موسیقى با کارکردهاىِ گوناگونى که در دوره‏ىِ معاصر یافته، موضوعى نو به شمار رفته است. که ازمجتهدین در این امربه عنوان راهنماى جاودانه انتظار مى‏رود، در خصوص حرمت یا حلیت آن ارائه‏ىِ طریق کنند.

کلیدواژه : موسیقی، غنا،فقهای معاصر،حکم،تغنّی.
مقدّمه
موسیقی پدیده ای است که در تاریخ زندگی بشر نقش انکار ناپذیری دارد. برای پی بردن به این امر، کافی است پیشینه‌ حضور آن در جوامع گوناگون بشری مورد مطالعه قرار دهیم. شاید به روشنی معلوم نباشد که سرآغاز آشنایی با این پدیده چه زمان بوده است، ولی قراین وآثار زیادی در دست است که حکایت از رواج آن در دوره‌های کهن تاریخی، میان اقوام وملل دارد. شاید پدیده موسیقی، فرایند کشش وتمایل فطری انسان به زیبایی‌ها باشد. استعداد آن در بین تمام طبقات بشری موجود، ولی اشکال وصور بکارگیری آن، گوناگون بوده است.

این واقعیت هم گفتنی است که این پدیده به سان خیلی از بهره مندی های انسان در بیشتر ادوار، نقش تخریبی و باز دارنده از اهداف و مقاصد تکاملی داشته است و به همین جهت، ادیان آسمانی و شریعت اسلام در برابر آن واکنش منفی واعتراض داشته‌اند؛ دین مبین اسلام به عنوان کامل‌ترین و جامع ترین دین به نیازها و رفتارهای انسان از افق بالایی نگریسته و برای رشد و تکامل او تکالیفی قرار داده است. این تکلیف چون در زمان‌های مختلفی برای انسان پیش می‌آیند، متنوع و گوناگون‌اند. اگر به مجلس عزا و سوگواری ترغیب می‌شود، در مقا بل به برپایی مجالس شادی و جشن نیز توصیه می‌شود. لذا باید با دقت تمام در پی این مطلب بود که آیا این پدیده را کاملاً کنار نهاد؟! و انتظار هیچ نقش مثبتی از آن نداشت؟! یا آن که می‌توان ساحت آن را از آلایش‌ها زدود و نقش ها وکاربردهای صحیح، مشروع و عقلایی را از آن طلب نمود.
درباره‌ی موسیقی از نظرگا ه های تاریخی، علمی، هنری، روان شناسی و فقهی می‌توان بحث نمود و هر یک از جهات نامبرده نیازمند تحقیقات گسترده و خاصّی است، ولی آن چه در این گفتار در پی آن هستیم، تحلیل جوانب فقهی مسآله است. این بحث را فقهای شیعه و مذاهب اهل سنت مورد توجّه قرار داده و لااقل در دو موضع، یعنی کتب متاجر بخش مکاسب محرّمه و شهادات، از آن بحث کرده‌اند.
در این گفتار پیش از ورود به اصل بحث (تبیین وتوصیف بیان مسأله و بیان اهمیت و اهداف)، دو نکته را یادآوری می‌کنیم:
الف) موضوع غنا وموسیقی ازموضاعات مجمل فقهی است که درباره‌ی آن تعریف واحدی ارائه نگردیده است این اجمال در موضوع، قطعاً به اجمال در حکم هم سرایت می‌کند؛ بنابراین، کوشش نخستین ما باید شناخت درست موضوع و ارائه تعریف درست به اقرب باشد.
ب) فقهای شیعه اجمالاً حکم به حرمت موسیقی کرده‌اند و شاید در کمتر مسأله ای شهرت عظیمی در این حد حاصل شده باشد، ولی به یقین فتوای ایشان متأثر از شرایط متعارف روزگارشان ونقش سوء و مخرّب موسیقی بوده و امروزه با تحوّلات مکان وزمان، به ویژه اصل استقرار حکومت دینی که در صدد است ابزارهای هنری را در راستای مقاصد تکاملی استخدام کند، باید نگاه ما به این قضیّه، ژرف، اجتهادی، حق گرایانه و مصون از جمودِ ظاهر گرایی به نصوص باشد. چنین نگاهی به استنباط روشن درست فقهی خواهد انجامید.
