سالها پیش نظریه پرداز بزرگ اروپایی مالتوس بیان نمود که در مقابل رشد تصاعد هندسی جمعیت رشد تولیدات کشاورزی روند تصاعد حسابی دارد و بروز قحطی و پیامدهای مرتبط با آن را برای بشریت پیش بینی نمود هرچند که امروزه به نظر می رسد که پیش بینی های او چندان دقیق نبوده است ولی نمی توان گرسنگی آشکار و پنهان در جوامع بشری را کتمان نمود و چنانچه نرخ رشد کنونی جمعیت بخصوص درکشورهای جهان سوم تعدیل نشد درآینده نزدیک شاهد فاجعه انسانی مرگ و میر گسترده دراثر گرسنگی خواهیم بود و میل به خودکفایی هدف نهایی برنامه ریزی های کشاورزی در سطح تمام کشورهای دنیا بخصوص کشورهای جهان سوم است (رستگار، م ۱۳۷۷).

جهت دانلود متن کامل این پایان نامه به سایت jemo.ir مراجعه نمایید.

 

خوشبختانه در طی یکی دو سال اخیر کشور عزیزمان ایران درامر تولید گندم به خود کفایی نایل گردیده است کاری بزرگ که دست آورد یک تلاش همگانی در کلیه سطوح و مجامع علمی و پژوهشی و اجرایی کشور می باشد ولی باید اذعان نمود که تا رسیدن به خود کفایی درکلیه محصولات کشاورزی کشور ما راه طولانی در پیش دارد و هم اکنون در محصولاتی مانند دانه های روغنی، شکر و ذرت نیاز گسترده ای به واردات می باشد (حقیقت نیا، رجایی ۱۳۸۷).

طبق گزارشهای موجود مصرف سرانه روغن خوراکی سالیانه برای هر نفر در ایران ۱۶ کیلو گرم می باشد و با توجه به جمعیت کشور سالانه روغن خوراکی حدود یک میلیون تن برآورد می گردد و این در حالی است که تولیدات داخلی تنها ۱۰% این نیاز را تامین می کند و افزون بر ۹۰% روغن خوراکی کشور با صرف مبلغی بالغ بر ۵۰۰ میلیون دلار از خارج وارد می گردد و برای کم کردن بار سنگین مالی واردات روغن خوراکی افزایش تولید داخلی در سالهای اخیر از طرف مسئولین امور کشاورزی توجه روز افزونی به کاشت و بهره برداری از گیاهان روغنی گردیده است که در زمینه باغبانی توسعه کاشت درخت زیتون و در زمینه زراعی افزایش سطح زیر کاشت زراعت کلزا مد نظر قرار گرفته است(حقیقت نیا، رجایی ۱۳۸۷).

با توجه به رشد حیرت انگیز علوم و توسعه فن آوری ها در همه زمینه های علوم کاربردی از جمله کشاورزی روز به روز شاهد افزایش تولید در واحد سطح هستیم و در رهگذر جهانی شدن و ایجاد دهکده جهانی و گسترش تبادلات تجاری و عضویت اکثر کشورها در سازمان جهانی تعرفه و تجارت ( گات ) بالطبع کشاورزانی موفق خواهند بود که بتوانند حداکثر تولید در واحد سطح را با حداقل هزینه به دست آورند.یکی از مهمترین عوامل در حصول به این نتیجه مصرف صحیح نهاده های کشاورزی از قبیل کود های شیمیایی می باشد، کودهای شیمیایی چه به لحاظ داشتن سهم عمده در افزایش تولید و چه از لحاظ هزینه ای که بر دوش کشاورزان جهت تهیه آنها می گذارد و چه به لحاظ رعایت مسائل زیست محیطی نقش بسیار مهمی در مطالعات زراعی و اقتصادی کشاورزی و همچنین بررسی و تلفیق مواد مطالعاتی دارد.

در طی سالهای اخیر توجه بسیار زیادی به توسعه کشت کلزا در جهت نیل به خود کفایی در امر تولید روغن خوراکی درکشور شده است و با توجه به نوپا بودن این زراعت در سطح جهانی و بخصوص در ایران کارهای تحقیقاتی فراوانی بر روی این گیاه انجام نگرفته است و از طرفی همه ساله ارقام جدید کلزا وارد کشور می شود که پتانسیل تولید این ارقام در مناطق مختلف معلوم نمی باشد و بخصوص بررسی عملکرد ارقام در شرایط خاص اقلیمی حائز اهمیت می باشد(حقیقت نیا، رجایی ۱۳۸۷).

اهداف تحقیق

۱- تعیین بهترین سطح تراکم کاشت کلزا رقم هایولا ۴۰۱ در منطقه نورآباد ممسنی

۲- تعیین بهترین سطح کود آهن برای رشد و افزایش محصول و همچنین عملکرد و درصد روغن بالا در کلزا رقم هایولا ۴۰۱ در منطقه نورآباد ممسنی

۳- ارائه ی راهکارهایی برای افزایش عملکرد کمی و کیفی کلزا رقم هایولا ۴۰۱ در منطقه نورآباد ممسنی

۴- مشخص کردن پتانسیل تولید کلزا رقم هایولا ۴۰۱ در منطقه نورآباد ممسنی

۵- مقایسه اثر متقابل تراکم کاشت و سطوح مختلف کود آهن بر عملکرد و اجزای عملکرد کلزا رقم هایولا ۴۰۱ در منطقه نورآباد ممسنی

فصل اول

کلیات

۱– کلیات

۱– ۱ تراکم کاشت

با توجه به افزایش جمعیت جهان در سالهای اخیر و نیاز روز افزون جوامع بشری به ویژه کشور ما و فراورده های دانه های روغنی، کشت دانه های روغنی و مدیریت صحیح در افزایش عملکرد، از اهمیت زیادی برخوردار است ( امام و ایلکایی، ۱۳۸۱ ). در این میان کلزا به عنوان یکی از مهمترین گیاهان روغنی در سطح جهان مطرح می باشد و اخیرا کشت و کار آن در کشور افزایش قابل توجهی داشته است.

تراکم مطلوب بوته و آرایش کاشت بهینه از مهمترین فاکتور های به زراعی جهت رسیدن به حداکثر عملکرد در محصولات زراعی است. با اتخاذ چنین روشهایی در کنار استفاده از ارقام مناسب و سازگار با شرایط اقلیمی هر منطقه و نیز حد اکثر استفاده از منابع محیطی نظیرنور، آب و مواد غذایی می توان به عملکرد بیشتری دست یافت ( پزشک پور و همکاران ، ۱۳۷۹ ).

میزان بذر و فاصله خطوط به عنوان فاکتور اصلی تراکم بوته در واحد سطح نقش به سزایی در عملکرد نهایی خواهند داشت. طبق گزارشهای ارائه شده توسط برخی پژوهشگران، افزایش تراکم بوته از طریق کاهش تعداد شاخه های فرعی، تعداد غلاف در بوته، تعداد دانه در بوته و وزن هزار دانه در هر بوته، باعث کاهش عملکرد دانه در تک بوته می شود، اما افزایش مطلوب تراکم منجر به جبران کاهش شاخه های فرعی و اجزای عملکرد در گیاه از طریق افزایش تعداد بوته خواهد شد.

تحقیقات انجام شده نشان می دهد که با افزایش تراکم بوته ( بیش از تراکم مطلوب )، وزن خشک دانه در تک بوته روندی کاهشی دارد، زیرا افزایش تراکم باعث بسته شده کانوپی می شود، رقابت بین بوته ای زیاد شده و مواد غذایی قابل استفاده و توانایی گیاه جهت استفاده از شرایط محیطی ازجمله نور برای انجام فتوسنتز کاهش می یابد. در نتیجه گیاه با یک نوع تنش مواجه می شود و برای کاهش اثرات آن و ایجاد موازنه در فتوسنتز، تنفس و ذخیره مواد، بر سرعت پر شدن دانه می افزاید که این امر موجب کاهش تعداد دانه در غلاف، کوتاه شدن مدت زمان پر شدن دانه ها و در نتیجه کاهش وزن هزار دانه می گردد (امام، ی وایلکائی ۱۳۸۱).

بیل جیلی و همکاران ( ۲۰۰۳ ) اعلام نمودند که ارقام مختلف در تراکم های کمتر عملکرد کمتری داشته اند ولی در تراکم های بیشتر علاوه بر عملکرد بالا در کاهش میزان علفهای هرز نیز موثر می باشند.

۱ – ۲ عنصر های غذایی

کربن، هیدروژن، اکسیژن، نیتروژن، فسفر و گوگرد عناصری هستند که پروتئین ها و در نتیجه پروتوپلاسم از آنها ساخته می شوند, علاوه بر این شش عنصر چهارده عنصر دیگر هم هستند که برای رشد بعضی از گیاهان ضروری هستند: کلسیم، منیزیم، پتاسیم، آهن، منگنز، مولیبدن ، مس، بور، روی ، کلر، سدیم، کبالت ، وانادیم و سیلیسیم.

بطور خلاصه بدین صورت می توان این مواد غذایی را تعریف و تقسیم نمود؛

۱۶ عنصر با توجه به منبع تامین:

از منبع هواو آب: C –H –O

از منبع خاک: الف ) عناصر غذایی پر مصرف ( عناصری که گیاه به مقدار زیاد به آنها نیاز دارد ) مانند:

N – P –K – Ca –Mg – S

ب ) عناصر غذایی کم مصرف ( عناصری که گیاه به مقدار کمتری به آنها نیاز دارد ) مانند:

Zn – Cu – Fe – Mo – Cl – Bo – Mn

چهار عنصری که در بعضی از مواقع باعث رشد بهتر گیاه می شوند:

Na – Va – Si – Co

که مابقی ۷۲ عنصر دیگر غیر اساسی محسوب شده و بعضی از عناصر مثل:

Pb – Hg – Al – Cd

سمی می باشند.

۱-۲– ۱ : تقسیم بندی عناصر غذایی

الف ) عناصر غذایی اساسی: آنهایی هستند که حتی اگر یکی از آنها در دسترس گیاه نباشند رشد رویشی و یا زایشی گیاه کامل نمی شود.

ب ) عناصر غذایی مفید و گاهی لازم: آنهایی هستند که عدم وجودشان در خاک رشد گیاه را ناقص نمی کند اما وجودشان در خاک سبب بهبود رشد گیاه می شوند.

ج ) عناصر غذایی غیر اساسی: آنهایی هستند که وجودشان تاثیری بر رشد گیاه ندارد.

۱-۲-۲ : رابطه درجه فراهمی عناصر با (pH) :

در خاکهایی که درجه اسیدیته بالایی داشته باشند، درجه فراهمی نیتروژن توسط با کتری­ها نیترات سازی خوبی از خود نشان می دهند که این درجه فراهمی در مورد پتاسیم ، گوگرد ، کلسیم ، منیزیم و مولیبدن نیز صادق است . اما هرچه خاک قلیایی تر شود در اختیار گرفتن درجه فراهمی نیتروژن با مشکل مواجه می شود که در میان عناصر کم مصرف نظیر: آهن، منگنز، روی ، مس و بور به همین منوال می باشد.

۱-۳ عنصر آهن

۱-۳-۱ نقش آهن در زندگی گیاه

آهن در مقداری از دیاستازهای گیاهی نقش موثری ایفا می کند. تشکیل و فعالیت دیاستازهایی مانند پروکسی دازها و سیتوکورومها تحت تاثیر مقدار آهن می باشند. آهن یکی از عوامل موثر تشکیل کلروفیل محسوب می شود، به همین علت است که تشکیل کلروفیل گیاهانی که در معرض کمبود آهن قرار دارند به سختی انجام می شود.

آهن به صورت Fe2+ توسط گیاه جذب می گردد، وظایف اصلی آهن را می توان در بدن جانوران و گیاهان به صورت زیر خلاصه نمود :

جزء ساختمان مولکولهای پورفیبرین ، سیتو کرومها وهماتین و …. می باشد.

این ترکیبات در واکنشهای اکسیداسیون ، احیا ، تنفس و فتو سنتز لازم هستند.

جزء ساختمان مولکولهای غیر هم مثل فرواکسین می باشند.

نقش در سیستم آنزیمی همانند آنزیمهای سیتوکروم، اکسیداز، کاتالاز ، اکوتیناز و …..Tisdale), و همکاران ۱۹۹۰).

۱-۳-۲ : منابع کودهای محتوی آهن:

در حال حاضر می توان در کودهای سولفات آهن موجود در بازار که دارای ۲۴% تا ۲۰% آهن می باشند به صورت محلول پاشی در مزارع و یا چال کود در باغها استفاده کرد که در نباتات زراعی هنگام تهیه بستر بذر یا سایرکودهای اصلی قابل مصرف می باشند.

مصرف کودهای آهن کلات دار با بنیان EDDHA نظیر سکوسترون آهن ۱۳۸ مقرون به صرفه است ، این کودها حاوی ۶% آهن کلاته بوده و همراه با آب آبیاری استفاده می شود.

در محیطهای آهکی – قلیایی از محلول های متعدد دیگری استفاده می شود که در بین آنها می توان موارد زیر را نام برد:

اسید آمینو پولی کاربوکلسیک آهن یا APCA- Fe

DTPA ( اسید استیک در اتیلین تری آمین پنتا )

E.D.D.H.A – Acid etyhlenediamine di – ohydroxy ohena cetique

تحرک و تاثیر این موارد از نظر اهمیت قابلیت جذب آهن در pH=7 به ترتیب افزایش اهمیت به قرار زیر است:

APCA > DTPA > HEEDTA > ECTA

۱-۳-۳ : علائم کمبود آهن:

علائم کمبود بیشتر در بافت جوان ظاهر می گردد، در مراحل اولیه با رنگ پریدگی شروع میشود و رگبرگ ها باقی می ماند با ادامه کمبود تمام برگ تحت تاثیر کمبود آن قرار می گیرند سپس رنگ برگ سفید شده و علائم سوختگی یا قهوه ای شدن به صورت لکه هایی درسراسر برگها ظاهر می گردد.

افزایش بیش از حد فسفر و پتاس نیز در جلوگیری از جذب آهن نقش موثری ایفا می کنند. یکی از دلائل کمبود آهن که در بیشتر نقاط کشور مهمترین عامل آن شناخته شده است، زیادی بی کربنات یا آهک در محلول خاک است؛ اغلب خاکهای ایران به خصوص استان فارس و شهرستان نورآباد ممسنی حاوی مقدار قابل توجهی آهک هستند.

حساسیت گیاهان نسبت به آهن متفاوت و متغیر است، در بین گیاهان حساس می توان چند نمونه را به عنوان نمونه در این قسمت ذکر نمود:

الف ) مرکبات ، لوبیا ، سورگوم ، مو ، درختان میوه ، سبزیجات ، گردو

ب ) گیاهانی که حساسیت متغیری دارند مثل : یونجه ، جو ، برنج ، گندم

ج ) گیاهان بی تفاوت : پنبه ، سیب زمینی ، چغندر قند

۱-۴ ویژگیهای گیاه کلزا

گیاه کلزا دارای حدود ۴۰% روغن در دانه و حدود ۲۰% پروتئین در کنجاله دانه می باشد و کنجاله دانه آن برای تغذیه دام بسیار خوش خوراک و مغذی می باشد . کاه و کلش آن بسیار سریع در داخل خاک پوسیده و تبدیل به مواد آلی می شود. کلزا در تناوب با غلات در کنترل بیماریهایی مانند پاخوره و علفهای هرزی مانند یولاف و جودره در مزارع گندم موثر است.

یکی از مشکلات عمده در طی سالهای اخیر مسئله بیماری قارچی پاخوره غلات take all در استان فارس و به خصوص در شهرستان ممسنی می باشد که این امر باعث افت تولید در بسیاری از مزارع منطقه شده است و نتایج تحقیقات نشان داده است که بهترین و موثرترین شیوه برای کنترل این بیماری تناوب گندم با گیاهان غیر گرامنه می باشد .هم اکنون تنها جایگزین کشت زمستانی در منطقه کلزا می باشد و به همین دلیل کشت این گیاه اخیرا در منطقه توسعه یافته است. در کشت پاییزه نیاز به آبیاری کم و امکان استفاده از نزولات آسمانی زمستانه و بهاره وجود دارد.

اساسأ در کشور ما که جز مناطق نیم خشک دنیا محسوب می شود زراعت پاییزه کلزا با توجه به نیاز آبی نسبتا کم آبی می تواند مفید واقع شود به طوری که در سالهای دارای بارندگی مناسب و پراکنش خوب این گیاه با ۳ الی ۴ مرتبه آبیاری به میزان هر دفعه ۱۰۰۰ متر مکعب در هر هکتار محصول خوب و اقتصادی تولید می کند(عظیمی، الف.، ۱۳۸۳).

گیاه کلزا دارای ارقام پاییزه و بهاره می باشد که در مناطق مختلف کشور امکان کاشت دارد ( در کشورهای اروپایی کلزای زمستانه و بهاره در پاییز و بهار در کنار هم کاشته می شود. ) همچنین این گیاه در ارتفاعات مختلف دنیا بدون ایجاد مشکل کاشته می شود(ناصری، فرشته.، ۱۳۷۰).

با توجه به شرایط دمایی و رطوبت، کشت پاییزه این گیاه در اغلب نقاط کشور به راحتی امکان پذیر است. مقاومت بسیار زیاد این گیاه به دمای زیر صفر بعد از به روزت رفتن امکان کاشت آن را در مناطق بسیار سرد فراهم می آورد و با توجه به دارا بودن سیستم ریشه ای عمیق امکان بهره برداری از عناصر غذایی و آب در اعماق مختلف خاک برای این گیاه فراهم است. گیاه کلزا نسبت به گندم زودرس تر بوده و همچنین نیاز آبی کمتری دارد.

در دوره گل دهی نسبتا طولانی ، این گیاه می تواند برای پرورش زنبور عسل مورد استفاده قرار گیرد.

روغن دانه خوراکی کلزا از کیفیت مناسبی برخوردار است. در حال حاضر در کشور سوئد ۳۰% از روغن خوراکی از منبع کلزا می باشد و علاوه بر این روغن کلزا به دلیل داشتن شرایط ویژه به لحاظ نوع ترکیبهای شیمیایی موارد استفاده زیادی در صنایع فلزی ، لاستیک سازی ، صنایع نساجی و …. دارد(عزیزی،م.الف،سلطانی ۱۳۸۱).

کنجاله دانه کلزا پس از روغن کشی دارای حدود ۲۵% پروتئین می باشد و با توجه به میزان فیبر بالای آن در تعلیف دام مورد توجه قرار می گیرد. دوره رشد نسبتا کوتاه کلزا یکی دیگر از ویژگیهای مثبت آن می باشد به نحوی که در تناوب با ذرت امکان کاشت به موقع ذرت ایجاد می شود.

با توجه به مطلب فوق، ترویج کاشت این گیاه در کشور ما ضروری به نظر می رسد به رغم ویژگیهای مثبت زیادی که برای گیاه کلزا عنوان گردید باید اذعان نمود که زراعت این گیاه در ایران برای کشاورزان به خوبی معرفی نشده است و در این راستا نیاز به کار و تلاش زیاد در جهت تحقیق و ترویج مسائل زراعی این گیاه در شرایط اقلیمی مناطق مختلف با توجه به تعداد ارقام این گیاه و وارداتی بودن اکثر ارقام و شرایط آب و هوایی و خاکی می باشد. بررسی نیازهای غذایی کلزا و احتیاجات کودی آن یکی از مهمترین کارهای تحقیقاتی در این زمینه می باشد که تحقیق حاضر در جهت پاسخ گویی به یکی از پرسشهای فراوانی که در این زمینه مطرح می باشد به اجرا در آمده است (سلطانی.و،خاوری خراسانی.،۱۳۸۱).

می توان مزایای کشت کلزا را نسبت به سایر دانه های روغنی درموارد ذیل جستجو نمود:

– تولید روغن بیشتر با مصرف آب کمتر.

– قابلیت کشت پاییزه و عدم رقابت با محصولات زراعی کشت های بهاره و تابستانه.

– امکان کشت در شرایط دیم و زمین های آیش.

– قابلیت کاشت، داشت و برداشت با ادوات زراعی گندم و جو و بی نیازی به ماشین های زراعی خاص و سرمایه گذاری جدید برای خرید آنها.

– درآمد زایی بیشتر برای کشاورزان درمقایسه با کاشت غلات.

– جلوگیری از فرسایش خاک و شسته شدن ازت آن در فصل بارندگی.

– ایجاد اشتغال برای کشاورزان در زمستان و کاهش مهاجرت های فصلی روستاییان.

– کمک به تأمین سلامت مصرف کنندگان روغن های خوراکی.

۱-۵ تاریخچه

کلزا گیاهی از خانواده چلیپا ئیان با نام علمی (Brassica napus ) می باشد ،این گیاه با کمتر از ۲% اسید اروسیک در روغن و کمتر از ۳۰ میکرومول گلوکوزینولات در گرم کنجاله ، نوع خاصی از کلزای روغنی می باشد که به کانولا معروف است . این دو خصوصیت دانه روغن کلزا را برای تغذیه انسان و کنجاله را به عنوان منبع و پروتئین بالا برای تغذیه دام مناسب کرده است(عزیزی، م.، ۱۳۸۱).

