معنی و مفهوم اسراف

واژه «اسراف» در لغت به معنی «گزاف کاری کردن، در گذشتن از حد میانه، تلف کردن مال، ولخرجی کردن آمده است. راغب در مفردات می گوید: «اَلسّرَف، تَجاوُزُ الْحَدِّ فی کُلِّ فِعْلٍ یفْعَلُه الانْسانُ وإِنْ کانَ ذلک فی الإِنْفاقِ أشْهر؛ اسراف به معنی تجاوز از حد و معیار در هر کاری است که از انسان سر بزند، گرچه استعمال آن در موارد زیاده‏روی در انفاق مال بیشتر است. » و گاهی به خروج از اعتدال در مقدار خرج مال و زمانی هم به چگونگی بذل مال و مورد آن اطلاق می‏شود. اما بنا به مفهوم سخن راغب و روح معنی «کل فعل‏»، اسراف به هر گونه تجاوزکاری و زیاده‏روی گفته می‏شود .

از بررسی ای که در معنا و مفهوم کلمه اسراف در کتب لغویین انجام داده شد، به دست می آید که اسراف به معنای هرگونه تجاوز و تعدی از حدود چه مالی و اقتصادی و چه اعتقادی و اخلاقی و رفتاری است .اما اسراف در اصطلاح قرآنی : با مطالعه دقیق و بررسی همه جانبه ی آیات قرآنی که درباره ی اسراف آمده، به دست می آید که اسراف در قرآن مجید یک معنای وسیع و گسترده و مفهوم بسیار جامع و عام دارد و به معنای هرگونه کوتاهی و زیاده روی و تجاوز از حد اعتدال و گرایش به سوی افراط و حتی تفریط است.   این واژه  در قرآن کریم معادل اتلاف، گشاده بازی، ولخرجی، مصرف زدگی ، زیاده روی ، بیرون از حد خرج کردن می‌باشد.

واژه اسراف که بیش از 23 بار در آیات متعدد قرآن در اشکال مختلف به کار گرفته، از این رو تنها به معنای افراط و تفریط نیست و اختصاصی به کوتاهی و یا زیاده روی ندارد. هرچند بیش تر در معنای زیاده روی و افراط به کار می رود ولی این موجب نمی شود که از اطلاق آن دست برداریم و تنها به معنی خروج از اعتدال به سمت و سوی زیاده روی بگیریم درحالی که این واژه دربردارنده هرگونه خروجی به سوی کم یا زیاده است. کمینه و یا بیشینه در هر امری را می توان اسراف دانست.

در کاربردهای قرآن اسراف اختصاص به امری خاص مانند امور اقتصادی ندارد بلکه با مطالعه دقیق و بررسی همه جانبه آیات قرآنی که درباره ی اسراف آمده به دست می آید که اسراف در قرآن مجید یک معنی وسیع و گسترده و مفهوم بسیار جامع و عام دارد که هرگونه تجاوز از حد اعتدال و انحراف ازحق و هرنوع تعدی از حدود الهی چه اقتصادی و مالی و چه در صفات و اخلاقیات و حالات نفسانی و رفتار را شامل می شود و منحصر به امور اقتصادی و مالی نیست . به عنوان مثال خداوند در سوره ی زمر می فرماید: « قُلْ یَاعِبَادِی الَّذِینَ أَسْرَفُواْ عَلی أَنفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُواْ مِن رَّحْمَهِ اللَّهِ  إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعًا  إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیم‏[6]؛ بگو: ای بندگان من که بر خود اسراف و ستم کرده‏اید! از رحمت خداوند نومید نشوید که خدا همه گناهان را می‏آمرزد؛ زیرا او بسیار آمرزنده و مهربان است‏.»

در این آیه­ی شریفه «اسراف» به معنای «ستم نمودن بر خود» و« تجاوز نمودن از حدود الهی » است.

محمد معین، پیشین ، ج1، ص266.

راعب اصفهانی، پیشین، ص407

  ابن منظور؛ پیشین، ج‏9، ص: 148 و نیز طبرسی؛  مجمع البیان؛تهران :ناصرخسرو، 1372ش،  ج5 ص192 و حسن مصطفوی، پیشین، ج5 ،‏ ص110

محمدبن احمد قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، ج‏4، چاپ اول‏،  تهران: انتشارات ناصر خسرو، 1364 ش، ص: 231 

معانی اسراف در قرآن:

1) از حدّ گذشتن در گناه و نافرمانی  طه/ 127،  مائده/ 32،  اعراف/ 81،  یونس/ 12 و 83،  انبیا/ 9،  یس/ 19،  زمر/ 53،  غافر/ 28 و 38.

2) از حدّ گذشتن در انفاق،  فرقان/ 67

3) زیاده‌روی در خوردن یا مصرف آنچه حلال است،  اعراف/ 31،  نساء/ 6،  انعام/ 141

4) به همراه حرف «فی» به دو معنی:الف) افراط و زیاده‌روی در کاری،  اسراء 33ب) تفریط و تقصیر در عمل صالح و حق خداوند،  آل عمران/ 147.( بهاء الدین خرمشاهی، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، ج 1، چاپ اول،   انتشارات دوستان و انتشارات ناهید، 1377 ش، ص 213)

  زمر/53