در این تحقیق تلاش مى‏شود، با استناد به آیاتى از قرآن و روایات تفسیرى مربوط و نقد و بررسى آن‌ ها به این موضوع پرداخته شود.
روش تحقیق نظری و بر پایه‌ی مطالعات کتابخانه ای انجام گرفته است. که؛ در ۵ فصل تنظیم شده که در دو فصل نخست به تعریف موسیقی و انواع آن پرداخته و نیز ارتباط واژه‌ی موسیقی با واژه‌ی غنا از نگاه مراجع عظام مطرح شده است، سپس در یک فصل مجزّا و طولانی تری به انواع دلایل غنا و موسیقی که در بخش‌های مختلفی از آن، از روایات و آیات قرآن استفاده شده پرداخته شده است. و امّا فصل چهارم، برای آشنایی با نظرات علما و دانشمندان اهل سنت معاصر (کنونی)، راجع به غنا و موسیقی تنظیم شده و در فصل آخر نیز بحث مختصری راجع به راهکارهای جایگزینی موسیقی مبتذل است و درکل یک بحث نسبتاً جامعی که راجع به موسیقی و غنا نیازاست ارائه می‌گردد.
بخش اول: کلیات
۱-۱-کلیات
۱- ۱-۱- بیان مسأله
در لغت به فن ترکیب اصوات به نحوی که به گوش خوش آیند باشد موسیقی می گویند (معین،۱۳۸۶، ص ۱۰۷۰). و در اصطلاح به صوت و آهنگی گفته می‌شود که از آلات موسیقی پدید می‌آید. بنابراین بین موسیقی اصطلاحی و موسیقی فقهی رابطه عموم و خصوص مطلق است. موسیقی اصطلاحی عام و گسترده است و شامل موسیقی فقهی نیز می‌گردد و موسیقی فقهی خاص است و به بخشی از موسیقی اصطلاحی اختصاص دارد (حسینی، ۱۳۸۶، ص ۲۷).
در لغت به صوت طرب انگیز، آواز خوانی، آواز خوش، سرود و نغمه غنا گفته می‌شود. و در اصطلاح به آوازی که از حنجره بیرون می‌آید و در گلو چرخانده (چهچهه) و در شنونده حالت شادمانی ایجاد کند و مناسب با مجالس لهو و خوش گذرانی باشد غنا می گویند (غزالی، بی تا، ص ۲۷۳).
موسیقی یعنی فن ترکیب اصوات به نحوی که به گوش خوش آید و غنا یعنی آواز خوش و طرب انگیز، پس فرق بین موسیقی و غنا این است که موسیقی از ترکیب اصوات است ولی غنا از صفات صوت.
غنا همان آواز طرب انگیز، آواز و صوتی که دارای شأنیت ایجاد طرب است (خمینی، ۱۳۸۱، ص ۲۹۹).
طرب حالتی است که در اثر حساسیت شدید به انسان دست می‌دهد و موجب بروز حرکات و رفتارهای خاص در او می‌شود. که در حالت معمولی از آن پرهیز می‌کند؛ یعنی رفتارهایی که خود را سزاوار آن نمی‌داند و آن‌ ها را بر خلاف شأن و وقار خود می‌داند. کسی که تحت تأثیر غنا و موسیقی قرار گرفته باشد حرکاتی از او سر می زند که در اوقات دیگر از آن‌ ها پرهیز می‌کند. و آن حرکات را ناپسند و خلاف شأن و شخصیت خود می‌داند. موسیقی و غنا یا نوازندگی و خوانندگی دو مقوله ایست که از دیرباز مورد بحث و کاوش پزشکی، روانشناسی، فقهی – دینی بوده است. به اتفاق همه ی فقهای معاصر از جمله؛ حضرت امام خمینی موسیقی و غنای مطرب و فسادانگیز حرام قطعی است که عقل و شرع بر آن صحه می‌گذارد. و همگان باید از آن پرهیز کنند.