زراعت این گیاه در چین و هندوستان دارای سابقه طولانی می باشد، کلزا و یا دانه خردل در حدود ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد در دره ایندوس وجود داشته و استفاده از روغن آن به چند قرن قبل از میلاد مسیح بر می گردد(عظیمی، الف.، ۱۳۸۳).

این گیاه در آسیا همیشه برای تغذیه انسان و در اروپا به عنوان منبعی برای روغن چراغ و روغن نرم کننده و استفاده شده است و موطن کلزا هنوز به طور دقیق مشخص نیست اما به احتمال قوی خاستگاه آن در قاره های آسیا و اروپا می باشد چون زیر گونه های متعلق به شلغم روغنی به صورت وحشی از اروپای غربی تا چین پراکنده شده است بنابر این می توان پذیرفت که دارای ۲ موطن یکی در ناحیه افغانستان – پاکستان و دیگری در ناحیه مدیترانه می باشد و همچنین ممکن است یک ناحیه فرعی آن ناحیه ترکیه – ایران باشد و از طرفی چون واکنش اولیه دو گونه تشکیل دهنده کلزا یعنی کلم و شلغم روغنی در ناحیه خاوری اروپا به هم رسیده و تداخل یافته اند، بعضی­ها نیز بر این باورند که گیاه کلزا برای اولین بار در این منطقه از ترکیب دو گونه فوق به وجود آمده است(ناصری، فرشته.، ۱۳۷۰).

با تولید روز افزون کلزا طی سالهای ۱۹۶۵ هزاران هکتار از اراضی کانادا به کشت این گیاه اختصاص یافت . در سال ۱۹۷۵ در کشور کانادا اولین کلزای روغنی با مقدار اندک اسید اروسیک اصلاح شد. دانه کلزا دارای کمترین میزان اسید چرب در بین دانه های گیاهی می باشد(۶%) که از این نظر برای تغذیه انسان در جهت کاهش بیماری های قلبی و عروقی مناسب می باشد.

در حالی که در اواخر دهه ۱۹۴۰ ، ۷۰% روغن کلزا در آسیا تولید می شد از دهه ۱۹۹۰ تقریبا ۴۰% تولید روغن کلزا در کانادا و کشورهای اروپایی انجام می­شد. جدول های ۲-۱ ، ۲-۲ و ۲-۳ به ترتیب تولید روغن کلزا در کشورهای مختلف، عملکرد کلزا در کشورهای مختلف و سطح زیر کشت در ایران را نشان می دهند.

جدول ( ۱- ۱ ) میانگین ۵ ساله ۱۹۸۹ تا ۱۹۹۳ تولید روغن کلزا در کشورهای مختلف

 

 

 

 

 

 

 

 

کشور	تولید ۰۰۰/۱۰ تن
کانادا	۷۵۸/۳
چین	۵۰۶/۶
اتحادیه اروپا	۱۶۱/۶
هند	۸۷۸/۴
لهستان	۱۵۸/۱
سایر کشورها	۵۶۵/۳
کل	۰۲۶/۲۶

جدول ( ۱- ۲ ) عملکرد کلزا در کشورهای مختلف دنیا ( کیلو گرم در هکتار)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

سالکشور	۱۹۹۴	۱۹۹۶	سالکشور	۱۹۹۴	۱۹۹۶
اتیوپی	۵۳۳	۵۳۳	فرانسه	۲۶۴۱	۳۳۱۹
کانادا	۱۲۵۷	۱۴۴۸	بریتانیا	۲۵۴۹	۲۴۰۶

جدول ( ۱- ۳ ) : سطح زیر کشت و میزان تولید دانه روغنی کلزا در ایران طی سالیان اخیر

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

سال زراعی	سطح زیر کشت به هکتار	میزان خرید محصول – تن
۷۵-۷۴	۲۴۱۲	۲۵۸۲
۷۶-۷۵	۱۰۵۶۲	۹۵۹۷
۷۷-۷۶	۸۰۶۱	۶۵۸۸
۷۸-۷۷	۵۰۶۷	۵۲۴۰
۷۹-۷۸	۱۷۸۶۰	۱۴۷۱۱
۸۰-۷۹	۲۶۴۲۵	۲۹۲۷۱
۸۱-۸۰	۵۰۲۷۸	۶۸۲۲۵
۸۲-۸۱	۷۱۴۰۳	۱۱۲۱۶۴
۸۳-۸۲	۷۳۵۰۲	۱۰۵۷۰۰
۸۴-۸۳	۱۲۷۹۳۹	۲۱۲۱۱۲
۸۵-۸۴	۲۰۴۱۸۹	۳۴۱۰۰۰
۸۶-۸۵	۲۴۲۴۳۶	–

با توجه به جدول ۱-۳ متوسط تولید کلزا در کشور ایران در سالهای اخیر حدود ۱ تن در هکتار بر آورد می گردد و با توجه به متوسط تولید کشورهای اروپایی ( حدود ۲ تن در هکتار ) و همچنین وجود شرایط اقلیمی مناسب کشور برای زراعت کلزا کار و تلاش در جهت بهبود شرایط زراعی کلزا بیشتر ضرورت پیدا می کند(صفافر، ح .، ۱۳۸۲).

جدول (۱-۴ ) : سطح زیر کشت و میزان تولید کلزا در شهرستان نورآباد ممسنی طی سالیان اخیر

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

سال زراعی	سطح زیر کشت	میزان خرید محصول – تن
۷۸-۷۷	۸	۱۴
۷۹-۷۸	۲۵	۴۵
۸۰-۷۹	۶۵	۱۲۰
۸۱-۸۰	۱۳۰	۲۵۶
۸۲-۸۱	۱۴۷	۲۹۰
۸۳-۸۲	۱۹۱	۳۸۰
۸۴-۸۳	۴۸۴	۹۷۰
۸۵-۸۴	۹۶۵	۱۹۵۰
۸۶-۸۵	۷۰۰	۱۵۸۰

در طی دهه اخیر رشد سالانه تولید کلزا از سویا، پنبه، آفتابگردان و بادام زمینی بیشتر بوده است و تولید جهانی آن از رتبه پنجم به سوم ارتقا یافته است.

اکثر کشورهای تولید کننده کلزا محصول را به مصرف داخلی می رسانند، حدود ۹۰% تجارت جهانی کلزا در اختیار کانادا و اتحادیه اروپا می باشد که تقریبا به نسبت مساوی آن را در اختیار دارند. مهمترین صادر کنندگان کلزا ، اتحادیه اروپا و کانادا و مهمترین وارد کنندگان آن چین ، اروپا ، هند و آمریکا می باشند (احمدی، م . ر . وف. جاوید فر.، ۱۳۷۷).

۱-۶ ویژگی های گیاه شناسی

کلزا گیاهی است متعلق به خانواده کروسیفر و جنس کلمیان (براسیکا) می باشد که ۵ گونه از جنس براسیکا در سطح جهانی به عنوان دانه روغنی کشت می شود ( کلزا ، شلغم روغنی ، خردل هندی ، خردل وحشی و خردل سفید ).

کلزا دارای ۱۹ عدد کروموزوم و دارای تیپهای رشد بهاره و پاییزه می باشد و مهمترین گونه زراعی جنس براسیکا محسوب می گردد. ارقام عمده مورد کشت و کار در اکثر نقاط دنیا و همچنین در ایران از ارقام پائیزی می باشند که کشت ارقام پاییزه متداولتر از ارقام بهاره می باشد (عظیمی، الف.، ۱۳۸۳).

۱-۷ خصوصیات مورفولوژیکی گیاه کلزا

الف :ریشه

کلزا دارای ریشه عمودی و بلند است که تا عمق ۸۰ سانتی متری خاک و حتی بیشتر نفوذ می کند ، همچنین دارای ریشه های جانبی متعددی است که معمولا در لا به لای خاک پراکنده هستند و کمتر به عمق خاک فرو می روند . عمق نفوذ و گستردگی سیستم ریشه نقش به سزایی در مقاومت به خشکی و استفاده بهینه از رطوبت ذخیره شده در خاک دارد (Thurling, N., 1998)

ب : ساقه

کلزا دارای یک ساقه اصلی است که از آن شاخه های فرعی زیادی منشعب می شود. با شروع بهار و خاتمه مرحله روزت ابتدا ساقه اصلی ایجاد می شود و با یک رشد سریع به گل می نشیند و سپس شاخه های فرعی رشد میکنند. میزان شاخه دهی به واریته محیط و روش های زراعی بستگی دارد . تراکم گیاه تاثیر زیادی روی شاخه دهی و ارتفاع شاخه های فرعی از سطح زمین دارد (ناصری، فرشته.، ۱۳۷۰).

در تراکم های بالا معمولا میزان شاخه های فرعی کم و ارتفاع آنها نیز بیشتر است. ارتفاع ساقه در واریته های مختلف از ۵۰تا ۲۰۰ سانتی متر است.

ج : برگ

برگهای کلزا در مراحل روزت بیضوی شکل، چند قسمتی و دارای دمبرگ و به صورت مجتمع هستند اما در مرحله بعدی برگها نوک تیز و بدون پایه و تا حدی به ساقه چسبیده اند و در کلزا فقط برگ های پایینی به ساقه چسبیده اند.

تعداد برگ های ساقه اصلی بستگی به واریته از ۵ تا ۱۲ عدد در بوته های تیپ بهاره و تا ۴۰ عدد در بوته های تیپ پاییزه تغییر می کند (ناصری، فرشته.، ۱۳۷۰).

میزان تولید برگ به طول دوره بین آغاز گل دهی تا گلدار شدن کامل گیاه مربوط می شود. بنا براین زمان کاشت تاثیر زیادی بر آن خواهد داشت . ریزش برگ در اثر عوامل مختلف از جمله حشرات در نواحی گرمسیری معمولا شایع است. در کلزا ریزش برگ ها در آغاز گل دهی تاثیر منفی بر میزان محصولات می گذارد اما پس از گل دهی اثر قابل ملاحظه ای برآن ندارد چرا که سایر قسمتها این توانایی را دارند که با افزایش فتوسنتز خسارت وارده را جبران کنند(Allen, D. J,D. Morgan., 1971).

د : گل

گلها دو جنسی و هر گل شامل ۴ کاسبرگ سبز و ۴ گلبرگ رنگین به رنگ پرتقالی تا زرد کمرنگ ، ۶ پرچم و یک مادگی دو برچه ای می باشد، ۴ عدد از پرچمها بلند و ۲ عدد کوتاه است (الله دادی، الف.، ۱۳۸۰).

گل آذین آن خوشه ایی در انتهای ساقه اصلی و شاخه ها قرار دارد تعداد گلها زیاد و معمولا درصد کمی از آنها می رسد. کلزا گیاهی خودگشن است اما درصد دگرگشنی درآنها زیاد است و تا ۳۰% آنها نیز بالغ می شوند، وجود کندوی زنبور عسل در مزرعه می تواند باعث افزایش تلقیح و افزایش عملکرد شوند (آینه بند، الف.، ۱۳۷۲).

ه : غلاف

مادگی دو برچه ای دارد و در نهایت به غلاف بلندی به طول ۵-۱۰ سانتی متر می رسد و در نهایت به ۱۵-۴۰ عدد دانه تبدیل می شود. برچه ها توسط یک یا دو دیواره نازک از هم جدا می شوند(آینه بند، الف.، ۱۳۷۲).

دیواره غلاف در اکثر ارقام در زمان رسیدن از هم جدا می شوند و سبب ریزش دانه و افت محصول می گردد. البته میزان ریزش در بعضی از ارقام کم می باشد که شرایط آب و هوایی به میزان ریزش تاثیر زیادی دارد (شهیدی، الف.، ۱۳۸۰).

ز : دانه

دوره شکل گیری دانه ها از ۵۰% گل دهی گیاه شروع می شود، در این حالت غلاف هایی که بر روی شاخه های اصلی قرار دارند به دلیل اینکه فرصت بیشتری برای تجمع مواد خشک دارند، دانه های درشت تری تولید خواهند کرد (Van Deynze, A., 2002).

دانه کلزا دارای یک پوشش هموار یا متخلخل است، وزن هزار دانه ممکن است از ۷ – ۳ گرم با توجه به واریته و فصل تغییر کند، به طوری که وزن هزار دانه کلزای پاییزه ۷ – ۴ گرم و وزن هزار دانه کلزای بهاره ۵/۴ – ۳ گرم می باشد.

دانه های کلزا از دانه های شلغم روغنی سنگین تر است، دانه های هر دوی آنها قهوه ای تیره مایل به سیاه می باشند و هرچه نارس تر باشند روشنتر هستند، هرچند اخیرأ ارقام دانه زرد نیز اصلاح گردیده اند (ناصری، فرشته.، ۱۳۷۰ ).

پوسته دانه از لایه اپیدرم پارانشیم و لایه پیگمان تشکیل شده ­اند، در زیر پوسته دانه، آندوسپرم قرار دارد که اغلب تنها از یک ردیف سلول تشکیل شده و در زیر آن جنین قرار گرفته و لپه های درشت و پراز روغن، ریشه چه را احاطه کرده اند.

بذر کلزا از قدرت جوانه زنی خوبی برخوردار است، حداقل درجه حرارت لازم برای جوانه زدن آن ۱+ درجه سانتی گراد است به طوری که در کشت پاییزه گیاهچه ها ۶ – ۵ روز پس از کاشت به شرط مرطوب بودن خاک جوانه می زنند. این گیاه با کاهش رطوبت خاک درصد جوانه زنی آن به سرعت کاهش می یابد (احمدی،م.، ۱۳۸۰).

۱-۸ اجزای عملکرد فیزیولوژیکی گیاه

اجزای عملکرد در کلزا از تعداد غلاف دربوته، تعداد دانه در بوته و اندازه دانه تشکیل می شود ، به نظر می رسد که قابلیت جبرانی اجزای عملکرد در کلزا نسبت به غلات کمتر باشد ، در تحقیقی که در بریتانیا انجام گرفت مشخص شد که تعداد غلاف در واریته ویکتور تا اندازه ای زیاد تحت تاثیر تاریخ کشت و اختلافات فصلی می باشد به طوری که تعداد غلاف از ۱۴۱۰ تا ۳۴۷۰ متغیر بود ولی تعداد دانه (۱/۱۷ تا ۱/۱۹ ) و وزن هر دانه (۴۵/۴ تا ۹۲/۴ گرم) تغییرات کمی نشان می دادند و هیچ همبستگی منفی بین اجزای سه گانه عملکرد مشاهده نشد.

دوره رشد گیاه کلزا بسته به ارقام مختلف بین ۷۰ تا ۲۸۰ روز می تواند باشد. این دوره رشد در ارقام بهاره کمترین و در ارقام پاییزه بیشترین می باشد، دوره رشد در میزان تولید به شدت موثراست به نحوی که ارقام پاییزه دارای حد اکثر عملکرد و ارقام بهاره کمترین عملکرد را دارند در شرایط مناطق معتدل فارس عمدتا ارقام پاییزه کشت می شود که دارای پتانسیل تولید مناسب می باشد (سرمد نیا ، غ و ع . کوچکی .، ۱۳۷۶) .

۱-۹ ترکیب مواد تشکیل دهنده دانه

مقدار روغن دانه از ۲۳ تا حدود ۵۰% متغیر می باشد در حالی که مقدارگلوکوزینولات از کمتر از ۱۰ تا بیشتر از ۱۵۰ میکرومول بر گرم دانه می باشد، عوامل محیطی ممکن است حداقل به اندازه عوامل ژنتیکی در میزان روغن دانه کلزا موثر می باشد . بنابراین تغذیه گیاهی در تولید دانه و کیفیت آن بسیار موثر است.

یکی از شاخصهای مهم کیفی روغن کلزا میزان اسید اروسیک آن می باشد که در ارقام مختلف این میزان بسیار متفاوت است .ارقامی که جهت مصارف صنعتی و بخصوص در جهت روغنهای روان کننده در ماشین آلات صنعتی و صنایع لاستیک سازی و در صنایع فلزی استفاده می شود حداقل ۴۰% اسیدهای چرب آنها را اسید اروسیک تشکیل می دهد و اگر میزان اسیدهای چرب از ۵۰% بیشتر باشد مطلوب تر خواهند بود (Russelle, M., 1976).

روغن خوراکی کلزا دارای اسید اروسیک کم اساسا دارای مقادیر زیادی اسید اولتیک می باشد ولی میزان اسید لینولتیک آن نسبت به بسیاری از روغنهای گیاهی بیشتر می باشد، اسید لینولئیک به سرعت اکسیده شده و سبب بد طعمی و کاهش مرغوبیت روغن کلزا می شود بر عکس روغن کلزا از حیث اسید چرب اسید لینولئیک فقیر می باشد و افزایش این اسید چرب ارزش غذایی آن را بهبود خواهد بخشید (عظیمی، الف.، ۱۳۸۳).

۱-۱۰ کیفیت دانه – میزان روغن

میزان روغن در بین گونه های جنس براسیکا و فرمهای کلزا متفاوت است، تفاوت میزان روغن بین گونه ها زیاد است ولی اختلاف در ارقام متعلق به یک گونه به مراتب کمتر است.

به عنوان مثال در آزمایشی که در بلژیک انجام گرفته است یک دامنه ۸/۲ درصدی در میزان روغن ۵ واریته کلزای پاییزه مشاهده گردیده است و نتایج مشابه ای نیز از سوئد گزارش گردیده است. میزان روغن کلزا در منابع مختلف متفاوت گزارش شده ولی به طور کلی در حدود ۴۰% برآورد می گردد (عزیزی،م. س،خاوری خراسانی.،۱۳۸۱).

روغن کلزا عمدتا مصرف خوراکی داشته و جهت تهیه مارگارین و مواد دیگر استفاده می گردد. در بعضی از کشورها روغن کلزا نقش مهمی در رژیم غذایی دارا می باشد.

روغن کلزا در سالهای اخیر ۴۰% روغن خوراکی کشور سوئد و ۳۸% روغن خوراکی کشور کانادا را تامین کرده است.

ترکیب اسید های چرب نقش مهمی در کیفیت روغن کلزا دارند. در سالهای گذشته واریته های کلزا اغلب نسبت های بالایی از زنجیره های طولانی اسید های چرب غیر اشباع ارویسک و ایکوسنوییک را دارا بودند. جیرهای غذایی دارای نسبت های بالای روغن کلزا و اسید اروسیک، موجب لاغری حیوانات آزمایشگاهی و خوکها می گردد. چنین جیرهای غذایی می تواند سبب مصرف غیر عادی چربی در عضلات قلب و ماهیچه های بدن همراه با تغییرات نا مطلوب دریافت میوکاد گردد، همچنین گزارشهای مبتنی بر تحقیقات جدیدتر از کشورهای اروپایی و کانادا ضمن تایید مطالب فوق حاکی از آن است که در صورت استفاده از کلزای با اسید اروسیک کم، این تغییرات روی نمی دهد به همین دلیل تعدادی از کشورها محدودیت های را برای میزان اسید اروسیک موجود در روغن خوراکی کلزا در نظر گرفته اند و پیشرفت های اخیر در ایجاد واریته های کم اسید اروسیک د رکانادا و اروپا در همین راستا صورت می گیرد (صفافر، ح .، ۱۳۸۲).

۱-۱۱ خواص تغذیه ای روغن کانولا

– میزان اسیدهای چرب اشباع روغن کلزا بسیار پایین تر از سایر روغن هاست.

– اسید لوریک ( C12:0 ) و اسید میترستیک( C14:0 ) در روغن کانولا وجود ندارند.

– کمترین میزان اسید پالمتیک ( C16:0 ) را دارا است ( حدود ۳ درصد ).

– اسید استئاریک هیچگونه اثری بر روی کلسترول ندارد.

– روغن کانولا بعنوان قسمتی از رژیم غذایی، میزان کلسترول بسیار کمی دارد.

– درصد روغن کانولا بصورت اسیدهای چرب غیر اشباعی ( اسید اولئیک C18:1 ) می باشد.

– اسیدهای چرب امگا ۳ موجود در آن باعث کاهش بیماری های قلبی می گردند و از لخته شدن خون جلوگیری می نماید.

– به دلیل داشتن کمترین مقدار چربی اشباع شده باعث کاهش کلسترول خون می شود.

– منبع مهمی از چربی های امگا ۳ و ویتامین های K,H,A,E است.

– از نظر ارزش غذایی در بین چربی ها و روغن های نباتی پس از روغن زیتون رتبه دوم دارد.

– به دلیل بالا بودن نقطه اشتعال و مقاوم بودن در برابر حرارت و همچنین رنگ روشن و طعم مناسب دارای خصوصیات مطلوب یک روغن پخت و پز است.

