصد) بود(جدول۴-۶).
نتایج مقایسه میانگین بین جمعیت های آویشن کوهی حاکی از آن بود که عملکرد ترکیبات جمعیت ها در شرایط مختلف، متفاوت است که تاثیر به سزایی در کمیت و کیفیت اسانس دارد به طوری که برخی محققین معتقدند که ژنوتیپ بر تنوع ترکیبات شیمیایی گیاهان دارویی اثر معنی داری دارد و تغییرات زیادی در جمعیت های مونه های شیمیایی با توجه به فاصله کم از یکدیگر اتفاق می افتد(Blandel and Aroson, 1995). بر اساس گزارشات موجود، شرایط اکولوژیکی، آب و هوایی و زمان برداشت(Cabo et al., 1982; Putievsky and Basker, 1977) ، ارتفاع (Gouyon, 1988) ، ساختار شیمیوتایپی جمعیت ها و سال به علت چندساله بودن آویشن (Ozguven and Tansi, 1988) و عوامل زراعی (Naghdi badi et al., 2004) بر عملکرد اسانس، کمیت و کیفیت مواد موثره آویشن تاثیر گذار هستند. از آنجا که اسانس ها، متابولیت های ثانویه ی گیاهی هستند و برخی از گیاهان در هنگام دریافت تنش های محیطی میزان متابولیت های ثانویه را در اندام های خود افزایش می دهند(Gout et al., 2000).
Bezic و همکاران )۲۰۰۵) گزارش دادند که با اینکه محیط رشد طبیعی جمعیت های Satureja montana وS. cuenifolia از نظر آب و هوایی یکسان است ولی تفاوت معنی داری در بازده و اسانس آن ها مشاهده شد که این تفاوت اساسا مشخصه تنوع ژنتیکی آن ها می باشد. تنوع در بازده اسانس می تواند به عوامل درونی گیاه یا عوامل بیرونی مربوط باشد. Kokkini و همکاران (۱۹۹۴) گزارش کردند که در شرایط اقلیم مدیترانه ای گیاه مرزنجوش دارای تعداد غدد ترشحی بیشتری از گیاهان منطقه کانتینتال بوده و در نتیجه بازده اسانس بیشتری نیز دارند. در مطالعه دیگر روی مرزه تابستانه نشان داده شد که تراکم، ساختار و اندازه غدد ترشحی اسانس عوامل موثر در میزان اسانس نیستند و تفاوت در سنتز اسانس از مسیرهای بیوسنتزی که منجر به تولید مونوترین ها می شوند ممکن است علت تنوع در بازده اسانس ارقام مختلف باشد Svoboda and Greenaway, 2003))، از طرفی تولید اسانس در گیاه مکانیزم سازگاری به شرایط محیطی استSangwan et al., 2001) Singh-). مطالعه روی گونه های گیاهی مختلف همانند مرزنجوش Azizi et al., 2009)) و مرزه تابستانه Baher et al., 2002)) نشان می دهد که میزان اسانس تحت شرایط استرس خشکی افزایش می یابد. Vokou و همکاران (۱۹۹۳) اسانس جمعیت های مختلف Origanum vulgare var hirtum از یونان را مطالعه کردند. نتایج نشان داد که ارتفاع از سطح دریا مهمترین عامل تعیین کننده میزان اسانس است چنانکه اسانس بیشتری در ارتفاعات پایین تر تولید می شود. به طور کلی افزایش دما در اغلب گونه های گیاهی باعث افزایش بیوسنتز اسانس ها می شود. در چنین شرایطی گیاه تحت تنش ملایم گرمایی و خشکی قرار می گیرد و برای مقابله با این تنش تولید ترکیبات محافظت کننده گیاه مانند مونوترین ها افزایش می یابدLusia et al., 2006)). افزایش بازده اسانس هنگامی که در محیط عامل خشکی و یا گرما وجود داشته باشد پیش از این برای گونه آویشن باغی گزارش شده است بر طبق نتایج خشکی و گرما می تواند میزان فتوسنتز را در گیاهان T.vulgaris محدود سازد و نیز با تغییر در میزان جذب مواد غذایی از خاک، تولید ماده الی، قند و اسید آمینه را دچار نوسان کند.

کارواکرول یک مونوترین فنلی است که از طریق تبدیل گاما ترپینن به پاراسایمن و سپس هیدروکسیلاسیون بعدی آن تولید می شود. این ترکیب فنلی و پیش ماده های ان به عنوان ترکیبات اصلی اسانس گونه های مختلف نعناعیان از جمله آویشن, مرزه و مرزنجوش می باشد. این ترکیبات دامنه وسیعی از فعالیت بیولوژیکی شامل ضد میکروبی، انتی اکسیدانی، ضد التهاب و غیره را نشان می دهندDi pasqua, 2007; De vicenzi et al., 2004)).
در مورد دو گونه مرزه خوزستانی و رشینگری به نظر می رسد ترکیب فنلی کارواکرول نقش مهمی در سازگاری گیاهان به محیط گرم و خشک جنوب غرب ایران و صخره های آهکی رویشگاه ها در این مناطق ایفا نماید. تفاوت های قابل توجهی که در این ترکیبات مشاهده می شود وابسته به محل، فصل و مرحله رشد گیاه می باشد Milos et al..2001))، ترکیبات شیمیایی اسانس وابسته به آب و هوا، شرایط جغرافیایی، دوره برداشت و تکنیک تقطیر می باشدSkocibusic and Bezic, 2004)). تفاوت شیمیایی موجود در اسانس مرزه همبستگی قوی با منشا جغرافیایی جمعیت ها و شرایط اکولوزیکی که در آن رشد می کنند دارند Milos et al., 2001)).
موقعیت جغرافیایی نقش بسیار مهمی را بر رشد نمو و همچنین میزان و کیفیت مواد موثره گیاهان دارویی دارا می باشد. البته در شرایط یکسان زراعی و مناطق مختلف جغرافیایی، تفاوت های قابل توجهی در میزان متابولیت های ثانویه که ناشی از مناطق مختلف رویشی می باشد در گیاهان دارویی مشاهده شده است.Vokou و همکاران (۱۹۹۳) تحقیقاتی را روی کیفیت و کمیت اسانس مرزنجوش تحت شرایط جغرافیایی مختلف انجام دادند که طبق نتایج آن ها بین محتوای کارواکرول و تیمول موجود در نمونه ها یک رابطه معنی دار معکوس مشاهده شد. از نظر آن ها ارتفاع اصلی ترین فاکتور محیطی تاثیر گذار بر محتوای اسانس گیاه مورد نظر بوده و نمونه های گیاهی اقلیم های گرمتر دارای حجم اسانس بیشتری بودند. حبیبی و همکاران (۱۳۸۵) گزارش دادند رشد و تولید گیاهان در اکوسیستم و رویشگاه های طبیعی مختلف، تحت تاثیر عوامل مختلف از جمله ارتفاع از سطح دریا قرار دارد. نتایج بررسی آن ها که بر روی آویشن کوهی انجام شد نشان داد که بیشترین میزان اسانس در ارتفاع ۱۸۰۰متری و کمترین آن در ارتفاع ۲۸۰۰ متری اختصاص داشت و در عین حال بیشترین مقدار لینالول اسانس مربوط به ارتفاع ۲۸۰۰ متری و کمترین ان به ۱۸۰۰ متری تعلق داشت. بررسی های آماری نشان داد که بین درصد اسانس و اختلاف ارتفاع یک رابطه خطی منفی و معنی داری وجود دارد.