در اسلام هیچ حکمی اعم از وجوب و حرمت، بی جهت نیست. و قطعاً حکم تحریم موسیقی و غنا به سبب مفاسدی است که در آن‌هاست. هم چنان که در جوامع آلوده مشاهده می‌شود، یکی از مهم‌ترین وسایل اشاعه ی فساد اخلاقی در جامعه و به گمراهی کشاندن جوانان و ضایع ساختن استعدادهای آنان موسیقی و غناست. ولی متأسفانه برخی از مردم این دشمن خطرناک را در میان جامعه ی خود پرورش می‌دهند و عمر گرانبهای خود را در راه آن تلف می‌کنند به گمان این که موسیقی خوش آیند و شیرین است اسلام مخالفتی با جمال و زیبایی ندارد و با این حس نه تنها مبارزه نکرده بلکه در قسمت‌هایی این حس را تأیید کرده است.
اگر تحریک مثبتی را هم در موسیقی در نظر بگیریم که ما را از موجودیت حقیقی خود به وسیله نوسانات بالاتر برده و پس از پایان، آن شبح مصنوعی از بین رفته و واقعیات با همان خشکی و خشونت نمودار می‌شود. تمام هنر موسیقی در این است که ما را خواسته و ناخواسته به سفری در دنیای ذهنی و خیالی دعوت می‌کند و انسان را به فضایی می‌برد که برای آن آفریده نشده و سرانجام سرگردان و متحیر و لبریز از احساساتی که به طور مصنوعی تحریک شده رها می‌کند.
موسیقی و غنا از مهم‌ترین مقوله‌های فرهنگ و هنر به شمار می‌رود به طوری که تأثیر حیرت آور آن بر روح و فکر انسان‌ها حتی حیوانات، توجه بیشتر اقوام و ملل جهان را به خود جلب کرده خصوصاً بعد از انقلاب و استفاده از رادیو و تلویزیون در برنامه‌های خود بر حساسیت این مسأله در خارج از کشور افزوده به طوری که موسیقی یکی از حادترین و حیاتی‌ترین مسأله ی دینی- فرهنگی- اجتماعی در ایران است و شایسته بوده مراجع بزرگ تقلید این موضوع حساس را مورد بازنگری قرار دهند (سیستانی، بی تا، ج ۲۰، م ۲۰).
با توجه به تأکید مخاطبان راجع به این موضوع و سوالات و شبهات بر آن شدیم تا این مسأله ی مهم را از دیدگاه علمی، تاریخی، فقهی (دینی) مطرح کنم تا مصادیق حلال و حرام آن روشن شود. مثلاً آیا می‌توان از طریق موسیقی به خدا رسید؟ و یا این که غنا و موسیقی برای انسان لذت بخش و به گفته ی برخی در درمان بیماری مفید است چرا خداوند متعال آن را حرام کرده است؟ بشر از ابتدای خلقت با غنا و بعد از آن به تدریج با موسیقی و صدای خوش آشنا شد. لذا در طور تاریخ همواره سؤالاتی برای او در رابطه با صدای خوش (خوانندگی، نوازندگی) مطرح بود. البته با پیشرفت دستگاه‌های صوتی (تلویزیون، ماهواره، ویدیو و اینترنت) غنا بیشتر وارد زندگی انسان شد در نتیجه سؤالات روحی و روانی و شرعی زیاد وارد شد.
در نهاد آدمی دو نیروی مخالف وجود دارد که نیرو هستی شناسی یا عقل نظری است که انسان را به اندیشه و تفکر وا می‌دارد و دیگری عقل عملی که تصمیم گیری می‌کند و عشق و نفرت می‌آفریند. روانشناسان معتقدند که مغز انسان از دو بخش تشکیل شده است: نخست؛ که بخشی از فعالیت‌های فکری و امور سخت افزاری را مدیریت می‌کند. و دیگری؛ مربوط است به عواطف و احساسات و جنبه‌های انگیزشی و امور نرم افزاری. با این توصیف انسان گاهی می‌اندیشد و گاهی می‌انگیزد، محصول اندیشه آدمی حکمت و درک است و محصول انگیزش او عاطفه و احساسات متعالی و عشق و نفرت است. هم چنان که آدمی نیازمند اندیشیدن و فهمیدن است و در اندیشیدن نیازمند منطق و شیوه نامه است. به همان اندازه نیازمند عواطف و احساسات متعالی و دوست داشتن و هم گرایی است و این انگیزش‌ها سخت تشنه مدیریت حکیمانه می‌باشند. علوم زیباشناختی و هنر و ادبیات برای این پدید آمده‌اند که پاسخگوی نیازهای فطری انسان به حس زیبایی باشند و از آن میان، هنرهای زیبا به ویژه هنر آواز و موسیقی هم به لحاظ کمیت و هم به لحاظ کیفیت از اهمیّت به سزایی برخوردار است و نیز به این دلیل که، هنر تأثیر زیادی در روح و ضمیر آدمی دارد. و می‌تواند او را هم در جنبه‌های مثبت و هم جنبه‌های منفی دگرگون سازد، گاه او را در قلّه‌های عطرآگین معنویت و گاه در دلتاهای پست حیوانی فرود آورد. و نیز با توجه به پیچیدگی مقوله ی غنا و موسیقی و گوناگونی فتاوای فقیهان و اهمیّت به سزای این هنر در زندگی انسان معاصر به سازمان دهی آن می‌پردازیم.