جدول (۱-۵ ) تولید جهانی دانه های روغنی مهم درسالهای گذشته بر حسب میلیون تن

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

دانه های روغنی	۱۹۹۹/۱۹۹۸	۲۰۰۰-۱۹۹۹	۲۰۰۱/۲۰۰۰	۲۰۰۲/۲۰۰۱
سویا	۸۲/۱۵۹	۹۰/۱۵۹	۰۶/۱۷۵	۳۳/۱۸۴
پنبه	۶۳/۲۲	۹۲/۳۲	۵۰/۳۳	۶۴/۳۶
آفتابگردان	۶۳/۲۶	۹۲/۲۷	۱۸/۲۳	۲۰/۲۱
کلزا	۸۹/۵۳	۴۵/۴۲	۵۶/۳۷	۹۹/۳۵

جدول (۱- ۶ ) : تولید جهانی کنجاله دانه های پروتئینی مهم ( بر حسب میلیون تن )

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

دانه های روغنی	۱۹۹۹/۱۹۹۸	۲۰۰۰-۱۹۹۹	۲۰۰۱/۲۰۰۰	۲۰۰۲/۲۰۰۱
سویا	۳۵/۱۰۷	۳/۱۰۷	۵۸/۱۱۶	۳۹/۱۲۵
پنبه دانه	۳۷/۱۱	۴۴/۱۱	۲۶/۱۱	۶۱/۹۲
کلزا	۱۱/۹	۲۹/۲۲	۳۱/۲۱	۵۲/۲۰
آفتابگردان	۵۱/۱۰	۷۲/۱۰	۳۹/۹	۴/۸

جدول ( ۱- ۷ ) : میانگین میزان ترکیبهای دانه کلزای ایران در ۵ سال گذشته

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

سال	پروتئین	روغن ( ۱ )	فیبر ( ۲ )	گلوکوز ینولات (۳ )	اسید اروسیک (۴ )
۷۷	۴۲/۲۴	۷/۴۱	۲۰/۱۲	۴۰/۴۸	۲/۴
۷۸	۲۶	۲۶/۴۲	۲۰/۱۱	۳۰/۲۸	۳۴/۰
۷۹	۴/۲۵	۵۲/۴۲	۵۰/۱۱	۶۱/۸	۴۶/۰
۸۰	۲/۲۵	۶۵/۴۲	۱۲	۲/۹	۵/۰
۸۱	۲۶	۳/۴۳	۸۰/۱۱	۱۱/۱۰	۴/۰

۱- در وزن خشک – (درصد )

۲ – در وزن خشک بدون چربی – (درصد )

۳ – در کل دانه – ( میکرومول در گرم )

۴ – در ترکیب اسید های چرب – ( در صد )

جدول ( ۱-۸ ) مقایسه ترکیبهای کلزا در کنجاله ایرانی و کانادایی

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ترکیبات ( در صد )	کنجاله کلزای ایرانی	کنجاله کلزای کانادایی
رطوبت	۱۰	۱۰
خاکستر	۷/۶	۸/۴
پروتئین	۷۵/۳۷	۳۴
چربی	۸۰/۱	۳
فیبر	۹۷/۱۳	۱۲
کلسیم	۷۴/۰	۶۳/۰
فسفر	۱۳/۱	۰۱/۱
گلوکوزینولات	۱۴	۱۶
سیناپین	۷۸/۰	۱

۱-۱۲ اصول کلی شناسایی روغنها و چربیهای خوراکی

روغنها و چربیهای خوراکی از منابع گیاهی یا جانوری تامین می شود.چربی ها جدا از نقش غیر قابل انکار در بهبود طعم و و یژگیهای فیزیکی محصولات غذایی به دلیل داشتن کالری بالا و همچنین به عنوان حامل ویتامینهای محلول در چربی در زندگی ما اهمیت فراوانی دارد.

از نظر شیمیایی، روغنها استراسیدهای چرب و گلیسرول هستند، اسید های چرب نیز اسیدهای منوکربوکسیلیک زنجیره بلند هستند و طی یک فرایند استری شدن بیولوژیکی حداکثر ۳ اسید چرب روی یک مولکول گلیسرول که خود یک الکل تری هیدریک می باشد، متصل می شوند که تفاوت اصلی خوراکی با روغنهای معدنی و نفتی در این ترکیب ها نهفته است، روغنهای معدنی قابل هیدرولیز نیستند و روغنهای حاصل از نفت نیز اگر چه تا حدودی هیدرولیز می شوند اما حاصل این واکنش گلیسرول و اسید چرب نیست بلکه مجموعه اسیل گلیسرول ها ( گلیسرول استری شده با اسید های چرب ) می باشد و تمامی ترکیبهایی که به صورت طبیعی در روغن حل یا پخش می شوند روغن یا چربی نامیده می شود. مهمترین ترکیب در روغنها و چربیها تری اسیل گلیسرول ها هستند، معمولا بیش از ۹۵% چربی و روغن های خام را تری اسیل گلیسرول تشکیل می دهد که پس از تصفیه این مقدار بسته به میزان مواد غیر قابل صابونی به ۹۹-۹۷% می رسد (ماهنامه صنعت روغن نباتی ۱۳۸۵).

۱-۱۳ تاثیر آب و هوا بر روی کیفیت دانه روغنی کلزا

شرایط محیطی اثرات مهمی بر ترکیب های شیمیایی بذر کلزا به ویژه در ارقام جدید دارد. درجه حرارات و بارندگی در طول فصل رویش به عنوان دو عامل مهم در تولید دانه و کیفیت روغن کلزا مطرح می باشد به طوری که در درجه حرارت پایین و رطوبت بالا مقدار روغن بیشتر است که این عامل سبب افزایش اسید های چرب غیر اشباع خواهد شد.

آبیاری سبب می شود تا میزان روغن دانه افزایش و پروتئین آن کاهش یابد، بررسی های جدید نشان می دهد که در بین تمامی عوامل آب و هوایی درجه حرارت بیشترین تاثیر را بر کیفیت دانه کلزا داشته است.باافزایش درجه حرارت روزانه هوا از ۱۰به ۵/۲۶ درجه سانتی گراد تولید روغن کاهش اما تولید دانه افزایش یافته است ، درجه حرارت بالاتر میزان اسید های اروسیک ، لینولئیک، را کاهش داده اما سبب افزایش میزان اسید های اولئیک و ایکوزئیک شده است (تقی زاده، م.ص.، ۱۳۸۳).

میزان روغن و پروتئین موجود در دانه کلزا تحت تاثیر تغییرات بارندگی، درجه حرارت، طول روز و رطوبت نسبی هوا قرار می گیرد به طوری که بیشترین مقدار ذخیره روغن در شرایط روزهای کوتاه، دمای به نسبت معتدل و رطوبت نسبی پایین تولید می شود اما بیشترین مقدارپروتئین زمانی تولید می شود که روزها بلند و درجه حرارت بالا باشد، میزان اسید اروسیک تحت تاثیر طول روز و رطوبت نسبی قرار می گیرد.

۱-۱۴ ترکیب های کنجاله کلزا

الف ) پروتئین و اسید های آمینه

مقدار پروتئین خام در کنجاله کلزا ۳۸-۳۲ درصد است، میزان پروتئین در اثر عملیات روغن کشی در کارخانجات و محیط کاشت دانه تغییر می یابد، عوامل محیطی مثل آب و هوا و کیفیت خاک نیز بر روی میزان پروتئین تاثیر می گذارند.کنجاله در کلزا دارای ترکیبهای اسید آمینه بسیار مناسبی برای تغذیه حیوانات پرورشی به ویژه نشخوار کنندگان است. کنجاله کلزا همانند دیگر منابع پروتئین گیاهی در میزان لیزین محدودیت داشته اما از نظر سیتونین و

سیستئین در سطح مناسبی قرار دارد (الله دادی، الف.، ۱۳۸۰).

ب ) چربی و انرژی

میزان روغن موجود در کنجاله در ایران ۲-۱ در صد است.

ج ) کربوهیدراتها و فیبر

کنجاله کلزا دارای میزان زیادی پلی ساکارید غیر نشاسته ای و ۵/۲ در صد چند قندی ها از جمله فینوزد و استاکیوز است همچنین کنجاله کانولا حاوی ۱۵ درصد قند آزاد و پلی ساکارید های غیر نشاسته ای قابل حل می باشد.

د ) مواد معدنی

اطلاعات بدست آمده حاکی از آن است که کنجاله کلزا منبع مناسبی از مواد معدنی ضروری است به ویژه سلنیم و فسفر این کنجاله نسبت به کنجاله سایر دانه های روغنی بالاتر است . میزان سدیم در کنجاله کلزا به نوع فرآوری و مواد افزوده شده به کنجاله بستگی دارد.میزان کلسیم، فسفر و سدیم در کنجاله سویا به ترتیب ۲۹% ، ۷% و ۳۶% می باشد (احمدی،م.، ۱۳۸۰).

ه ) ویتامین ها

اطلاعات در مورد میزان ویتامین های کلزا محدود می باشد به هر حال کلزا دارای میزان زیادی کولین ، فولیک اسید ، تیامین ، تپاسین و بیوتین می باشد.

۱-۱۴-۱ ترکیب های نامطلوب موجود در کنجاله کلزا

الف – گلوکوزینولیتها

گلوکوزینولیتها ترکیبهای طبیعی موجود در گیاهان خانواده کلمیان هستند.

اکنون بیش از ۱۰۰ نوع مختلف از این گروه ترکیب های شناخته شده است که عمدتا در شکل و نوع زنجیره جانبی متفاوتند . تاثیر نامطلوب گلوکوزینولیتها و ترکیب های ناشی از تغییر ( مثلا هیدرولیز ) آنها به طور عمده شامل اثرات سمی ، ایجاد گواتر با جلوگیری از نشر هورمون تیروئید و کاهش قدرت باروری و ایجاد بیماری پاتولوژیک در کبد و غده تیروئید است که در حیوانات به اثبات رسیده است (Zakalova, H., 1991).

ب – فیتاتها

اسید فایتیک یکی از ترکیبهای نا مطلوب است که در بیشتر محصولات گیاهی از جمله کلزا وجود دارد.

ج – اسید های فنلیک و تاننها

این مواد به عنوان یکی دیگر از ترکیبهای نامطلوب دانه کلزا مطرح می باشند . مقدار این ترکیبها در کلزا تقریبا ۳۰برابر مقدار موجود در کنجاله سویا می باشد. وجود این ترکیب ها باعث طعم تند و رنگ تیره کنجاله می شود (Zakalova, H., 1991).

۱-۱۵ اصول فرآوری دانه کلزا برای تولید کنجاله و روغن با کیفیت مناسب

فرآوری کلزا همانند سایر دانه های روغنی پر روغن با فرایند پیش پرسی و استخراج با حلال انجام می شود . دانه کلزا پس از برداشت باید تا رطوبت مناسب نگهداری (۱۱-۹)درصد خشک شود . نگهداری دانه با رطوبت بالا سبب خسارت به کیفیت محصول می گردد در ابتدا باید دانه ها کاملا از مواد خارجی مانند برگ ، ساقه و … بوجاری شود (احمدی،م.، ۱۳۸۰).

۱-۱۵-۱ پوست گیری

دانه های کلزا کوچک و پر روغن هستند به علاوه پوست ،دانه کاملا به بافت داخلی ( مغز ) چسبیده است بنابر این پوست گیری کلزا در سطح صنعتی از نظر اقتصادی مقرون به صرفه نیست اما در برخی از موارد پوست گیری کلزا برای تولید کنجاله با فیبر کمتر و پروتئین بالاتر ضروری است.

۱-۱۵-۲ فلس سازی

برای به دست آوردن حداکثر کمیت و کیفیت روغن و کنجاله در طی فرایند تولید روغن و کنجاله نیاز به فلس سازی دانه های کلزا می باشد که این عمل با بهره گرفتن از دستگاه های مخصوص انجام می گیرد (Zakalova, H., 1991).

درمراحل بعد عملیات پخت و استخراج روغن انجام می گیرد.

جدول (۱-۹ ) : ترکیب اسید های چرب کلزا

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

اسید چرب	اصلاح نشده	یک صفر	دوصفر
اشباع
۰ : ۱۶ المتیک	۷/۱	۵/۳	۴
۰ : ۱۸ استئاریک	۹/۰	۵/۱	۴/۱
۰ : ۲۰ اکوزانوئیک	۲/۱	۱/۱	۱/۱
۰ : ۲۲ دکوزانوئیک	۹/۰	۳/۰	۳/۰
۰ : ۲۴ لیگنوسریک	۵/۰	۱/۰	۱/۰
با یک پیوند دوگانه
۱ : ۱۶ پالمیتولئیک	۰/۰	۴/۰	۵/۰
۱ : ۱۸ استازالئیک	۳/۱۲	۹/۵۸	۹/۵۶
۱ : ۲۰ اکوزنوئیک	۸/۵	۵/۱	۵/۱
۱ : ۲۲ اروسیک	۴/۵۹	۱/۱	۰
۱ : ۲۴ هروئیک	۶/۱	۲/۰	۳/۰
با چند پیوند دوگانه
۲ : ۱۸ لینولئیک	۷/۱۲	۸/۲۱	۸/۲۳
۳ : ۱۸ لینولنیک	۶/۷	۵/۱۰	۱/۱۰

جدول ( ۱-۱۰ ) : ترکیب مواد معدنی موجود در دانه کلزا

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

عنصر	واحد	میزان
کلسیم	درصد	۳/۰
پتاسیم	درصد	۹۷/۱
منیزیم	درصد	۲۷/۰
فسفر	درصد	۶۳/۰
گوگرد	درصد	۴۳/۰
مس	میلی گرم در کیلوگرم	۲۳
منگنز	میلی گرم در کیلوگرم	۲۹
روی	میلی گرم در کیلوگرم	۴۳۰
آهن	میلی گرم در کیلوگرم	۱۱۹
مولیبدن	میلی گرم در کیلوگرم	—
کبالت	میلی گرم در کیلوگرم	۰۹/۰

۱-۱۶ کلزا

۱-۱۶-۱ تناوب

هنگام انتخاب یک منطقه برای زراعت کلزا توجه به تناوب زراعی منطقه بسیار مهم است، زراعت های متعددی هستند که بیماری های مشترک با کلزا دارند و اگرچنانچه تناوب مناسب برای زراعت کلزا در نظر گرفته نشود علاوه بر عدم کنترل بیماری ها موجبات توسعه آنها نیز فراهم می گردد.

از موارد دیگری که باید در برقراری تناوب ها مورد توجه قرار گیرد علف های هرز و علف کشهای مصرف شده در زراعت قبلی می باشد و به طور کلی باید عنوان نمود که بهترین تناوب برای زراعت کلزا تناوب گندم – کلزا می باشد و همچنین باید از در تناوب قرار دادن زراعت کلزا با آفتابگردان، سویا و پنبه به دلیل وجود بیماری های مشترک قارچی از قبیل ساق سیاه ، پوسیدگی اسکلرتینیایی ساقه و ….. خودداری نمود (ملکوتی،م .ج.، ۱۳۸۳).

۱-۱۶-۲ اثرات مثبت زراعت کلزا در تناوب:

عملکرد محصول بعدی را که معمولا گندم می باشد ، افزایش می دهد.

علف های هرز چمنی به خوبی کنترل می شوند.

عوامل بیماری زای غلات به خصوص پا خوره کنترل می شود.

۱-۱۶-۳ انتخاب رقم

انتخاب رقم برای به دست آوردن موفقیت در تولید محصول حائز اهمیت است . در انتخاب رقم باید به گونه ، نوع ، سازگاری رقم، کیفیت بذر و ویژگی های خاک توجه کرد . قدرت بقا در زمستان از مهمترین عوامل معرفی یک واریته برای دشتهای وسیع است (ملکوتی،م .ج.، ۱۳۸۳).

انتخاب رقم به شرایط محیطی بستگی دارد به نحوی که ارقام بهاره نیاز به بهاره سازی ندارند و دوره رشد کوتاهی دارند ولی ارقام زمستانه دارای دوره رشد طولانی تر و نیازمند بهاره شدن هستند. به دلیل تنوع گسترده اقلیمی و سیستم های زراعی معمولا ارقامی بهترین سازگاری را نشان می دهند که برای کاشت درآن منطقه اصلاح شده باشند.

۱-۱۶-۴ ویژگی های خاک

این گیاه pH بین ۵/۵ تا ۸ را تحمل می کند و در حالت ایده آل خاک باید دارای ساختمان خوب زهکشی مناسب و عمیق با قابلیت نگهداری رطوبت باشد ( آلموند و همکاران ۱۹۸۶ ).

ولی بهترین رشد را در خاک هایی که pH آن ها بین ۶ تا ۷ و همچنین دارای بافت متوسط و زهکش خوب باشند،دارند (ملکوتی م. ج.، م. اسماعیلی.، ۱۳۸۰) .

۱-۱۶-۵ تهیه زمین

بذر کلزا برای به دست آوردن حداکثر محصول باید در یک بستر محکم و مرطوب و گرم و تهویه دار کشت شود . برای به دست آوردن ویژگی های فوق انجام دو مرتبه شخم عمیق بر خلاف جهت یکدیگر ضروری می باشد . انجام عملیات و دیسک و لولر نیز از اهمیت بسزایی برخوردار است (آینه بند، الف.، ۱۳۷۲).

۱-۱۶-۶ تاریخ کاشت

بحث در خصوص تاریخ کاشت مناسب این گیاه مفصل و پیچیده می باشد به خصوص که این موضوع درارتباط با حساسیت علف کش پیش رویشی ترفلان به دما و تشعشع بالا دارای اهمیت می باشد، ولی به طور کلی عنوان گردیده است که تاریخ کاشت مناسب زمانی است که پیش از یخبندان گیاه ۶۰۰ الی ۸۰۰ سانتی گراد دمای تجمعی ( بیش از صفر درجه سانتی گراد ) دریافت نموده باشد ( درجه حرارت تجمعی مساوی با مجموع میانگین روزانه درجه حرارت های بالاتر از صفر درجه سانتی گراد) ( احمدی، م . ر. جاوید فر.، ۱۳۷۷).

مهمترین مزیت کاشت زود هنگام، ایجاد گیاهان خوش بنیه جهت طی دوره زمستان، توانایی جذب مناسب تشعشع، پنجه زنی مناسب و رسیدن به حداکثر محصول می باشد ولی به رغم وجود مزایای فوق کاشت زود هنگام معایبی به شرح زیر دارد:

کنترل علفهای هرز مشکل تر می شود به خصوص در مورد علف کش ترفلان که حساسیت زیادی به دما و تشعشع بالا دارد.

کاشت زود هنگام به شدت مورد تهاجم آفات به خصوص شته مومی قرار می گیرد.

در بهار کاشت زود هنگام حساسیت بیشتری به ورس یا خوابیدگی و بیماری ها دارد.

۱-۱۶-۷ عمق کاشت

با توجه به ریز بودن بذر این گیاه، عمق کاشت به خصوص در خاک های رسی از اهمیت فوق العاده ای برخوردار می شود، چنانچه اگر بذر عمیق کاشت شود به طور قابل ملاحظه ای درصد سبز شدن محصول کاهش می یابد،اول به دلیل کم بودن آندوسپرم دانه و دومی به دلیل گیر کردن گیاه در زیر لایه های سفت سله و همچنین اگر بذرها را به صورت سطحی بکاریم یا توسط آب آبیاری شسته می شود و یا توسط پرندگان و مورچه ها جمع آوری می شوند و یا هم توسط آفتاب و عدم به دست آوردن رطوبت مناسب از بین می روند (احمدی، م . ر. جاوید فر.، ۱۳۷۷).

به همین دلیل است که برای رسیدن وبدست آوردن تراکم ۸۰ بوته درمترمربع حدود ۴ کیلوگرم بذر کافی می باشد ولی عملا در برخی از مزارع کشور بین ۱۰ الی ۱۶ کیلوگرم بذر در هر هکتار مصرف می شود که این مسئله باعث می شود یا مزارع دارای تراکم کمتر از استاندارد حدود ۲۰ الی ۳۰ بوته درمتر مربع باشند و یا با مزارع با تراکم بالا حدود ۱۵۰ الی ۲۰۰ عدد بوته درمتر مربع مواجه شویم که در هر دو حالت باعث عدم رسیدن به شرایط بهینه تولید می شود (ناصری، فرشته.، ۱۳۷۰).

در مزارع با تراکم بالا شاهد بوته های کلزا با پنجه زنی کم ، تعداد سنبله و دانه کم می باشیم همچنین به دلیل انبوه تاج پوششی، شاهد گسترش آفت شته مومی کلزا و همچنین مزرعه به ورس یا خوابیدگی مستعد شود.

در مزراع با تراکم کم عملا از حداکثر توان و پتانسیل تولید مزرعه استفاده نمی شود و همچنین به دلیل قطور شدن ساقه و پنجه زنی زیاد با عدم همزمان رسی دانه مواجه می شویم و لذا قطور شدن ساقه باعث ضربه های شدید به گیاه در هنگام برداشت توسط کمباین می شود و در نهایت ریزش بیشتر بذر را به دنبال دارد (شهیدی، الف.، ۱۳۸۰).

۱-۱۶-۸ آبیاری

کلزا نیازمند مقادیر زیادی آب برای فتوسنتز و انتقال مواد غذایی است و در زمان گل دهی ، تبخیر و تعرق روزانه آن بیشتر از ۸ میلیمتر است.

در کلزای بهاره بین عملکرد و تبخیر یک رابطه خطی وجود دارد و میزان افزایش محصول را حدود ۶ کیلو گرم در هکتار برای عملکرد دانه در ازای هر میلیمتر آب گزارش داده اند (احمدی، م . ر. جاوید فر.، ۱۳۷۷).

گیاه اصولا در هنگام جوانه زنی و در مرحله رشد غلاف ها حساس به خشکی می باشد. خشکی در مرحله جوانه زنی مانع ازآماس بذر می شود که این خود سبز شدن را به تعویق انداخته و پیامد های زیانباری را برای رشد بعدی گیاه به همراه خواهد داشت (احمدی،م.، ۱۳۸۰).

حساسیت این مسئله زمانی اوج می گیرد که آب برای شروع جوانه زنی وجود داشته باشد ولی اگر رشد گیاهچه جوان استقرار یافته با کمبود آب مواجه گردد در چنین مواقعی یکنواختی در مزرعه به دست نمی آید و معمولا باید واکاری انجام گردد (ناصری، فرشته.، ۱۳۷۰).

آبیاری درست در پیش از گل دهی می تواند تعداد غلاف را افزایش دهد و به غیر از زمانی که خشکی شدت می گیرد تعداد غلاف و تعداد دانه در غلاف نسبت به هم خاصیت جبرانی معکوس می گیرند (حقیقت نیا، رجایی،م .ح،. ۱۳۸۷).

۱-۱۶-۹ برداشت

برداشت محصول کاری بسیار حساس است به خاطر ریز بودن دانه ها و عدم همزمانی رسیدن دانه ها، تلفات برداشت می تواند بسیار سنگین باشد علاوه بر این زود برداشت کردن ، کیفیت بذر را کاهش می دهد و برداشت دیر موقع، باز شدن غلاف و ریزش دانه ها را افزایش می دهد. از دید تجربی و عملی محصول زمانی رسیده است که ۷۰% دانه ها قهوه ای متمایل به سیاه شده و رطوبت دانه به کمتر از ۱۵% درصد رسیده باشد (ناصری، فرشته.، ۱۳۷۰).

امکان استفاده از کمباین برای مواقعی که رسیدگی محصول یکنواخت باشد وجود دارد در صورتی که محصول ورس کرده و یا بر روی هم خوابیده باشد باید از تیغه های عمودی روی کمباین استفاده شود سرعت روبه جلو آهسته و ارتفاع برداشت حتی الامکان بالا باشد (احمدی، م . ر. جاوید فر.، ۱۳۷۷).

۱-۱۶-۱۰ عملکرد کلزا

میانگین عملکرد کلزا درهر کشور تا اندازه زیادی به شرایط آب و هوایی ، روش های تولید و ارقام مورد کاشت بستگی دارد.

میانگین عملکرد کلزا بیشتر کشورهای اروپایی در حدود دو تن در هر هکتار می باشد که این میانگین های نسبتا بالا در سیستم های زراعی که در آنها از سطوح مختلف کود های شیمیایی استفاده می شود به دست می آید (عظیمی، الف.، ۱۳۸۳).

در کشور ما بر اساس آمار های شرکت تولید دانه های روغنی عملکرد کلزا حدود یک تن درهر هکتار می باشد ولی نباید از نظر دور داشت که این آمار مربوط به کل کشور ایران است که دارای اقلیم های مختلف بوده که انواع ارقام پاییزه و بهاره در آن کاشت می شود ولی در مناطق شمالی کشور این گیاه به عنوان زراعت بهاره با تناژ کم مطرح بوده که اکثر سطح زیر کاشت کشور مربوط به این مناطق است در حالی که در استانهای جنوبی و مرکزی کشور به خصوص استان فارس با کاشت ارقام پاییزه به عملکرد بسیار بالا دسترسی پیدا شده است و متوسط میانگین تولید کلزا در استان فارس حدود ۲ تن در هر هکتار می باشد و در شرایط استثنایی تا عملکرد های حدود ۸ تن که یک رکورد جهانی است مشاهده گردیده است (حقیقت نیا، رجایی،م .ح،. ۱۳۸۷).

فصل دوم

مروری بر تحقیقات انجام شده

۲- مروری بر تحقیقات انجام شده

۲-۱ تراکم کاشت

کلزا گیاهی است که از قدرت شاخه دهی خوبی برخوردار است در تراکم های کم می تواند تا حد زیادی کمبود گیاه در واحد سطح را با افزایش تعداد شاخه های فرعی جبران کند البته باید به این نکته توجه داشت که کلزا از گیاهان تولید کننده دانه می باشد و برای رسیدن به پتانسیل عملکرد دانه به یک حد مطلوب از تراکم بوته نیاز دارد، کلزا دارای شاخه های زیادی است و میزان شاخه دهی آن به واریته، تکنیکهای زراعی و محیط بستگی دارد، به عنوان مثال تراکم بوته تاثیر قابل توجهی در میزان شاخه دهی و ارتفاعی دارد که ساقه اصلی در آن ارتفاع شروع به شاخه دهی می نماید (ناصری، فرشته.، ۱۳۷۰).

ویلیامز (۲۰۰۰ ) گزارش کرد که بین مقادیر ۸-۴ کیلو گرم بذر در هکتار اختلاف معنی داری از لحاظ عملکرد دانه وجود ندارد.

تغییر در نسبت بذر یا تراکم سبب تغییر در زمان رسیدگی و یا حالت برداشت می شود به طوری که رطوبت دانه در زمان برداشت ، با افزایش تراکم کاهش می یابد.

در این حالت دانه ها سریعتر خشک می شوند که سبب افزایش میزان کلرفیل دانه می شود (شیرانی راد ، الف .، ۱۳۸۵).

همچنین در تراکم های بالا دوره رسیدگی کوتاهتر است و بر عکس در تراکم های پایین دانه فرصت بیشتری برای رسیدگی دارد و در نتیجه نسبت دانه به کل ماده خشک افزایش می یابد(Scarisbrick, D.1982.).

وان دینزی و همکاران ( ۲۰۰۲ ) گزارش کردند که با افزایش نسبت بذر تا ۹ کیلو گرم در هکتار دوره رسیدگی حدود ۱۶ روز کاهش یافت، موریسن و همکاران ( ۱۹۹۸ ) نیز همین نتیجه را در تراکم ۲۰ کیلو گرم در هکتار به دست آوردند.

به نظر کلارک و سیمپسون ( ۲۰۰۶ ) تراکم بالا سبب رسیدگی زودتر و یکنواخت تر و در عین حال عملکرد بالاتر می شود.

تایلور و اسمیت (۲۰۰۴ ) گزارش کردند که یک همبستگی منفی بین تعداد غلاف در متر مربع و تعداد دانه در غلاف دو رقم یورکا و مارنو وجود دارد زیرا تعداد غلاف در متر مربع متناسب با افزایش تراکم بوته تمایل به افزایش دارد در حالی که یک همبستگی منفی قوی بین تعداد بوته در غلاف و تراکم بوته وجود دارد.

کندرا و دگن هارد (۲۰۰۳ ) گزارش نمودند که با افزایش تراکم سرعت پر شدن دانه بیشتر می شود، در همین رابطه ترلینگ ( ۱۹۹۸ ) نیز بیان داشت که هر چه دوره رشد طولانی تر باشد عملکرد بیشتر است، تراکم با تغییرات مورفولوژیکی که بر اجزای گیاهی می گذارد عملکرد را موثرتر می کند.

پراکاش ، ویردورمادر (۲۰۰۱ ) نشان دادند که تراکم بوته بیشتر منجر به کاهش تعداد شاخه های فرعی در گیاه می شود بنابراین تعداد غلاف کمتری هم در بوته تولید می شود..

رائو و مندوهام ( ۲۰۰۴ ) گزارش کردند که تعداد دانه در بوته در تراکم بالا کم شده، این کاهش در برخی ارقام در شاخه های اصلی و در برخی دیگر در شاخه های فرعی دیده شده ، ولی باید دانست که تعداد دانه در غلاف، وزن دانه در شاخه اصلی کمتر دستخوش تغییر می شود و هر چه شاخه فرعی تر باشد تغییر در اثر عوامل محیطی شدید تر است، در شاخه اصلی افزایش تراکم (۲۵/۲ تا ۳۶ کیلوگرم در هکتار ) سبب شد که تعداد دانه در غلاف از ۱۴ به ۵/۱۲ عدد و وزن هزار دانه از ۰۴/۵ به ۳۲/۴ گرم برسد.

تحقیقات بسیاری نشان داده که تغییرات عملکرد در کلزا در اثر افزایش تراکم شدید نیست ، وقتی که تعداد بوته از ۵۰ به ۳۰۰ عدد در متر مربع رسید عملکرد فقط نیم تن افزایش یافت و همچنین با افزایش نسبت بذر از ۲۵/۲ تا ۳۶ کیلوگرم عملکرد ابتدا کمی افزایش و بعد بتدریج کاهش یافت (Hallidy, R., 1960).

ابوالحسنی ( ۱۳۸۶ ) به این نتیجه رسید که عملکرد تحت تاثیر رقم و آرایش کاشت قرار گرفت ولی سطوح تراکم بر عملکرد بی تاثیر بود که این عکس العمل را به قدرت تراکم پذیری شدید کلزا نسبت داد.

آلد و هکنین ( ۲۰۰۵ ) گزارش کردند که افزایش تعداد بذر از ۷۴ به ۴۴۳ بوته در متر مربع تعداد گیاهان باقیمانده در بهار را افزایش داد ولی تاثیری در ارتفاع بوته نداشت، آنها همچنین اظهار کردند که این افزایش تراکم بوته ، عملکرد دانه و وزن هزار دانه را کاهش داد اما این کاهش معنی دار نبود، افزایش تراکم بوته دراین آزمایش سبب کاهش معنی داری در شاخص برداشت، تعداد دانه دربوته و تعداد غلاف در گیاه گردید ولی بر روی عملکرد رویشی تاثیری نداشت.

اغلب در تراکم بالا عملکرد به دلیل ورس کاهش می یابد ولی برخی از ارقام به ورس مقاوم بوده و غلاف بیشتری در واحد سطح تولید می کنند و دانه های آنها سنگین تر است که البته این افزایش معمولا با کاهش تعداد دانه در بوته خنثی می شود ، این کاهش در ارقام زمستانه بیشتر است (Rao, M. S. S.and .N. J. Mendham., 2004).

در تحقیقات کلارک و سیمپسون ( ۲۰۰۶ ) بیشترین عملکرد از کمترین میزان بذر ( ۵/۱ کیلو گرم در هکتار ) به دست آمد و آنها نتیجه گرفتند که تولید شاخه فرعی و غلاف اثر کاهش تراکم را خنثی کرده و عملکرد ثابت باقی می ماند و یا تغییر محسوسی نمی کند، وقتی تراکم در مقادیر بالای آن مورد بررسی قرار می گیرد عملکرد دانه مستقیما با تراکم متناسب نیست و فقط چند درصد از عملکرد توسط تراکم کنترل می شود در کلزای بهاره کاهش تراکم از ۴۰ بوته در متر مربع عملکرد را تا حدود ۲۰% کاهش می دهد (Mcgregor, D. I., 1998).

بر طبق تحقیقات مندوهام و همکاران ( ۲۰۰۴ ) کلزای پاییزه عملکرد مناسب با ۸ بوته در متر مربع به دست آمده در این حالت برگهای اولیه و ثانویه کمتر در سایه قرار گرفته و بنابراین بیشتر از حد معمول توانایی رشد و توسعه داشتند و زمان طولانی تری فعال باقی می ماندند. این محققین اظهار داشتند که در تراکم پائین رقابت آنقدر محسوس نیست که بتواند رشد را محدود کند و لذا پتانسیلی برای جبران اجزای کاهش یافته به وجود نخواهد آمد.

احمدی ( ۱۳۸۵ ) گزارش کرد که برای دستیابی به عملکرد های بالا، تراکم بوته کلزا در پاییز باید حداقل ۶۰ بوته در متر مربع باشد، برای این منظور استفاده از ۶ کیلو گرم بذر در هکتار کافی است، او اظهار کرد که چنانچه کشت کلزا در زمینهای حاصل خیز و قدری زودتر از موقع معین انجام گیرد ، استفاده از ۴ کیلو گرم بذر درهکتار کافی خواهد بود ولی در صورت کاهش فاصله خطوط کاشت، کاشت این مقدار بذر با ماشینهای ردیف کار به دلیل قلت میزان آن امری مشکل است، تنها در شرایط کشت کرپه و زراعت در زمینهای خشک می تواند مقدار بذر مصرفی را تا ۸ کیلو گرم در هکتار افزایش داد، وی همچنین بیان کرد که افزایش میزان بذر وسیله مناسبی برای جبران کمبودهای مربوط به آماده کردن زمین نمی باشد.

کاهش فاصله ردیف سبب افزایش فاصله بوته ها بر روی ردیف و توزیع یکنواخت تر آنها و در کاهش رقابت و افزایش عملکرد می شود.

موریسون و همکاران ( ۱۹۹۸ ) پیشنهاد کردند در صورتی که امکان تامین آب مورد نیاز کلزا وجود داشته باشد بهتر است که با تراکم پایین کاشته شود.

آزمایشهای انجام شده در اروپا و انگلستان نشان داده است که بازدهی محصولی که در ردیفهای بسیار باریک با عرض ۱۲ سانتی متر کاشت شود تفاوت چندانی با محصول کاشته شده در ردیفهای عریض تر ندارد بنابراین انتخاب عرض ردیف بستگی به آن دارد که چه نوع ردیفی از نظر محلی سودمندتر است، البته انتخاب عرض ردیف بسته به ناحیه، مشکل علفهای هرز و آفت و ماشین آلات موجود و مهارت کاشت کننده دارد (ناصری، فرشته.، ۱۳۷۰).

سنگ و آند ( ۱۹۹۹ ) گزارش داد که با افزایش ابعاد هندسی کاشت تعداد دانه در غلاف افزایش می یابد همچنین او اظهار نمود که با افزایش تراکم بوته کلزا، وزن هزار دانه آن کاهش می یابد.

تایلور و اسمیت ( ۲۰۰۴ ) بر اساس آزمایشی که برروی دو رقم کلزا به نام مارنو و یورکا با مقدار ۶/۴ ، ۷ و ۱۴ کیلو گرم در هکتار در جنوب غربی استرالیا انجام دادند گزارش کردند که اختلاف معنی داری بین عملکرد دانه، عملکرد روغن و بیوماس تیمارهای مختلف بذر در دو رقم مورد آزمون وجود نداشت اما فقط در سال سوم اجرای آزمایش بیوماس رقم مارنو در مقدار بذر ۱۴ کیلو گرم در هکتار نسبت به بقیه مقادیر بذر ( ۶/۴ و ۷ کیلو گرم در هکتار ) حدود ۱۶% برتری نشان داد با افزایش مقدار بذر از ۶/۴ به ۷ و ۱۴ کیلوگرم در هکتار تعداد دانه در بوته در هر دو رقم مورد آزمون کاهش یافت اما این کاهش به حدی نبود که سبب اختلاف معنی داری بین مقادیر مختلف بذر شود، این دو محقق به این نتیجه رسیدند که یک همبستگی منفی بین تعداد دانه در بوته در متر مربع و یک همبستگی مثبت بین تعداد دانه در بوته و تعداد غلاف در بوته دو رقم مارنو و یورکا در واکنش تغییرات مقدار بذر از ۶/۴ به ۷ و ۱۴ کیلو گرم در هکتار وجود داشت.

در تحقیق اولسن ( ۱۹۹۸ ) همبستگی بالایی بین تعداد غلاف و عملکرد گیاه وجود داشت و تعداد غلاف در گیاه به خصوص در کانولای زمستانه به شدت تحت تاثیر تراکم بود ولی تعداد غلاف خیلی کمتر تحت تاثیر محیط قرار داشت ، با افزایش تعداد غلاف در گیاه تعداد دانه افزایش ولی وزن دانه کاهش می یابد، همچنین تعداد دانه در بوته و وزن دانه همبستگی ضعیفی به صورت منفی دارند به طوریکه سبب کاهش عملکرد می شود.

ریزش برگ در شروع گل دهی سبب کاهش ماده سازی در این زمان می شود و در نتیجه غلاف کمتری تشکیل شده با افزایش تراکم مقدار آن به ۶۷/۰ شاهد می رسد ولی ریزش برگها در انتهای دوره ، تاثیر چندانی برتعداد غلاف و تعداد دانه در غلاف ندارد (Clarke, J . M.and M . Simpson., 2006).

مک گری گور ( ۱۹۹۸ ) دریافت که با کاهش تراکم از ۲۰۰ به ۳۶ بوته در متر مربع تعداد غلاف در گیاه و تعداد دانه در بوته ابتدا افزایش و بعد کاهش یافت.

کلارک (۲۰۰۶) نشان داد که تعداد دانه در غلاف و وزن دانه ،تحت تاثیر تراکم نیستند، به طور کلی در برخی ارقام تعداد دانه در غلاف ووزن دانه در بعضی سالها تحت تاثیر قرار می گیرند ولی تعداد غلاف در گیاه در همه موارد تحت تاثیر تراکم است.

شابستری و کومار (۲۰۰۲ ) اظهار کردند که همبستگی منفی بین تعداد شاخه در بوته و تراکم بوته وجود دارد و با افزایش تراکم ، تعداد شاخه فرعی در بوته کاهش می یابد.

النسو ( ۲۰۰۱ ) گزارش داد که همبستگی منفی بین تعداد شاخه در بوته، تعداد غلاف در شاخه و تعداد غلاف در بوته با تراکم بوته وجود دارد به طوریکه با افزایش تراکم هر سه این صفات کاهش می یابد ولی در کل تعداد غلاف در متر مربع افزایش می یابد.

کلارک و سیمپسون ( ۲۰۰۶ ) گزارش کردند که انتخاب تراکم بوته مطلوب در کلزای پاییزه با توجه به شرایط اقلیمی و خاکی منطقه سبب استقرار بهتر و عملکرد دانه بالاتر گیاهان نسبت به تراکمهای دیگر می شود.

گیسلر ( ۲۰۰۰ ) گزارش داد که مقادیر مختلف بذر وضعیت گیاهان را قبل از زمستان تحت تاثیر قرار داده و در نتیجه مقاومت به سرمای آنها را آشکارا تغییر می دهد که این موضوع می تواند برروی ساختار عملکرد دانه اثر بگذارد.

فیلدسن و موری ( ۲۰۰۷ ) گزارش کردند که گیاهان کلزا یی که دارای تراکم بوته زیاد هستند چنانچه مدت زیادی در زیر برف بمانند ممکن است دچار پوسیدگی شوند بنابراین بوته های تکامل یافته قوی کمتر از بوته های دیر کاشته شده و دارای تراکم بوته زیاد در معرض خطر سرما زدگی قرار می گیرند.

ثابت شده که تراکم بوته مختلف واریته های جدید کلزای پاییزه می توانند تغییرات متفاوتی را در ساختمان اندازه، مقاومت به سرما و عملکرد دانه گیاه ایجاد کنند ، بر اساس نتایج به دست آمده واریته های کلزای پاییزه به طور متفاوتی به مقادیر مختلف بذر (۲۴۰-۵۰) بوته درمتر مربع واکنش نشان دادند که این موضوع سبب ایجاد اختلاف بین آنها از لحاظ ارتفاع ، قطر ساقه،تعداد شاخه دربوته و تعداد غلاف در شاخه شد (Szczygielski, K. Oeczarek, E., 1987).باشینگ ( ۱۹۹۸ ) گزارش کرد که تراکم بوته برابر ۶۰ گیاه در متر مربع حداقل تراکم بوته مورد نیاز در کشت کلزای پاییزه برای به دست آوردن عملکرد دانه مناسب می باشد در حالیکه هاجسون (۱۹۷۹ ) باورمن و راجزلوئیس ( ۱۹۸۰ ) نشان دادند که تراکم بوته برابر ۵۰ بوته در متر مربع حداقل تراکم بوته در کشت کلزای پاییزه برای نیل به عملکرد دانه مطلوب می باشد.شیرانی راد ( ۱۳۸۵ ) اظهار نمود بهترین تراکم برای گیاه کلزا در منطقه کرج بین ۴۰-۸۰ بوته در متر مربع می باشد ، با افزایش تراکم از ۸۰ به ۱۲۰ بوته در متر مربع سبب کاهش مقاومت به خوابیدگی و عملکرد دانه و روغن می گردد وی اظهار می دارد که وزن هزار دانه پایدارترین جزء عملکرد دانه است که تحت تاثیر نوسانات تراکم بوته واقع نمی شود..به نظر موریسون و همکاران ( ۱۹۹۸ ) اثر فاصله ردیف و تراکم بر میزان روغن عموما معنی دار نیست(۵۵)، در مطالعات مختلف تغییرات درصد روغن در اثر افزایش تراکم بسیار کم و فقط بین ۵/۰ تا ۲% کاهش می یابد.