۱-۱-۲- سؤال اصلی
بررسی احکام غنا وموسیقی از دیدگاه فقهای معاصر چگونه است؟
۱-۱-۳-فرضیه
۱- غنا و موسیقی لهوی از دیدگاه فقهای معاصر حرام است.
۲- موسیقی که حالت لهوی نداشته باشد حرام نیست.
۳- بهره گیری از موسیقی لهوی برای درمان (اضطرار) حلال است.
۱-۱-۴- سوابق مربوط به تحقیق
گوش دادن به آوای زیبا و جذاب و فرح بخش از ابزار و آلات ممنوع نیست و آن چه از نظر شرع و فقه امامیه ممنوع است طرب و غناست. به معنی آوایی که حالت سرمستی و جذابیّت داشته باشد و انسان را از خود بی خود کند.
با مطالعه ای که پیرامون این موضوع صورت گرفت مشاهده شد که کتب و مقالات متعددی پیرامون این موضوع (غنا و موسیقی) به رشته تحریر درآمده است، اما کتابی و مقاله ای با عنوان احکام غنا و موسیقی از دیدگاه فقهای معاصر خصوصاً اهل سنت یافت نشد. از جمله؛ کتب و مقالات بررسی شده، عبارت‌اند از:
۱ - درکتاب موسیقی از دیدگاه روانی و فلسفی به مقایسه موسیقی باشعروخط زیباپرداخته است ولی به موسیقی ازنگاه دین در این کتاب اشاره ای نشده است (جعفری،۱۳۸۰، ص ۱۲۰).
۲- در کتاب (موسیقی در تلاش اندیشه‌ها و پنج رساله فقهی) موسیقی فقط از دیدگاه فقهای شیعه و سنی بیان شده است ولی به مضرات آن اشاره ای نشده است (ایرا نی،۱۳۷۶، ص ۳۰۲).
۳- درکتاب (احکام موسیقی به ضمیمه رقص و قمار) فقط به دیدگاه مراجع پرداخته شده است. ولی به دلایل نظرات، اشاره ای نشده است (حسینی،۱۳۸۶، ص ۶۶).
مقالات بررسی شده عبارت‌اند از:
۱- مقاله ی موسیقی ازدیدگاه اسلام با بررسی چندآیه قرآنی گفته شده که موسیقی حرام است. ولی مفهوم غنا از ظاهرآیات مشخص نیست (www.AFTAB.IR).
۲- مقاله ی موسیقی ازدیدگاه اسلام دراین مقاله به پرسش‌هایی مثل حکم شرعی موسیقی، حرمت است یا حلیت؟ آیا در این حکم تفصیلی وجوددارد؟ مطرح گردیده است. و مفهوم لغوی غنا در هنکام ظهور اسلام مورد بررسی قرار گرفته است. و نیز دیدگاه فقها در این باره بیان شده است (www.hozah.net).
در این تحقیق نگارنده بر آن است که تحقیق نسبتاً جامعی از موسیقی ارائه دهد و دیدگاه علمای معاصر امامیه و اهل سنت را درمورد غنا و موسیقی بررسی کند.
۱-۱-۵- اهداف تحقیق
۱- بررسی احکام غنا و موسیقی از دیدگاه فقهای معاصرامامیه.
۲- بررسی احکام غنا و موسیقی از دیدگاه فقهای معاصراهل سنت.
۳- بررسی موارد استثنا از حکم حرمت غنا و موسیقی.
۴- بررسی دلایل حرمت غنا و موسیقی.
۱-۱-۶- روش تحقیق