ابوالحسنی ( ۱۳۸۶ ) به این نتیجه رسید که اثر تراکم بر در صد روغن دانه معنی دار بود ولی مقایسه میانگین ها اختلاف آنها را جزئی نشان داد به طوریکه با افزایش تراکم از۱۰ به ۴۰ بوته در متر مربع فقط ۳۵/۰% درصد از میزان روغن کاسته شد .مهمترین عواملی که بر میزان روغن و پروتئین موثرند محیط و رقم است ، کندرا در میزان روغن در اثر افزایش تراکم تغییری مشاهده نکرد.

مندوهام و همکاران ( ۲۰۰۴ ) اظهار می دارند که میزان روغن معمولا در ارقام مختلف ثابت است مگر اینکه در مراحل آخر رشد تحت تاثیر تنش قرار گیرد.

۲-۲ آهن

حقیقت نیا و رجایی ( ۱۳۸۷ ) عنوان داشتند که تاثیر سولفات آهن در رفع کمبود آهن و افزایش عملکرد گیاه در مواقعی که این کمبود به صورت نواری مصرف شده باشد معمولا بیشتر از مواقعی بوده است که به صورت مخلوط با خاک مصرف شده است و همچنین با مطالعه سطوح و روش مصرف سولفات آهن در یک خاک آهکی با (pH) برابر ۸/۲ گزارش نموده اند که در مصرف ۱۵۰ کیلو گرم سولفات آهن به صورت پخش سطحی همراه با محلول پاشی آن به میزان ۵۲% سبب افزایش در عملکرد محصول نسبت به تیمار شاهد شده است.

Kase garten و همکاران (۱۹۹۶) اثر نیترات را در جذب آهن بررسی نمودند و مشاهده کردند که با افزایشpH غلظت آهن در ریشه افزایش یافته ولی برگ ها کمبود آهن را نشان می دهند و به این نتیجه رسیدند که نیترات ها در خاک های آهکی باعث عدم جذب آهن می گردد.

Jolley و همکاران(۱۹۷۱) در بررسی اثر ژنوتیپ گیاه در نشان دادن کمبود آهن در خاک های آهکی به این نتیجه رسیدند که علاوه بر ژنوتیپ عواملی از قبیل نوع خاک ، محیط اطراف گیاه، برنامه های اصلاح گیاهان و بسیار مهمتر وجود یون +H در فاز یونی خاک بر روی کمبود آهن در گیاه موثر است.

مورت ودت (۲۰۰۶ ) در کتاب خود آورده است که تغییر دادن(pH) در یک نوار از منطقه رشد ریشه ها نیز ممکن است در رفع کمبود آهن موثر باشد ، چند فرآورده گوگردی نظیر گوگرد عنصری، آمونیم تیوسولفات، سولفوریک اسید و آمونیم پلی سولفید(pH) خاک را پایین میاورند و همزمان به صورت عوامل کاهنده، آهن فیک را به فرو که برای ریشه گیاه قابل جذب است، تبدیل می کنند.

تیسدل و نلسون (۲۰۰۵ ) در خصوص نواحی دچار کمبود آهن ذکر کرده اند، کمبود آهن در بسیاری از گیاهان ایالات متحده آمریکا گزارش شده است بیشتر این کمبود ها ، گرچه همیشه نه ، ولی به بالا بودن(pH) خاک ارتباط داده شده است.

آهن یکی از عناصر کم مصرف مورد نیاز گیاه به شمار می آید که جایگاه خاصی در تغذیه گیاه دارد، در کشور ایران به دلیل قلیایی بودن اغلب خاکها و همچنین وجود آهک در آنها کمبود در بسیاری از محصولات زراعی گزارش شده است ( حسینی و ثواقبی ، ۱۳۸۴ ).

محلول پاشی آهن در دو مرحله ساقه رفتن و گلدهی ، سبب افزایش عملکرد دانه آفتابگردان گردید ( ملکوتی و همکاران ، ۱۳۸۰ ).

عناصر روی و آهن با افزایش میزان هیدرات های کربن باعث بالا رفتن وزن هزار دانه و تعداد دانه در خوشه گندم گردیدند (همانتارانجان وگری ، ۱۹۸۸ ).

با افزایش غلظت آهن ، تعداد دانه در بوته، تعداد غلاف در بوته، عملکرد دانه در کلزا در واحد سطح افزایش یافت، محلول پاشی آهن در دو مرحله ساقه رفتن و قبل از گلدهی، سبب افزایش وزن هزار دانه، عملکرد دانه کلزا گردید و اثر متقابل تراکم کاشت و محلول پاشی کود آهن در عملکرد دانه کلزا معنی دار بود (مرشدی و همکاران ، ۱۳۷۹ ).

گیاهانی که به کودهای آهن واکنش نشان می دهند شامل برنج، غلات ریز دانه، ذرت خوشه ای، سویا ، ذرت ، لوبیا، گردوی آمریکائی، گونه های درختان میوه، گیاهان زینتی، زغال اخته و بسیاری از سبزیها و محصولات مختلف دیگر هستند.

ملکوتی (۱۳۸۶ ) در خصوص آهن در گیاه آورده است که اگر گیاهی قادر به جذب آهن به مقدار کافی نباشد ساخت سبزینه ( کلروفیل ) در برگ کاهش می یابد و برگها رنگ پریده خواهند شد به این نحو که ابتدا فاصله بین رگبرگ ها و سپس با شدت یافتن کمبود به جز رگبرگ ها تمام سطح برگ زرد می شود (ملکوتی،م .ج.، ۱۳۸۳).

براون (۲۰۰۶) آورده است،کمبود آهن در برخی از خاک ها قابل مشاهده هستند، معمولا خاکهایی که کمبود آهن دارند(pH) بیشتر از ۶ دارند و خاکهایی که دارای کمبود آهن هستند اغلب شنی هستند، اگرچه در خاک های با بافت ریز، نیز کمبود آهن قابل مشاهده است.

برای رفع کمبود آهن می توان از ارقامی که کارائی زیاد در جذب آهن دارند استفاده نمود . مثلا تعدادی از گیاهانی که از نظر جذب آهن ، اختلافاتی دارند بدین شرح می باشد : اختلاف بین ارقام ذرت ( زاریوا ۲۰۰۳ )، یولاف ( مک دانیل و براون ۲۰۰۴ ) ، سورگوم ( ویلیامز و همکاران ۲۰۰۵ ) ، لوبیا ( کوئین و همکاران ۲۰۰۱ ) و گندم ( ویتال و سوبیا ۲۰۰۴ ) وجود دارد.

آقایان ویتی و کارلسون در سال(۲۰۰۷) براین عقیده بوده اند که معمولا مصرف منابع غیر آلی آهن ( در خاک ) در رفع کلروز آهن موثر نیست مگر آنکه مقدار مصرف بسیار زیاد باشد.

در طی گزارش آقایان والاس و لونت (۲۰۰۵) مشخص نمودند، مصرف برخی از کلات های مصنوعی آهن در خاک برای گیاهان زراعی تحت برخی از شرایط موثر است اما هزینه زیاد آنها را محدود می سازد . در آزمایش آنها، نشان داده شد که اتیلن دی آمین تتراستیک اسید آهن (Fe EDTA ) در کنترل کلروز مرکبات در فلوریدا موثر بوده است اما کلات آهن در خاک های آهکی اثری نداشته است.

موثر ترین کلات آهن برای خاک های آهکی اتیل دی آمین- دی-او- هیدروکسی فنیل استیک اسید آهن (Fe EDTA ) است. تفاوت در درجه تاثیر کلات های مصنوعی در رابطه با چگونگی تغییر ثبات آنها با pH خاک است. در این خصوص در سال( ۲۰۰۳) ثابت گردید ثبات (Fe EDTA ) کمتر از (Fe EDDHA ) است، کلات اولی عمدتا در خاک های اسیدی موثر است درحالی که نوع دوم در همه( pH)ها موثر است.

به هر حال کاهش جذب آهن تحت تاثیر عوامل متعددی می باشد، آقای داچائوفور(۲۰۰۵) در گزارش خود آورده است، که کاهش مقدار اکسیژن در خاک با کاهش قابل جذب بودن آهن و در نتیجه کمبود آهن همیشه همراه است، علت آن به واسطه افزایش کربن یا اکسید کربن است که در مجاورت آب و کلسیم ، بی کربنات کلسیم تولید شده و این خود عامل رسوب آهن و در نتیجه باعث غیر قابل جذب بودن آن می شود. البته عده ای معتقدند که در اثر کاهش اکسیژن و افزایش گاز کربنیک حلالیت کربنات کلسیم افزایش یافته و به بی کربنات تبدیل می شود. بی کربنات کلسیم در مجاورت ریشه ها از تشکیل و سنتز اسید سیتریک که عامل انتقال آهن در سلول ها و شیره گیاهی است جلوگیری می کند.

فصل سوم

مواد و روش انجام کار

۳- مواد و روش انجام کار

۳-۱ مواد آزمایش

۳-۱-۱ مشخصات محل اجرای آزمایش:

شهرستان نورآباد ممسنی با وسعت ۶۸۷۶ کیلو متر مربع ، ۵/۵ درصد از کل مساحت استان فارس را به خود اختصاص داده و در شمال غربی استان واقع شده است. این منطقه در ارتفاع ۹۰۰ متری از سطح دریا واقع شده و دارای آب و هوای نیمه گرمسیری می باشد که زمستان های نسبتا سرد و تابستان های گرم دارد . این منطقه کوهستا نی بوده و جهت رشته کوه های آن همان جهت عمومی کوه های زاگرس است و هرچه به طرف غرب و جنوب غربی ادامه دهیم از ارتفاعات کاسته شده و بر وسعت دره ها و اراضی کوهپایه ای افزوده می شود.

میانگین دمای سالانه شهرستان ۲۵ تا ۳۵ درجه سانتی گراد می باشد و حداکثر دما در مرداد ماه ۵/۴۱ درجه و حداقل دما در دی ماه ۵/۴ درجه سانتی گراد می باشد و میانگین بارندگی سالانه شهرستان نیز ۵۵۰ میلیمتر می باشد.

۳-۱-۲ خصوصیات خاک محل آزمایش:

به منظور تعیین خصوصیت خاک مزرعه آزمایشی قبل از کاشت و در شروع آزمایش از چندین نقطه متفاوت از مزرعه به شکل زیگزاگ و از عمق صفر تا ۳۰ سانتی متری خاک نمونه برداری صورت گرفت و سپس تمام نمونه ها با هم مخلوط شدند و یک و نیم کیلو گرم از خاک مورد نظرجهت تجزیه و آزمایش انتخاب گردید،و به آزمایشگاه خاکشناسی برای تعیین خصوصیات خاک برده شد، بافت خاک مزرعه از نوع لومی – رسی بوده و نتایج حاصل از تجزیه خاک در جدول (۳-۱) آمده است :

جدول (۳-۱) نتایج حاصل از تجزیه خاک مزرعه آزمایشی

 

 

 

 

 

 

درصد اشباع%S.P	هدایت الکتریکی%EC	اسیدیته کل اشباع%PH	موادخنثی شونده%T.N.Y
۴۸	۸/۰	۵/۷	۵/۳۷

 

 

 

 

 

 

 

 

 

کربن آلیدرصد	ازت کلدرصد	فسفرP.P.M	پتاسیمP.P.M	آهنP.P.M
۰۸/۱	۱۸/۰	۱/۱۶	۱۸۴	۱

۳-۲ تیمارها:

در این آزمایش دو فاکتور تراکم بوته در واحد سطح و سطوح مختلف کود آهن به عنوان تیمارهای مورد نظر به منظور دستیابی به بهترین سطح تراکم بوته و بهترین سطح کود آهن مورد بررسی قرار گرفت.

۳-۲-۱ تراکم بوته:

در این آزمایش میزان تراکم((Density بوته در واحد سطح به عنوان فاکتور اصلی در کرت های اصلی و در سه سطح D1=30 ، D2=50 ، D3=70 بوته در متر مربع در نظر گرفته شد.

۳-۲-۲ کود آهن:

در این آزمایش میزان کود آهن ((Iron که به صورت کلات آهن مایع به عنوان فاکتور فرعی در کرتهای فرعی در سه سطح (۱۰۰۰×۱ ) I1= و (۱۰۰۰×۲ ) I2= و (۱۰۰۰×۴ ) I3= به صورت محلول پاشی بر روی برگ در نظر گرفته شد.

۳-۲-۳ رقم و خصوصیات آن:

در این آزمایش از کلزای پاییزه رقم هایولای ۴۰۱ به کار برده شد که خصوصیات این رقم نسبت به ارقام دیگر به شرح ذیل می باشد:

الف )در رقم هایولا ۴۰۱ فعالیت کاتالازی با افزایش سطوح شوری در همه ارقام روند افزایشی نشان می دهد که این افزایش در هایولا ۴۰۱ بیشتر از سایر رقم ها است.

ب ) کاهش فعالیت نیترات رودکتازی برگ های روزت در شوری زیاد در رقم هایولا ۴۰۱ کمتر از سایر ارقام می باشد.

۳-۳ روش آزمایش

۳-۳-۱ مشخصات طرح آزمایش:

این آزمایش در تاریخ ۴/۷/۱۳۸۸ در زمینی به مساحت ۳۳۰ متر در اراضی زراعی روستای تل ریزی از توابع شهرستان نورآباد ممسنی واقع در ۱۵۰ کیلومتری شهر شیراز اجرا گردید.

آزمایش به صورت اسپلیت پلات با طرح پایه بلوک های کامل تصادفی در سه تکرار به اجرا در آمد . هر تکرار شامل ۳ کرت اصلی و ۹ کرت فرعی بود و مجموعا در این آزمایش ۲۷ کرت وجود داشت.

اندازه کرت ها مساوی بودند و اندازه هر کرت فرعی ۱۲ متر مربع به طول ۴ متر و عرض ۳ متر بود که شامل ۶ خط کاشت به فاصله ۵۰ سانتی متری از هم بود .سطح برداشت از هر کرت فرعی ۱ متر مربع بود که پس از حذف حاشیه ها صورت گرفت. فاصله کرت های فرعی از هم ۵۰ سانتی متر و فاصله تکرار ها از هم ۲ متر بود.

۳-۳-۲ مراحل اجرای آزمایش

۳-۳-۲-۱ کاشت:

در مراحل اولیه شروع طرح زمین محل آزمایش را در تاریخ ۲۵/۸/۱۳۸۸ شخم زده شد. بر اساس توصیه آزمایشگاه ۲۰ کیلو گرم کود اوره به زمین شخم زده اضافه گردید و پس از آن برای مخلوط کردن کود با خاک و از بین بردن کلوخه ها و علفهای هرز، زمین آزمایش را در تاریخ ۲۹/۸/۱۳۸۸ ، به وسیله تراکتور دیسک زده شد و سپس نقشه کاشت را روی زمین به وسیله گچ پیاده شد.پس از پیاده نمودن نقشه آزمایش، در تاریخ ۳۰/۸/۱۳۸۸ توسط مرز بند مرزها مشخص شدند. مرزها که توسط لاستیک تراکتور از هم پاشیده شده بود به وسیله بیل دستی صاف ومرتب گردیده شدند، بعد از اتمام کارها به وسیله ابزاری که حالت فارو دستی را داشت داخل کرت ها شیاری با فاصله ۵۰ سانتی متر از هم به عمق ۵-۴ سانتی متر ایجاد شده ( چون بذر کلزا ریز بوده لذا عمق کاشت کم در نظر گرفته شد ) و بلا فاصله پس از اینکه بذر ها را به صورت فشرده و نزدیک به هم درون شیار با دقت انداخته می شد ، روی بذرها را به آرامی به اندازه ۳ تا ۴ سانتی متر خاک نرم پوشانده شدند .

۳-۳-۲-۲ داشت:

بلافاصله بعد از خاتمه عملیات، آبیاری انجام شد و در دفعات بعد هم برحسب ضرورت و نیاز گیاه آبیاری ادامه یافت، طبق نظر متخصصان بهترین معیار برای آبیاری، زمان پدیده های مهم فیزیولوژیکی گیاه و در صد رطوبت خاک می باشد.کلزای پاییزه در ابتدای رشد خود نیاز به آب کمی دارد زیرا در این زمان گیاه به صورت روزت بوده و همزمان با فصول سرد و باران های زمستانه بوده، بنابراین گیاه رشد زیادی نداشته و میزان تبخیر و تعرق آن نیز پایین می آید.

حساسترین مراحل رشد از لحاظ تامین آب، فاصله زمانی بین مراحل گل دهی و غلاف دهی می باشد که باید طی این مراحل کمبود آب روی ندهد. لازم به ذکر است که حداقل آبیاری توصیه شده برای کلزا چهاردوره آبیاری تعیین شده که شامل : زمان اوایل کاشت،مرحله طویل شدن ساقه ،مرحله گل دهی و مرحله غلاف دهی می باشد.

در کاشت این گیاه علفهای هرز عمدتأ در طی مراحل اولیه رشد یعنی در مرحله روزت و قبل از طویل شدن ساقه مسئله ساز می باشد، دراین زمان کلزا رشد رویشی کمی داشته و سطح زمین را به طور کامل نمی پوشاند ولی بعد از طویل شدن ساقه با سایه اندازی روی زمین مانع رشد اکثر علفهای هرز می گردد.

مبارزه با علفهای هرز به وسیله وجین دستی در دو مرحله ۳ تا ۴ برگی و ۵ تا ۶ برگی صورت گرفته شد و بعد از آن به علت اینکه گیاه کلزا سریعأ پوشش کافی را در زمین ایجاد کرده، علفهای هرز به خوبی کنترل شده و نیازی به عملیات وجین بیشتر و استفاده از علف کش نبود. انواع علفهای هرز مشاهده شده در مزرعه شامل تربچه وحشی، خردل وحشی، پیچک، اویار سلام، پنیرک، گل زرد ، یولاف وحشی و … می توان اشاره کرد. در طول فصل رشد، مزرعه از نظر آفات، بیماریها و علفهای هرز تحت مراقبت بوده و مواردی که احتیاج به مصرف مواد شیمیایی باشد، مشاهده نگردید ( به غیر از یک مورد که در زمان گل دهی کلزا ، جمعیت اندکی از آفت تریپس بالدار به مزرعه آزمایشی حمله ور شدند که در همان روزهای اول حمله آفت توسط سم موسپیلان (استامی پراید) با بهره گرفتن از سم پاش پشتی ۲۰ لیتری به نسبت ۲۰ گرم در ۲۰ لیتر آب سم پاشی و سپس کنترل شدند).

تراکم در ابتدی کاشت برای کرتها خیلی بیش از اندازه در نظر گرفته شد بنابراین برای رسیدن به تراکم بوته مورد نظر، عملیات تنک کردن در مرحله ۴ تا ۶ برگی انجام شد و قبل از شروع شدن مرحله روزت گیاه کلزا با نخهایی علامت گذاری شد. فاصله بوته های روی هر خط تنظیم شد تا اینکه به تراکم ۳۰ ، ۵۰ و ۷۰ بوته در متر مربع رسید. عمل تنک کردن به صورت قطع کردن(نه با کندن و کشیدن) صورت گرفت تا به ریشه گیاهان باقی مانده آسیبی وارد نگردد. برای محلول پاشی کود آهن ، چون امکان دارد دریافت عناصر ریز مغزی و تاثیر گذاری آنها در زمان های مختلف رشد گیاه بر صفتها تاثیر متفاوتی داشته باشد، به عنوان شاخص از مراحل رشد رویشی در سه مرحله:

۱ ) ۴ تا ۵ برگی

۲ ) مرحله ای که ۱۵ تا ۳۰ درصد گلها نمایان شده باشند.

۳ ) مرحله بعد از گل دهی

از رشد گیاه کلزا در نظر گرفته شد تا بهترین زمان مصرف کود آهن به صورت محلول پاشی و تأثیر آن بر صفت های گوناگون مورد ارزیابی قرار گیرد.

۳-۳-۲-۳ برداشت نهایی

برداشت محصول تیمارهای مختلف از ۱۹ تا ۲۰ اردیبهشت ماه انجام گردید. کلزا گیاهی است که برگهای آن در پایان مرحله غلاف دهی ریزش می کنند لذا معیار ظاهری برای برداشت کلزا زرد شدن غلاف ها و تیره رنگ و سفت شدن بذر درون آنها می باشد.

سطح برداشت از هر کرت، یک متر مربع در نظر گرفته شد. برداشت از یک متر مربع که درست در قسمت وسط هر کرت بود انجام گرفت. عملیات برداشت با داسهای مخصوص صورت گرفت. جهت خشک شدن، نمونه ها به مدت ۲ روز در هوای آزاد باقی ماندند. پس از شمارش دانه ها و غلاف و اندازه گیری ارتفاع شاخه های اصلی و فرعی، دانه ها از غلاف جدا شده و دانه های هر تیمار به طور جداگانه کیسه گیری و اتیکت گذاری شدند سپس کیسه ها جهت تعیین وزن دانه ، عملکرد دانه و درصد روغن و … به آزمایشگاه انتقال یافتند.

۳-۴ بررسی صفات مربوط به عملکرد و اجزای تشکیل دهنده آن :

پس از برداشت محصول ، صفات مربوط به عملکرد به شرح زیر مورد مطالعه و اندازه گیری قرا گرفتند.

۳-۴-۱ عملکرد دانه در واحد سطح:

جهت تعیین عملکرد دانه پس از خشکانیدن کلیه گیاهان برداشت شده در سطح برداشت هر کرت، دانه ها جدا سازی و توزین گردیدند و عملکرد دانه بر اساس رطوبت ۱۳ درصد محاسبه و بر حسب کیلو گرم در هکتار تعیین و ثبت گردید

۳-۴-۲ تعداد غلاف در بوته:

جهت تعیین تعداد غلاف در بوته، تعداد کل غلاف های موجود در سطح نهایی برداشت را در هرکرت شمارش و سپس با تقسیم تعداد غلاف ها بر سطح برداشت شده تعداد غلاف ها در متر مربع حاصل گردید و پس از آن نیز تعداد غلاف برتعداد بوته در متر مربع تقسیم گردید و برای هر کرت به طور جدا گانه ، تعداد غلاف در بوته محاسبه و ثبت گردید.

۳-۴-۳ تعداد دانه در غلاف :

برای این منظور از تعداد بوته های برداشت شده از هر کرت، به طور تصادفی ۱۰ بوته را انتخاب نموده و پس از آن نیز ۵۰ غلاف را به طور تصادفی انتخاب کرده و بذور را از غلاف ها جدا نموده و شمارش کرده و پس از آن نیز با تقسیم تعداد دانه های شمارش شده بر تعداد ۵۰ غلاف ، تعداد دانه در یک غلاف محاسبه و ثبت گردید .

۳-۴-۴ وزن هزار دانه:

به منظور تعیین وزن هزار دانه با بهره گرفتن از بذور برداشت شده هر واحد آزمایشی، ۴ نمونه ۱۰۰ تایی را جدا نموده و پس از توزین ، میانگین وزن هزار دانه برای هر تیمار در هر تکرار محاسبه و ثبت گردید.

۳-۴-۵ درصد روغن :

دانه های برداشت شده از هر کرت با اتیکت و برچسب شماره گذاری شدند و بعد از انتقال به آزمایشگاه به کمک حلال اتر و با روش سوکسله، درصد روغن مشخص گردید.

۳-۴-۶ تجزیه آماری داده ها :

تجزیه آماری داده ها پس از اندازه گیری و ثبت صفات مورد بررسی، بر اساس آزمایش اسپلیت پلات با طرح پایه بلوک های کامل تصادفی انجام گردید. از آزمون دانکن برای مقایسه میانگین ها و تجزیه واریانس صفات اندازه گیری شده استفاده شد. این تجزیه ها به کمک نرم افزار آماری SPSS نسخه ۱۳ و مقایسه میانگین ها نیز با بهره گرفتن از آزمون دانکن و رسم شکل ها نیز به کمک نرم افزار EXCEL صورت گرفت.

فصل چهارم

نتایج، بحث

۴- نتایج، بحث

۴-۱ تجزیه واریانس و مقایسه میانگین صفات مورد بررسی در کلزا

۴-۱-۱ مقایسه میانگین های صفات مورد مطالعه

نتایج حاصل از مقایسات میانگین صفات مورد بررسی بوته کلزا در رابطه با تیمار تراکم بوته در جدول (۴-۱) و در رابطه با تیمارهای سطوح مختلف کود آهن و اثر متقابل تراکم و کود آهن به ترتیب در جداول (۴-۲)و(۴-۳) آمده است که بیانگر این است که در همه صفات از نظر میانگین با هم اختلاف معنی داری در سطح ۵ درصد دارند.

جدول (۴-۱) مقایسه میانگین های صفات مورد بررسی بوته کلزا در تراکم های مختلف

 

 

 

 

 

 

صفات مورد بررسی	تراکم ۳۰	تراکم ۵۰	تراکم ۷۰
تعداد غلاف در بوتهتعداد دانه در بوته   تعداد غلاف در شاخه اصلی تعداد غلاف در شاخه فرعی ارتفاع نهایی بوته (سانتی متر) وزن هزار دانه ( گرم ) عملکرد دانه (کیلوگرم در هکتار) درصد روغن (%)	A8/316A ۳/۲۷۶۷   A ۷/۷۷ A3 /425 C ۵/۱۶۳ C ۶/۳ C ۷/۴۹۹۶ A ۲/۴۲	B6/292B ۱/۲۴۵۶   B ۴/۷۴ B ۲/۳۰۵ B ۶/۱۶۵ B ۷/۳ ۶۱۹۷ B B ۲/۴۱	C9/262C ۸/۲۲۵۸   C ۷/۷۱ C ۲/۲۷۳ A ۵/۱۶۸ A ۹/۳ A ۷/۷۴۶۶ C ۶/۴۰

حروف مشابه نشان دهنده ی عدم وجود اختلاف معنی دار و حروف غیر مشابه اختلاف معنی دار را در سطح ۵ درصد می رساند

جدول (۴-۲) مقایسه میانگین های صفات مورد بررسی بوته کلزا در سطوح مختلف کود آهن

 

 

 

 

 

 

صفات مورد بررسی	۵/۰لیتر در هکتار	۱ لیتر در هکتار	۲ لیتر در هکتار
تعداد غلاف در بوتهتعداد دانه در بوته   تعداد غلاف در شاخه اصلی تعداد غلاف در شاخه فرعی ارتفاع نهایی بوته (سانت) وزن هزار دانه ( گرم ) عملکرد دانه (کیلوگرم ) درصد روغن (%)	C ۴/۲۸۰C ۶/۲۴۰۶   C ۵/۷۳ C ۱/۳۲۶ ۱۶۵ A A ۸۴/۳ C ۶/۵۹۴۹ C ۹۶/۴۰	B ۲/۲۸۹B7 /2488   B ۸/۷۴ ۳۳۱ B A ۱/۱۶۶ B ۷۶/۳ B ۳/۶۲۰۷ C ۲۸/۴۱	A ۷/۳۰۲A /۲۵۸۶   A4 /75 A ۵/۳۴۶ A ۷/۱۶۶ C70 /3 A ۵/۶۵۰۳ C ۸۰/۴۱

حروف مشابه نشان دهنده ی عدم وجود اختلاف معنی دار و حروف غیر مشابه اختلاف معنی دار را در سطح ۵ درصد می رساند.

جدول (۴-۳) مقایسه میانگین اثر متقابل تراکم بوته و سطوح کود آهن بر صفات مورد بررسی در کلزا

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

صفات مورد مطالعه
سطوح کود آهن	تراکم	تعداد غلاف در بوته	تعداد دانه در بوته	تعداد غلاف در شاخه اصلی	تعداد غلاف در شاخه فرعی	ارتفاع نهایی بوته(cm)	وزن هزار دانه (g)	عملکرد دانه (kg/h)	درصد روغن (%)
۵/۰ لیتر در هکتار	۳۰	A ۱/۳۰۳B ۷/۲۸۲   C ۵/۲۵۵ A ۲/۳۱۲ B ۲/۲۹۴ C ۱/۲۶۱ A ۰۴/۳۳۵ B ۱/۳۰۱ C ۰۴/۲۷۲	A3/2694۲۳۸۴ B   C ۶/۲۱۴۱ A6/2763 B ۳۲۴۲۱ C3/2281 ۲۸۴۴ A ۲۵۶۳ B C6/2353	B1/77D4/73   G ۰۲/۷۰ A9 /77 C ۷/۷۴ F ۰۷/۷۲ A ۱/۷۸ C ۲/۷۵ E ۱۱/۷۳	B ۱/۴۱۹D ۱/۲۹۵   F ۲/۲۶۴ B ۴/۴۲۱ D06 /302 F ۷/۲۶۹ A ۵/۴۳۵ C ۵/۳۱۸ E ۶/۲۸۵	G ۹/۱۶۲E ۷/۱۶۴   C ۴/۱۶۷ F ۶/۱۶۳ D ۹/۱۶۵ B ۸/۱۶۸ F ۱/۱۶۴ D ۴/۱۶۶ A ۵/۱۶۹	F ۵/۳C ۸/۳   A ۱/۴ E6 /3 D ۶۹/۳ B ۹۸/۳ E ۶۴/۳ D ۶۸/۳ C ۸۰/۳	۴۸۰۰ GE6/6030   C3/7018 F ۶/۵۰۰۳ D3/6187 ۷۴۳۱B F6/5186 ۶۳۷۳ D ۷۹۵۱ A	B88/41D92/40   G08/40 B02/42 D ۱۰/۴۱ F73/40 A79/42 C ۶۱/۴۱ E ۰۱/۴۱
	۵۰
	۷۰
۱لیتر در هکتار	۳۰
	۵۰
	۷۰
۲لیتر در هکتار	۳۰
	۵۰
	۷۰

حروف مشابه نشان دهنده ی عدم وجود اختلاف معنی دار و حروف غیر مشابه اختلاف معنی دار را در سطح ۵ درصد می رساند.

۴-۲ صفات مورد مطالعه در بوته کلزا در تراکم ها و سطوح مختلف کود آهن

۴-۲-۱ تعداد غلاف در بوته کلزا

تعداد غلاف در گیاه را می توان یکی از اجزای مهم تشکیل دهنده عملکرد به حساب آورد به این دلیل که در بر گیرنده تعداد دانه ها و نیز تولید کننده آسمیلات مورد نیاز دانه یا به عبارت دیگر تامین کننده وزن دانه ها است (هاشمی دزفولی ، الف.، ۱۳۷۴) .

همان گونه که نتایج تجزیه واریانس در جدول (۵-۴)، ملاحظه می شود، نتایج نشان دهنده ی این است که اثر تراکم های مختلف بوته و همچنین سطوح مختلف کود آهن و نیز اثر متقابل آنها بر صفت مورد مطالعه ( تعداد غلاف در بوته ) معنی داری شد و بین تعداد غلاف در بوته در تراکم و سطوح مختلف کود آهن اختلاف معنی داری در سطح ۵ درصد وجود داشت.

جدول ۴-۴ نتایج تجزیه واریانس تعداد غلاف در بوته کلزا در سطح پنج درصد

 

 

 

 

 

 

 

 

منبع (تیمار)	درجه آزادی	مجموع مربعات	میانگین مربعات	اختلاف معنی دار
تراکم بوتهکود آهن   تراکم بوته× کود آهن خطا کل	۲۲   ۴ ۱۸ ۲۷	۹۵/۱۳۱۱۱۴/۲۲۷۲   ۷۷/۲۹۴ ۶۰/۲ ۵۲/۲۲۹۹۰۶۱	۴۷/۶۵۵۶۰۷/۱۱۳۶   ۶۹/۷۳ ۱۴۵/۰ _	*۱۵/۰*۱۷/۰   *۳/۱ _ _

*: معنی دار بودن اثر

مقایسه میانگین تعداد غلاف در بوته در تراکم های مختلف ( جدول ۴-۱ ) نشان داد که به طور معنی داری با افزایش میزان کود آهن، تعداد غلاف در بوته افزایش می یابد به طوریکه از A8/316 در تراکم ۳۰ به C9/262 در تراکم ۷۰ رسید. نمودار ۴-۱ نیز این مطلب را نشان می دهد.

به عبارتی با توجه به نمودار ۵-۱ با افزایش تراکم تعداد غلاف در بوته کاهش می یابد، که به نظر می رسد کمبود مواد غذایی قابل دسترس در سطوح زیرین پوشش گیاهی در محیط های متراکم سبب افزایش درصد ریزش گلها در حین تلقیح یا پس از آن می گردد و به عبارت دیگر، به دلیل ایجاد موازنه بین مواد فتوسنتز، مقدار تنفس و ذخیره مواد، تعداد گلهای تشکیل دهنده را به طور فیزیولوژیکی حذف می نماید، علاوه بر این تعداد شاخه های فرعی کمتری تولید می کند، بنابراین مجموع این عوامل سبب کاهش تعداد غلاف در بوته با افزایش تراکم بوته شده است (شیرانی راد ، الف .، ۱۳۸۵ ).

گزارش محققین دیگر نظیر رائوو مندوهام ( ۲۰۰۱ )، اولسون ( ۱۹۹۸ )، ابوالحسنی ( ۱۳۸۶ )، موریسون ( ۱۹۹۰ ) ، تایلور و اسمیت ( ۲۰۰۴ ) موید این نتیجه است.

 

نمودار (۴-۱) مقایسه میانگین اثر تراکم بوته بر تعداد غلاف در بوته کلزا

مقایسه میانگین تعداد غلاف در بوته در سطوح مختلف کود آهن ( جدول ۴-۲ ) نشان داد که به طور معنی داری با کاهش تراکم تعداد غلاف در بوته افزایش می یابد به طوریکه از ۴/۲۸۰در سطح ۵/۰ لیتر در هکتار به ۷/۳۰۲ در سطح ۲ لیتر در هکتار رسید. نمودار ۵-۲ نیز این مطلب را نشان می دهد.

محلول پاشی آهن در کلزا سبب افزایش شاخه بندی، تعداد غلاف و عملکرد دانه می گردد، و آهن و ازت، روی در صورتی که با محلول پاشی قبل از گلدهی استفاده شوند، می توانند افزایش تبدیل دانه را سبب شون Grant and Bialy.(1993)).

با افزایش غلظت آهن ، تعداد دانه در بوته، تعداد غلاف در بوته، عملکرد دانه در کلزا در واحد سطح افزایش یافت، محلول پاشی آهن در دو مرحله ساقه رفتن و قبل از گلدهی، سبب افزایش وزن هزار دانه، عملکرد دانه کلزا گردید و اثر متقابل محلول پاشی آهن در عملکرد دانه کلزا معنی دار بود ( مرشدی و همکاران ، ۱۳۷۹ ).

 

نمودار (۴-۲) مقایسه میانگین اثر سطوح مختلف کود آهن بر تعداد غلاف در بوته کلزا

مقایسه میانگین تعداد غلاف در بوته در رابطه با تیمار اثر متقابل سطوح مختلف کود آهن و تراکم بوته ( جدول ۴-۳ ) نشان داد که سطوح مختلف میانگین ها با هم به طور معنی داری اختلاف دارند. نمودار (۴-۳) نیز این مطلب را نشان می دهد.

 

نمودار (۵-۳) مقایسه میانگین اثر متقابل سطوح مختلف کود آهن و تراکم بوته بر تعداد غلاف در بوته کلزا

۴-۲-۲ تعداد دانه در بوته

تعداد دانه در بوته نیز از پارامتر های تهیه کننده عملکرد محسوب می شود . تعداد دانه در واقع میزان مخزن گیاه را مشخص می کند (sink ) ، به عبارتی هرچه تعداد دانه بیشتر باشد گیاه دارای مخزن بزرگتری برای آسمیلات تولید شده است و هر عاملی که تعداد این پارامتر را افزایش دهد ( در گیاهانی که عملکرد دانه آنها مطلوب است ) با عث بالا رفتن عملکرد می گردد ، البته افزایش تعداد دانه در بوته حد خاصی دارد ( هاشمی دزفولی ، الف.، ۱۳۷۴ ).

ماکزیمم تولید دانه در بوته تحت کنترل عوامل محدود کننده بسیاری است، افزایش این عامل بستگی به طویل بودن غلاف دارد، در شرایط نا مساعد غلاف ها اکثرا تو خالی خواهند بود یعنی دانه تولید نمی شود یا ممکن است دانه تشکیل شود ولی پر نگردد ( آینه بند، الف.، ۱۳۷۲ ).

نتایج حاصل از تجزیه واریانس در رابطه با شاخص تعداد دانه در بوته کلزا (۵-۵) نشان از اثر معنی دار تیمارهای تراکم، سطوح کود آهن و اثر متقابل تراکم و سطوح کود آهن را داشت و نیز بین تعداد دانه های مورد مطالعه از نظر میانگین اختلاف معنی داری وجود داشت.

جدول (۴-۵) نتایج تجزیه واریانس تعداد دانه در بوته کلزا در سطح پنج درصد

 

 

 

 

 

 

 

 

منبع (تیمار)	درجه آزادی	مجموع مربعات	میانگین مربعات	اختلاف معنی دار
تراکم بوته	۲۲   ۴ ۱۸ ۲۷	۱۴/۱۱۸۲۸۲۲/۱۴۶۵۴   ۵۵/۱۰۳۰ ۱۸ ۶۱۷/۱۶۹۲۹۵	۴۴/۵۹۱۴۰۷۱۱/۷۳۲۷۲   ۸۸/۲۵۷۵ ۱ _	*۲/۱*۶/۱   *۱/۳ _ _
کود آهن
تراکم بوته× کود آهن
خطا
کل

*: معنی دار بودن اثر

در این تحقیق مقایسه میانگین تعداد دانه در بوته در بین تراکم های مورد بررسی (جدول ۴-۱) نشان می دهد که بین تراکم های مختلف بوته از نظر میانگین تعداد دانه در بوته اختلاف معنی داری در سطح ۵ درصد وجود داشته و با افزایش تراکم به طور معنی داری تعداد دانه ها کمتر شده به طوری که از تعداد ۳/۲۷۶۷ در تراکم ۳۰ به تعداد ۸/۲۲۵۸ در تراکم ۷۰ رسید. این اختلاف معنی دار توسط نمودار (۴-۴) نشان داده خواهد شد.

به عبارتی با افزایش تراکم تعداد دانه در بوته کاهش می یابد. ( نمودار ۴-۴ ) ، به نظر می رسد در تراکم های پایین به دلیل رقابت کمتر میان گیاهان و نیز وجود نور کافی که یک منبع بالقوه جهت افزایش بیوماس می باشد بر تعداد دانه در غلاف که یکی از اجزای عملکرد می باشد افزوده می شود،

آلن و مورگان ( ۱۹۷۱ ) ، رائو و مندوهام ( ۲۰۰۱ )، نیز همین نتایج را به دست آورده و گزارش دادند که تعداد دانه در غلاف در تراکم های بالا کاهش می یابد.

 

نمودار (۴-۴) مقایسه میانگین اثر تراکم بوته بر تعداد دانه در بوته کلزا

در این بررسی، مقایسه میانگین تعداد دانه در بوته در بین سطوح مختلف کود آهن (جدول ۴-۲) نشان می دهد که بین سطوح مختلف کود آهن از نظر میانگین تعداد دانه در بوته، اختلاف معنی داری در سطح ۵ درصد وجود داشته و با افزایشکود آهن به طور معنی داری تعداد دانه ها افزایش یافته به طوری که از تعداد ۶/۲۴۰۶در سطح ۵/۰ به تعداد ۲۵۸۶در سطح ۲ لیتر در هکتار رسید. این اختلاف معنی دار توسط نمودار ۵-۵ نشان داده خواهد شد. صلاحی و ملکوتی ( ۱۳۷۹ ) گزارش کردند که کلات آهن در گیاه باعث بیشترین افزایش عملکرد دانه شد و تعداد دانه در گیاه و وزن هزار دانه را افزایش داد.با افزایش غلظت آهن ، تعداد دانه در بوته، تعداد غلاف در بوته، عملکرد دانه در کلزا در واحد سطح افزایش یافت، محلول پاشی آهن در دو مرحله ساقه رفتن و قبل از گلدهی، سبب افزایش وزن هزار دانه، عملکرد دانه کلزا گردید و اثر متقابل محلول پاشی آهن در عملکرد دانه کلزا معنی دار بود ( مرشدی و همکاران ، ۱۳۷۹ ).

 

نمودار (۴-۵) مقایسه میانگین اثرسطوح کود آهن بر تعداد دانه در بوته کلزا

 

نمودار (۴-۶) مقایسه میانگین اثر متقابل سطوح کود آهن و تراکم بر تعداد دانه در بوته کلزا

۴-۲-۳ تعداد غلاف در شاخه اصلی

نتایج حاصل از تجزیه واریانس در رابطه با تعداد غلاف در شاخه اصلی کلزا (۵-۶) نشان از اثر معنی دار تیمارهای تراکم، سطوح کود آهن و اثر متقابل تراکم و سطوح کود آهن را داشت و نیز بین تعداد غلاف در شاخه ی اصلی از نظر میانگین اختلاف معنی داری وجود داشت.

جدول (۴-۶) نتایج تجزیه واریانس تعدادغلاف در شاخه اصلی کلزا در سطح پنج درصد

 

 

 

 

 

 

 

 

منبع (تیمار)	درجه آزادی	مجموع مربعات	میانگین مربعات	اختلاف معنی دار
تراکم بوته	۲۲   ۴ ۱۸ ۲۷	۵۲/۱۶۲۱۸/۱۸   ۳۲/۳ ۰۳۳/۰ ۰۵/۱۵۰۶۰۶	۲۶/۸۱۰۹/۹   ۸۳۱/۰ ۰۰۲/۰ _	*۴/۱*۸/۱   *۲/۳ _ _
کود آهن
تراکم بوته× کود آهن
خطا
کل

*: معنی دار بودن اثر

در این بررسی مقایسه میانگین تعداد غلاف درشاخه اصلی در بین تراکم های مورد بررسی (جدول ۴-۱) نشان می دهد که بین تراکم های مختلف بوته از نظر میانگین تعداد دانه در بوته اختلاف معنی داری در سطح ۵ درصد وجود داشته و با افزایش تراکم به طور معنی داری تعداد غلاف در شاخه های اصلی کمتر شده به طوری که از تعداد ۷/۷۷ در تراکم ۳۰ به تعداد ۷/۷۱ در تراکم ۷۰ رسید. این اختلاف معنی دار توسط نمودار (۴-۷) نشان داده خواهد شد.

به نظر می رسد که در نتیجه اثر افزایش تراکم بوته و ایجاد رقابت بین بوته ها به خصوص بوته های روی ردیف مریستم انتهایی تحریک شده و در نتیجه به ارتفاع گیاه افزوده می شود که این امر به دلیل جذب و انتقال مواد فتوسنتزی به منطقه مریستم انتهایی می باشد که از یک طرف به دلیل جذب مواد غذایی و از طرف دیگر به سبب عدم تحریک مریستم جانبی توسط هورمون رشد ، گیاه از رشد عرضی و تولید شاخه های زیاد در تراکم های بوته ای بالا ، باز می ماند (شیرانی راد ، الف .، ۱۳۸۵).

گزارش محققین دیگر نظیر شیرانی راد ( ۱۳۸۵ ) ، ایوانز ( ۱۹۸۷ ) ، آلدو هگنین ( ۲۰۰۵ ) و کلارک و سیمپسون ( ۲۰۰۶ ) نیز با نتایج به دست آمده مطابقت دارد.

 

نمودار (۴-۷) مقایسه میانگین اثر تراکم بوته بر تعداد غلاف در شاخه اصلی در بوته کلزا

محلول پاشی آهن در کلزا سبب افزایش شاخه بندی، تعداد غلاف و عملکرد دانه می گردد، و آهن و ازت، روی در صورتی که با محلول پاشی قبل از گلدهی استفاده شوند، می توانند افزایش تبدیل دانه را سبب شوند Grant and Bialy (1993) (.

 

نمودار (۴-۸) مقایسه میانگین اثر سطوح کود آهن بر تعداد غلاف در شاخه اصلی در بوته کلزا

 

نمودار (۴-۹) مقایسه میانگین اثر متقابل سطوح کود آهن و تراکم بر تعداد غلاف در شاخه اصلی

۵-۲-۴ تعداد غلاف در شاخه فرعی

نتایج حاصل از تجزیه واریانس در رابطه با شاخص تعداد غلاف در شاخه فرعی کلزا (۵-۷) نشان از اثر معنی دار تیمارهای تراکم، سطوح کود آهن و اثر متقابل تراکم و سطوح کود آهن را داشت و نیز بین تعداد غلاف در شاخه فرعی، از نظر میانگین اختلاف معنی داری وجود داشت.

جدول (۴-۷) نتایج تجزیه واریانس تعدادغلاف در شاخه فرعی کلزا در سطح پنج درصد

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

منبع (تیمار)	درجه آزادی	مجموع مربعات	میانگین مربعات	اختلاف معنی دار
تراکم بوته	۲	۸۱/۱۱۵۸۲۰	۴۰/۵۷۹۱۰	*۵۲/۰
کود آهن	۲	۸۳/۲۰۳۹	۹۱/۱۰۱۹	*۷/۱
تراکم بوته× کود آهن	۴	۳۷/۴۱	۳۴/۱۰	*۶۵/۲
خطا	۱۸	۶۲۵/۰	۰۳۵/۰	_
کل	۲۷	۵۸/۳۱۴۰۹۹	_	_

*: معنی دار بودن اثر

در این بررسی، مقایسات میانگین تعداد غلاف درشاخه فرعی در بین تراکم های مختلف (جدول ۴-۱) نشان از اختلاف

اشکال دیگر این که برخی از فقها حکم ماده ۸۶۴ ق.م.ا. را تنها در گناهان کبیره پذیرفتهاند (خمینی: ج۲: ۴۷۷). ولی این ماده تمام گناهان و هر عمل حرامی را با این شرط که در انظار عمومی مرتکب شود، قابل مجازات میداند. البته بهتر بود با توجه به سیاست جنایی ایران در سالهای اخیر مبنی بر جرم زدایی و زندان زدایی، جانب احتیاط را در جرم انگاری مراعات می کرد؛ اگرچه از دیدگاه شرعی احتیاط در امور کیفری مطلوب است.

۶- قید «عمل حرام»

تعریف دقیقی در قانون، از «عمل حرام» نشده، لذا معلوم نیست که مقصود عملی است که از نظر مرجع تقلید مرتکب، حرام باشد یا از نظر مشهور فقها یا عملی که در مورد حرمت آن اتفاق نظر وجود دارد؟ قدر متیقن مورد اخیر است (که قانون مجازات اسلامی در مورد این دسته از جرایم حسیاسیت لازم را اعمال نموده است) و سایر موارد اجمال دارد.
بر فرض شمول این موارد، هر یک از فروض اول و دوم، محل بحث و اشکال جدی است. چون فرض اول راه را برای فرار متهم باز می گذارد و عملاً امکان پذیر نیست، زیرا ممکن است فرد بعد از ارتکاب عمل حرام، مرجع تقلید خود را شخص دیگری اعلام کند که از دیدگاه وی، عمل ارتکابی حرام نباشد. همچنین در مواردی که شخص مرجع تقلیدی را انتخاب نکرده باشد، تکلیف چست؟ از این رو، با توجه به اختلاف نظر فقها در بسیاری از مسائل، در عمل تعقیب این دسته ممکن نیست.
فرض دوم نیز از نظر فقهی قابل توجیه نیست. زیرا به چه دلیل باید کسی را که مثلاً مقلد مرجع تقلیدی است که با دیدگاه مشهور فقها مخالف است و عملی را مباح می داند، ملزم نمود که از دیدگاه مشهور تبعیت کند و در غیراین صورت مجازات شود؟! هیچ فقیهی چنین الزامی را نمیپذیرد. همچنین برای برخی از اعمال حرام، قانونی وضع نشده، تا از باب قانون، مراعات آنها لازم باشد. ارجاع کلی قانون به شرع هم مشکل فوق را ایجاد میکند، در حالی که قانون یا باید با مصداق، عمل حرام را مشخص میکرد یا تعریفی از عمل حرام ارائه میداد.

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت ۴۰y.ir مراجعه نمایید.

۷- فرق گناه و جرم

لازمه ماده ۸۶۴ ق.م.ا. این است که میان گناه و جرم تفاوتی نباشد، چون در خصوص مطلق فعل حرام این حکم صادر شده است؛ در حالی که به دلایل متعددی، میان این دو، تفاوت اساسی وجود دارد، به اصطلاح، رابطه این دو «عموم و خصوص من وجه» است؛ زیرا هر گناهی لزوماً جرم نیست؛ مانند فعل حرامی که مربوط به قلب باشد و نیاز به عنصر مادی و ابراز بیرونی نداشته باشد، مثل «ریا» که قطعاً حرام است، ولی جرم نیست یا تجری[۱۱] که بنا بر قولی حرام بوده، ولی جرم نیست. همچنین هر جرمی از دیدگاه اسلامی لزوماً گناه نیست، مثلاً هرگاه مردی همسر خود را در حال زنا با مرد دیگر ببیند در صورتی که یقین داشته باشد هر دو با رضایت دست به این عمل زدهاند، می تواند هر دو را بکشد و از این جهت هیچ گناهی مرتکب نشده است، ولی اگر دستگیر شود و نتواند ادعای خود را ثابت کند، به جرم قتل، قصاص میشود (حسینی،۱۳۸۳: ۱۳۸-۱۲۹).

ب- نقد تبصره ماده ۸۶۴ ق.م.ا.

این تبصره برای مقابله با معضل بدحجابی تنظیم شده، ایرادهای جدی دارد که برخی از آنها ذیلاً بیان
میشود:

۱- عدم انطباق تبصره ماده ۸۶۴ ق.م.ا. با شرع

تبصره ماده ۸۶۴ ق.م.ا. از جهاتی با شرع، انطباق کامل ندارد:
اولاً: بسیاری از فقها تعزیر را اعم از وعظ، توبیخ، تهدید، شلاق و حبس دانستهاند، لذا شایسته بود، قانون گذار در این ماده (در متن تبصره) دست قاضی را برای اعمال حداقل مراتب تعزیر که تذکر و ارشاد است، باز میگذاشت و فقط حبس و جزای نقدی را مطرح نمی کرد. چنان که در خصوص ماده ۲ قانون نحوه رسیدگی به تخلفات و مجازات فروشندگان لباسهایی که استفاده از آنها در ملأعام خلاف شرع است و یا عفت عمومی را جریحهدار می کند، مصوب ۲۸/۱۲/۱۳۶۵ این گونه عمل کرده است.
ثانیاً: ظاهر تبصره این ماده به دلیل اطلاق، شامل همه زنان از جمله زنان غیر مسلمان که در ایران حد حجاب شرعی را رعایت نکنند نیز می شود، در حالی که بسیار بعید است فقیهی چنین حکمی را پذیرفته باشد که زنان اهل ذمه هم مانند زنان مسلمان ملزم به رعایت حجاب شرعی باشند.
شایان ذکر است بر اساس دیدگاه مشهور فقهای شیعه، نگاه به زنان غیر مسلمان حتی بدون حجاب تعریف شده و در شرع اسلام، اشکالی ندارد (حکیم، بی تا، ج ۱۴، ص۲۰)، البته در صورتی که با قصد ریبه نباشد «قوله: “و یجوز النظر إلی أهل الذمه و شعورهن،… وقد روی الجواز بطریق السکونی عن أبی عبدالله (ع) قال: “قال رسول الله (ص) لا حرمه لنساء أهل الذمه أن ینظر إلی شعورهن و أیدیهن”. و فی حدیث آخر عنه (ع) قال: “لا بأس بالنظر إلی نساء أهل تهامه والأعراب، و أهل البوادی من أهل الذمه والعلوج، لأنهن إذا نهین لا ینتهین”» (شهید ثانی، ۱۴۱۳ ق: ج۷، صص ۴۵-۴۳)
همچنین بر اساس نص صریح آیه شریفه قرآن، وجوب حجاب نسبت به زنان سالخورده به گونهای که جلب توجه نکنند، استثنا شده است[۱۲]؛ در حالی که تبصره ماده ۸۶۴ ق.م.ا. شامل این دسته هم میشود. بنابراین لازم است اطلاق این ماده اصلاح شود.

۲- عدم تناسب مجازات مقرر در تبصره، با سایر قوانین مشابه

مجرمین ماده ۸۶۴ ق.م.ا. غالباً معلول و قربانی جرم هستند و قبح عمل آنان نسبت به مجرمین موضوع قانون نحوه رسیدگی به تخلفات و مجازات فروشندگان لباسهایی که استفاده از آنها در ملأعام خلاف شرع است یا عفت عمومی را جریحه دار میکند (مصوب ۲۸/۱۲/۱۳۶۵) و فروشنده و تولید کننده کالاهای خلاف عفت عمومی هستند، از اهمیت کمتری برخوردار است، با وجود این که مجازات افراد بدحجاب از مجازات تولید کنندگان بیشتر بوده و قابلیت انعطاف کمتری دارد!

۳- عدم قید جریحهدار شدن عفت عمومی

برخلاف ذیل ماده ۸۶۴ ق.م.ا. در تبصره این ماده، اشارهای به قید «جریحهدار شدن عفت عمومی» نشده است، لذا اگر زنی حد شرعی حجاب را رعایت نکند، مشمول مجازات این ماده میشود، خواه با عمل وی عفت عمومی جریحهدار شود یا نشود. در حالی که در ماده به این قید تصریح شده است. علت این تفکیک و در نتیجه سخت گیری نسبت به موضوع بدحجابی نسبت به سایر گناهان مشخص نیست! به عبارت دیگر، با وجود آنکه قانونگذار مجازات بدحجابی را سبک تر از سایر گناهان در نظر گرفته است، ولی با عدم ذکر جریحهدار کردن عفت عمومی نوعی سختگیری را نسبت به زنانی که علیرغم بدحجابی، به هر دلیلی عفت عمومی را جریحهدار نمیکنند، اعمال نموده است! زیرا ممکن است در مواردی، حد حجاب شرعی توسط بانوان مراعات نشود که از نظر اخروی مستوجب کیفر باشد، ولی لزوماً موجب جریحهدار نمودن عفت عمومی نباشد.

۴- پیشنهاد اصلاح قانون

با توجه به ایرادهای مطرح شده در خصوص ماده ۸۶۴ ق.م.ا. مهمترین پیشنهادها برای اصلاح ماده، به شرح ذیل بیان میشود:
صدر ماده به «جریحهدار شدن عفت عمومی» مقید شود؛ چون ارتکاب هر عمل حرامی در انظار عمومی لزوماً موجب جریحهدار شدن عفت عمومی نیست.
تبصره این ماده هم که مربوط به جرم انگاری بدحجابی است، مقید به «جریحهدار شدن عفت عمومی» شود، زیرا مواردی از عدم رعایت حجاب شرعی جرم میشود که عفت عمومی را جریحهدار نماید. چرا که در غیر این صورت با وضع قانون فعلی، دست کم از نظر تئوری قشر وسیعی از بانوان که وجه و کفین را کاملاً نمی پوشانند باید مشمول مجازات این ماده باشند! به عبارت دیگر سه نوع از عدم رعایت حجاب متصور است:
اول: عدم رعایت حجاب شرعی به گونه ای که بدحجابی بر آن صادق نباشد.
دوم: عدم رعایت حجاب به گونهای که بدحجابی محسوب میشود، ولی به حدی زننده نیست که با عفت و اخلاق عمومی مخالف باشد.
سوم: عدم رعایت حجاب به گونه ای که با عفت و اخلاق عمومی مخالف باشد.
وجود قانون فعلی هر سه قسم جرم است، ولی پیشنهاد میشود تنها قسم سوم جرم انگاری شود.
همچنین در مرحله اجرای این تبصره مانند برخی دیگر از قوانین، پیش از اعمال مجازات حبس و جزای نقدی، قاضی موظف باشد در دو مرحله قبل از مجازات به ترتیب برای بار اول به «پند و اندرز» متوسل شود و در مرتبه دوم به «توبیخ» بسنده کند و در مرحله سوم «مجازات» شود.
برخی از فقها حکم ماده ۸۶۴ ق.م.ا. را تنها در گناهان کبیره پذیرفتهاند؛ ولی ماده ۸۶۴ ق.م.ا. در تمامی گناهان و هر عمل حرامی که در انظار عمومی ارتکاب یافته را قابل مجازات دانسته است. با توجه به سیاست جنایی ایران در سالهای اخیر مبنی بر جرمزدایی و زندان زدایی، بهتر است جانب احتیاط در جرم انگاری مراعات شده و قید «گناهان کبیره» در صدر این ماده اضافه شود. از دیدگاه شرعی نیز این احتیاط در امور کیفری مطلوب است.
در تبصره ماده ۸۶۴ م.ق.ا. آمده: «زنانی که…» واضح است، این کلمه شامل تمام زنان می شود، ولی از دیدگاه اسلام اساساً برای برخی از زنان حجاب واجب نیست، مانند زنان غیرمسلمان یا زنان سالخورده مسلمان، بنابراین لازم است در اصلاح این ماده اطلاق کلمه «زنانی که بدون حجاب شرعی…» به این صورت مقید شود: «به جز زنانی که شرعاً وجوب پوشش برای آنان استثناء شده است از جمله زنان غیرمسلمان و زنان سالخورده و…».

ج- عدم جرم انگاری رعایت حجاب برای مردان

بعدازظهر یک روز تابستانی، میدان ونک، ماشین ون گشت ارشاد ایستاده است و یک افسر نسبتاً جا افتاده مشغول گفتگو با پسری است؛ ظاهراً مدل مویش و لباس هایش نامناسب است و شلوارش کوتاه و لباس زیرش پیداست. ماجرا به خیر می گذرد و پسر عذرخواهی و قولی که اصلاح می کند و تمام میشود.
این تمام شدن اما تازه اول ماجراست؛ ماجرایی در ذهن یک یک مخاطبان این حادثه، که آیا پلیس یا هر نهاد مسئولی مجاز است چنین برخوردی، هرچند محترمانه یا با هر شیوه و شکل دیگری که داشته باشد، آن هم با مردان که حجاب کمتر برای آنان تعریف شده است، داشته باشد؟
یکی از چالشهای مهم و حیاتی نظامات سیاسی، چالش دخالت یا عدم دخالت دولتها در ساختار اخلاقی جامعه است که وجه تمایز مهم بسیاری از حکومتها با یکدیگر است… برخی دخالت دولت را حداقلی و در حد مدیریت آزادی مردم میدانند، اما در ساختار سیاسی نظام اسلامی رشد و تعالی جامعه از وظایف دولت به شمار میآید. از این رو است که رسیدگی و مدیریت نوع پوشش افراد فعال در اجتماع وظیفه حکومت است.
اما عفت در جامعه دو رو دارد: یکی رعایت حجب از سوی هر فرد است و یکی حفظ نگاه از سوی بقیه جامعه. این حجب نیز تنها مخصوص بانوان نیست، بلکه تا حد معینی به مردان نیز مربوط میشود.
در سال ۱۳۸۴ شورای عالی انقلاب فرهنگی با تصویب مصوبهای اقدام به جعل سیاستهایی جهت گسترش عفاف و حجاب نمود تا با این سیاستها علاوه بر کارهای سلبی در جامعه، برای جلوگیری از بیعفتی، در راستای بسط فرهنگ عفت عمومی نیز گامهایی بردارد.
شاید روح این قانون بیشتر ناظر به پدیده حجاب بانوان باشد، اما در بخشی از آن نیز به مردان اشاره شده است:
در بخش سیاستهای وضع شده آمده است: «تدوین سیاست های روشن و مشخص در مورد سبک لباس و آرایش هنرمندان، مجریان زن و مرد و… در برنامه ها، فیلمهای سینمایی، تئاتر و… با محوریت عفاف و حجاب».
این بند شاید تنها بندی باشد که در آن به وضعیت پوشش در مردان پرداخته شده است و حال آن که در بسیاری از بندهای دیگر به وضع پوشش زنان اشاره شده و برای آن حدود و ثغور و برنامههایی تعیین شده است.
این فقدان قانون مشخص در حوزه پوشش مردان، اگر چه برآمده از عدم وجود محدودیت شرعی در حوزه پوشش مردان است، اما نیازمند بازنگری و قانون گذاری است تا بتوان با ناهنجاری های رفتاری در وضع پوشش برخی مردان در سطح جامعه برخورد کرد. پوشش مردان نیازمند بازنگری و قانون گذاری است تا بتوان با ناهنجاری های رفتاری در وضع پوشش برخی مردان در سطح جامعه به درستی برخورد کرد. (مجله اینترنتی دخت ایران، ۱۳۹۰).

گفتار سوم: سن مسئولیت کیفری دختران

طفل یا واژه های مشابه دیگری که بر این معنا دلالت دارند از جمله صغیر، کودک و نوجوان به عنوان یکی از گروه های آسیب پذیر اجتماعی از زوایای مختلف و از سوی روانشناسان، جامعه شناسان، جرم شناسان، فقها و حقوقدانان مورد توجه و بررسی قرار گرفته است. جرم شناسان در خصوص آثار سوء رسیدگی به جرایم اطفال به صورت غیرتخصصی و همراه با مجرمان بزرگسال و سابقه دار سخن بسیار گفته اند. در حقوق کیفری ایران نیز اولین بار در سال ۱۳۳۸ قانون تشکیل دادگاه اطفال بزهکار که صلاحیت رسیدگی به جرایم اطفال بین ۶ تا ۱۸ سالگی را داشت، تأسیس شد اما پس از انقلاب، قانون گذار رسیدگی به جرایم اطفال را تابع قواعد عمومی و همراه مجرمان بزرگسال قرارداد و تمایلی به ایجاد محاکم اختصاصی از خود نشان نداد البته این تصمیم دوام نیاورد و در نهایت به موجب ماده ۲۱۹ قانون آیین دادرسی کیفری مصوب ۱۳۷۸ شعب تخصصی از محاکم عمومی برای رسیدگی به جرایم اطفال اختصاص یافت.
قانون جدید مجازات اسلامی نیز بطور خاص رسیدگی به جرایم کودکان را مورد توجه قرار داده است؛ اتفاقی که مزایای زیادی برای آن شمرده شده است.
مسئولیت کیفری اطفال در تمام دنیا تقریباً از لحاظ سنی به ویژه سن مسئولیت مطلق کیفری، یک حد مشخص و مشابه دارد. مطابق کنوانسیون حقوق کودک، سن مسئولیت کیفری ۱۸ سال است. بررسی های پزشکی و روانشناسی نیز تأیید کرده اند که اطفال از سن ۱۷ تا ۱۹ سالگی به تعادل جسمی و عقلی می رسند و بر همین اساس سن مسئولیت کیفری این چنین تعریف شده است.
رویکرد فعلی نظام حقوقی ما نیز به سمت پذیرش سن ۱۸ سالگی می رود این در حالیست که به موجب قانون سابق طفل در تبصره یک ماده ۴۹، به عنوان فردی که هنوز به بلوغ شرعی نرسیده است تعریف شده بود. قانون جدید ضمن این که سن کودک را تا ۱۸ سالگی معرفی کرده با ارائه تعریف سن بلوغ، مسئولیت کیفری را برای گروهی از اطفال و نوجوانان شناسایی کرده است.
در قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲ با پذیرش سن مسئولیت تدریجی اطفال و نوجوانان و درجه بندی جرایم تعزیری شاهد تحولات زیادی هستیم این تحولات به شکل زیر می باشد:

الف- حذف تعزیر افراد نابالغ

ماده ۱۴۰ قانون جدید مجازات مقرر می دارد: «مسئولیت کیفری در حدود، قصاص و تعزیرات تنها زمانی محقق است که فرد حین ارتکاب جرم، عاقل، بالغ و مختار باشد به جز در مورد اکراه بر قتل که حکم آن در کتاب سوم قصاص آمده است.» مفهوم این ماده این است که هرگاه فرد حین ارتکاب جرم عاقل و یا بالغ و یا مختار نباشد مسئولیت کیفری ندارد. این مفهوم درباره افراد نابالغ در ماده ۱۴۶ به صراحت این گونه بیان شده است «افراد نابالغ مسئولیت کیفری ندارند.» اطلاق این ماده در نفی مسئولیت کیفری افراد نابالغ شامل همه ابواب حدود، قصاص و تعزیرات می شود.

ب- مسئولیت نقصان یافته

هرچند درباره سن بلوغ تغییری در قانون مجازات جدید ایجاد نشده است و از همان نظر مشهور فقها و قانون مدنی تبعیت شده است ولی در مسئولیت کیفری اطفال بزهکار، با توجه به سن آنان تحولات زیادی صورت گرفته است. در قانون جدید درباره مجازات های تعزیری نوجوانان کمتر از ۱۸ سال از نظریه مسئولیت نقصان یافته تبعیت شده است و در ابواب حدود و قصاص، رشد کیفری پذیرفته شده است و اطفال بزهکار به ۳ گروه تقسیم شده اند:
۱- اطفال کمتر از ۹ سال: مطلقاً فاقد مسئولیت کیفری اند و بطور کلی هیچ خطاب کیفری متوجه آنان نمی شود و وارد سیستم کیفری نمی شوند.
۲- اطفالی که در زمان ارتکاب جرم ۹ تا ۱۵ سال دارند: این افراد در صورت ارتکاب جرم تعزیری، مسئولیت نقصان یافته دارند و مجازات بزرگسالان درباره آنان اعمال نمی شود و در صورت ارتکاب شدیدترین جرایم تعزیری به حداکثر یکسال حبس در کانون اصلاح و تربیت محکوم می شوند. گفتنی است در موارد پیش گفته، میان دختر و پسر، بالغ و نابالغ فرقی وجود ندارد همچنین در مورد ارتکاب جرم مستوجب حد یا قصاص در صورتی که مرتکب نابالغ باشد و سن او ۹ تا ۱۲ سال باشد به اقداماتی مانند تسلیم به والدین، نصیحت به وسیله قاضی دادگاه و در صورتی که سن او ۱۲ تا ۱۵ سال قمری باشد به او اخطار و تذکر و یا گرفتن تعهد و عدم تکرار جرم و یا سه ماه تا یکسال حبس در کانون محکوم می شوند. بنابراین برای این دسته از اطفال به موجب ماده ۸۸ تصمیم هایی برای اصلاح و تربیت آنان با تأکید بر مسئولیت والدین و دیگر سرپرستان قانونی، گرفته می شود که از جمله واگذاری کودک به والدین و سرپرستان قانونی با اخذ تعهد به تأدیب و تربیت کودک یا در صورت صلاحیت نداشتن والدین، واگذاری به افراد و مؤسسات دیگر، نصیحت به وسیله قاضی دادگاه، اخطار و تذکر و نگهداری در کانون اصلاح و تربیت قابل ذکر است.

را امری صحیح و واقعی یافت و در فهمش قاطع بود، ملازمه را نزد خویش اجتناب ناپذیر می بیند، و چون آن را مطابق واقع مشاهده می کند و در این تردید ندارد، چنان اعتقادی می یابد که هر قانون گذار حکیمی باید میان این دو ملازمه برقرار سازد و اگر یکی را واجب کرد، دیگری را نیز واجب کند.
۳-۱-۵-۲- دلیل بداهت
برخی دیگر از اندیشوران اصولی گفته اند، تلازم میان حکم عقل و شرع، بدیهی است، زیرا منظور از عقل، همان شناخت های فطری است که همه عاقلان در باره آن هم داستان اند و هیچ گونه شک در آن راه ندارد ماند لزوم سپاسگزاری از نعمت دهنده. در این گونه موارد به، یقین شارع امر و نهی دارد و این امر چنان روشن است که جای هیچگونه تردیدی نیست و اساساً فرا خواندن به سوی چنین اموری، فراخواندن به سوی فطرت و سرشت خداددادی و برانگیختن خرد آدمی است (سید عبدالاعلی سبزواری، تهذیب الاصول، ج۲، ص۴۰).
از این نظریه چنین بر می آید که منظور از عقل در قاعده ملازمه، عقل جمعی عقلاست. خواه برخاسته از توافق آنها بر امری قرار دادی باشد و خواه برخاسته از شناخت های فطری.
۳-۱-۵-۳- دلیل نقلی قاعده
مراجعه اجمالی به متون دینی حجیت درک گوهر قدسی عقل ملازمه میان درک آن و حکم شرع را تردید ناپذیر می کند. برای نمونه ذکر چند روایت مربوط به عقل خالی از لطف نیست که در اینجا به آن اشاره می کنیم:
یکم: اما صادق (ع) فرمود: «رابطه قلب (عقل) و جسد چون رابطه امام و مردم است که باید از امام خویش پیروی کنند» (محمد محمدی ری شهری، میزان الحکمه. ج۵، ۲۰۳۵).
دوم: امام باقر(ع) فرمود:« چون خداوند عقل را آفرید از او باز پرسی کرد و به او فرمود: پیش آی، پیش آمد. سپس فرمود: باز گرد، باز گشت. آنگاه فرمود: به عزت و جلالم سوگند مخلوقی محبوب تر از تو نزد خویش نیافردیم و تنها به کسانی که دوستشان دارم تو را به طور کامل ارزانی می دارم. همانا امر و نهی، کیفر و پاداشم متوجه تو است» (یعقوب کلینی، کافی (اصول): ج ۱، ص۱۰).
سوم: رسول خدا (ص)فرمود: «چون خوبی حال از فردی به شما رسید، در خوبی عقلش بنگرید زیرا به میزان عقلش پاداش یا کیفر می بیند» (همان منبع پیشین، ص۱۴).
۳-۱-۶- حسن و قبح عقلی
در اینکه حسن و قبح افعال عقلی است یا شرعی یعنی اینکه آیا عقل میتواند بدون در نظر گرفتن از شرع حسن یا قبح افعال را درک کند یا اینکه عقل نمی تواند و فقط شرع است که می تواند حسن و قبح افعال را درک نماید میان مسلمانان اختلاف است.
اشاعره می گویند: حسن و قبح افعال فقط از ناحیه شرع دانسته می شود و عقل در این باره حکمی ندارد و حسن و قبح پیش از حکم شارع در ذات افعال ما وجود ندارد بلکه آنچه را که شارع نیکوکار بشمارد نیکوست و آنچه را زشت بشناسد زشت است.
و چون از نظر اشاعره واقعیتی برای حسن و قبح افعال و متعلقات آنها وجود ندارد، گویند: حتی شارع می تواند آنچه را نیکو دانسته بود زشت بداند و آنچه را زشت دانسته بود نیکو بداند (علیرضا فیض، مبادی فقه و اصول، ص۴۸).
ولی از نظر عدلیه افعال و متعلقات آنها قطع نظر از حکم شارع، دارای ارزش ذاتی است و دارای صفت خوبی یا بدی هستند و عقل می تواند خوبی و نیکویی آنها را بدست بیاورد. و بعضی از افعال در ذات خود یا نیکو هستند یا زشت و شارع نیز همان نیکویی یا زشتی را درک می کند و بر طبق همان ها حکم می کند.
۳-۱-۶-۱- منظور از حسن و قبح عقلی چیست؟
در پاسخ این پرسش که حسن چیست و قبیح کدام است تعریف های متفاوتی شده است اما به رغم تعدی و گوناگونی، این تعریف ها بر چند محور دور می زند:
۱- حسن آن چیزی است که شارع آن را پسندیده موافق امر شارع است، شارع فاعل آن را سزاوار ستایش دانسته و شارع بر آن وعده پاداش داده است و یا شارع از آن نهی نکرده است (سبحانی، حسن و قبح عقلی، ص۱۳).
۲- آنچه فرد آگاه می تواند از آن انجام دهد (حلی، کشف المراد، ص۳۳۷).
۳- آنچه ملایم و سازگار با طبع است.
۴- آنچه موافق امر شارع است و شارع فاعل آن را سزاوار ستایش دانسته و فاعل آن سزاوار نکوهش نیست (رازی، المحصول، ج۱، ص۱۳۶).
۵- آنچه دارای حسن است یا صفت کمال است (حلی، کشف المراد، ۳۳۷).
البته این تعریف ها به رغم سازگاری و همخوانی با یکدیگر به طور اصولی به دو نگرش در تعریف حسن و قبح اشاره دارند.
یکی: تعریف بر مسلک اشعری که حسن بودن به ملاک شرع و خطاب شرعی می داند.
دیگری: تعریف بر مسلک معتزلی که حسن بودن را به ملاک واقعیت خارجی شی و نفس الامر یا خصوصیتی که در شیء وجود دارد بر می گرداند.
در این میان تهانوی در کشاف سه معنا را برای حسن می آورد:

جهت دانلود متن کامل این پایان نامه به سایت jemo.ir مراجعه نمایید.

 

۱- این پژوهش در شهر تهران انجام شده است، لذا تعمیم یافته های پژوهش به سایر شهر ها دارای محدودیت است.
۲- محدودیت ذاتی پرسشنامه: با توجه به اینکه پرسشنامه، ادراک افراد را از واقعیت میسنجد، این احتمال را نباید نادیده گرفت که این ادراک، کاملاً با واقعیت، تطبیق پیدا نکند.
۳- مسایل مادی، جغرافیایی و زمانی، امکان انجام پژوهش را در سطح وسیع و گستردهتر تا حدودی نا ممکن میساخت.
۴- در این تحقیق از مدل بویاتزیس استفاه شده است. و نتایج مبتنی بر این مدل می باشد. اما هرگز ثابت نمی کند که آن مدل یگانه، مدل معتبر است.

۶-۵ پیشنهادها

۱-۶-۵ پیشنهادهای مبتنی بر نتایج و یافته های پژوهش
با استفاد از آزمون ناپارامتری فریدمن، مقایسه میانگینِ رتبه عوامل موثر بر شایسته سالاری در صنعت لاستیک از دیدگاه پاسخگویان نشان از آن دارد که، متغیر شایسته داری (۱۳/۲)، بیشترین میانگین را به لحاظ تأثیرپذیری بر شایسته سالاری در صنعت لاستیک داشته و در مقابل کمترین میانگین نیز مربوط به شایسته گزینی (۷۸/۱) بوده است.

• • • 1. پیشنهادهای مبتنی بر فرضیه اول (شایسته گزینی بر شایسته سالاری تاثیر دارد) به ترتیب اولیت
  
  
  
  
• در نظر گرفتن تجارب و رشته افراد در بدو استخدام
• بازنگری نظام استخدام در صنعت لاستیک
• بررسی شرایط روحی، روانی و شرایط خانوادگی و فرهنگی افراد در فرایند استخدام
• بازنگری در قوانین خشک و غیرقابل انعطاف سازمان که به نوعی از موانع بروز و رشد و توسعه شایسته سالاری محسوب میگردد.

۲-۱-۶-۵ پیشنهادهای مبتنی بر فرضیه دوم (شایسته پروری بر شایسته سالاری تاثیر دارد) به ترتیب اولیت

• گسترش ارتباط و رابطه دو طرفه بین مدیریت و کارکنان
• اجرای صحیح طرح مسیر ارتقا شغلی
• افزایش میزان اعتماد سازمان به کارکنان
• ارزیابی مستمر عملکرد کارکنان و ایجاد سیستم های تشویقی مناسب
• بازنگری سیستم حقوق و دستمزد
• ایجاد و گسترش احساس امنیت شغلی در بین کارکنان سازمان
• توجه بیشتر به عوامل سالم سازی جسمی و روحی کارکنان
• تفویض اختیار بیشتر، اهمیت دادن به نظرها و پیشنهادها از عوامل موثر در متغیر شایسته پروری
• برقراری انضباط اداری و رسیدگی منصفانه به شکایات در متغیر شایسته پروری
• بررسی توانایی فرد در خصوص سرعت جذب، درک و انتقال مطالب

۳-۱-۶-۵ پیشنهادهای مبتنی بر فرضیه سوم (شایسته داری بر شایسته سالاری تاثیر دارد) به ترتیب اولیت

• • با توجه به نتایج و یافته های این پژوهش که متغیر شایسته داری به عنوان مهمترین عامل موثر بر شایسته سالاری و اولویت اول در صنعت لاستیک با میانگین رتبه ۱۳/۲ ، بدست آمده است به مسئولین و مدیران شرکت پیشنهاد میشود که به عنوان معیار و ملاک در انجام فعالیت های خود، بیش از گذشته به مسائل مربوط به شایسته داری توجه نمایند و سعی کنند که فاکتورها ومولفه هایی که می تواند در جهت تقویت شایسته داری واقع گردند را شناسایی و استحکام بخشند تا بلکه از این رهگذر، بتوانند شاهد رشد و گسترش شایسته داری در میان کارکنان باشند. به عبارت دیگر میبایستی آموزه های لازم در این زمینه استقرار یافته و تقویت گردد.
  • از سویی، پژوهش نشان داده است که صنعت لاستیک می باید، در برنامه ریزی ها و
    جهتگیری های استراتژیک خود، در بلندمدت، کوتاه مدت و یا میان مدت، در جهت اتخاذ تدابیری باشد که از رهگذر آنها بتوان به رشد و توسعه شایسته سالاری در سازمان متبوع کمک نماید که اقدامات ذیل در همین راستا قابل انجام است
  • ایجاد امکان ارتقای شغلی و فرصت های شغلی برای کارکنان در جهت شایسته داری

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت zusa.ir مراجعه نمایید.

 

• اعتمادسازی در میان کارکنان به طرق مختلف از جمله مسایلی هستند که با توجه به نتایج مطالعه حاضر، می بایستی در امر توسعه شایسته داری به طور اساسی مورد توجه قرار گیرند.
• فرهنگ سازی جهت آشنایی کارکنان و مسئولین و مدیران سازمان با شایسته سالاری و عوامل موثر بر آن نیز، میتواند عاملی ارزشمند و قابل ملاحظه باشد.
• افزایش میزان اهمیت سازمان برای انجام فعالیت های داوطلبانه کارکنان
• افزایش میزان اهمیت سازمان در خصوص انتقال اطلاعات به سایر کارکنان
• افزایش میزان اهمیت سازمان به برگزاری دوره های آموزشی مناسب
• ارتقا سیستم پیشنهادها
• اهمیت به استفاده از نظر کارکنان سازمان در تصمیم گیری ها
• بررسی توانایی فرد در انجام کار تیمی
• ارتباط مناسب بین نوآوری و موقعیت شغلی
• ایجاد فضای لازم برای رشد نیروهای جوان

«جهان اسلام» نامی آشنا در ادبیات سیاسی و فرهنگی جهان است. «جهان اسلام» بیش از آنکه بیانگر یک موقعیت جغرافیایی باشد، معرف هویت حدود یک و نیم میلیارد انسان است که دارای آیین و دینی مشترک هستند. علاوه بر ویژگی جمعیتی جهان اسلام، به لحاظ جغرافیایی، زیست محیطی و ذخایر طبیعی نیز سرزمین های اسلامی از شمار غنی ترین مناطق کره زمین به شمار می روند. کشورهای جهان اسلام از یک پراکندگی خاص جغرافیایی برخوردارند شاید با نگاهی به نقشه جهان به نظر رسد که تمرکز این کشورها در آسیا و آفریقا بیانگر همگونی است امّا در واقع اینطور نیست. دارالسلام یا همان دنیای اسلام، دنیایی است پیچیده، ویژگی های مهم آن عبارتند از تنوع هستی ها، بی ثباتی سیاسی و وضعیت حساس. محدوده جغرافیایی جهان اسلام را می توان تقریباً با خطی نشان داد که از اندونزی شروع می شود، در امتداد سواحل اقیانوس هند به سمت غرب به خلیج فارس می رسد، سپس به سمت جنوب به تانزانیا می رود، از آنجا به سمت غرب افریقا ادامه می یابد و از طریق سودان به نیجریه می رسد، سپس در سواحل اقیانوس اطلس به ساحل دریای مدیترانه می رود. این خط از شمال افریقا از طریق دریای مدیترانه به سمت شرق ادامه می یابد و به تنگه بُسفر در دهانه دریای سیاه می رسد و از آنجا به مرزهای شمالی قزاقستان می رود و آنگاه دوباره از طریق غرب چین و بخشهایی از هند به سمت جنوب ادامه می یابد و در انتها به دور زدن بروئنی به نقطه شروع خود ختم می شود. کشورها در جهان اسلام بیشتر از آنکه در موقعیت جزیره ای باشند در موقعیت قاره ای قرار دارند از این رو کارکردهای هر یک از متفاوت از دیگری است البته با تمرکز بر نقشه می توان به ساحلی بودن بسیاری از این کشورها اذعان نمود این در حالی است که بسیاری از این کشورها به طور مستقیم یا غیرمستقیم به آبهای آزاد دسترسی دارند و به تبع این تاثیرگذاری آنها بر تحولات منطقه و حتّی جهانی نیز می تواند متفاوت می باشد. علاوه بر پراکندگی جغرافیایی مشکلات ملی و منطقه ای و حتی بین المللی هر یک از این کشورها همگرایی های منطقه ای را با چالش مواجه ساخته است. آرایشی از دولت ها وجود دارد که در آن ملت ها همیشه بر چارچوب مرزهای دولت ها منطبق نیستند. عدم تطابق مرزهای ملی با مرزهای سیاسی و در کل مرزبندی ها در کشورهای جهان اسلام بیان کننده ناموزنی شکل گیری مرزها است. امکانات و ویژگی های این سرزمین ها باعث شده طی قرن های متمادی، جهان اسلام نقشی بسیار مهم و تأثیرگذار در صحنه روابط بین الملل ایفا کند. در این رابطه، میزان بکارگیری و بهره مندی از توانمندی های بالقوه و بالفعل جهان اسلام اهمیت بسزایی دارد و نیازمند تعیین هدف ها و برنامه ریزی های صحیح و اصولی است. اتصال سرنوشت کشورهای اسلامی به یکدیگر، مزیت های نسبی، فرصت ها و افق های روشنی را به منظور رشد، توسعه و اقتدار هر یک از کشورهای اسلامی خلق می کند. یاری جستن از باورها و ارزش های اسلامی یکی از مهمترین عوامل شکل گیری وحدت و همگرایی میان کشورهای اسلامی است. با تکیه بر ارزش ها و باورهای مشترک زمینه ی بهره جویی از ظرفیت های موجود در جهان اسلام به منظور حفظ و ارتقای منافع مسلیمن امکان پذیر می شود. باتوجه به اهمیت مطالب گفته شده این سوالات مطرح گردید که عوامل تأثیرگذار ژئوپلیتیک کشورهای اسلامی بر معادلات بین المللی کدامند؟

۵-۱- ارزیابی فرضیه اول

موقعیت جغرافیایی کشورهای اسلامی می تواند با همگرایی در معادلات تأثیرگذار باشد.

جهان اسلام در برگیرنده ی محدود ه ی وسیعی است که از ساحل غربی اقیانوس اطلس در آمریکا ی جنوبی تا حد سواحل غربی اقیانوس آرام در قاره ی آسیا را در بر گرفته است. این وسعتی که کشورهای اسلامی را در خود جای داده است، از نظر موقعیت جغرافیایی و گستردگی طولی و عرضی دارای اهمیت فوق العاده ای می باشد.

الف) وسعت جهان اسلام

کل جهان اسلام با وسعتی بیش از ۳۱ میلیون کیلومتر مربع حدود ۲۲ درصد مساحت خشک ی های کره ی زمین را در بر می گیرد که بدنه ی اصلی آن به شکل مستطیلی از کرانه های اقیانوس اطلس و شمال آفریقا تا خاورمیانه ی اسلامی ، آسیای مرکزی ، جنوب غربی آسیا ، بخش بزرگی از هند ، تمام بنگلادش و کشورهای جنوب شرق آسیا و در حقیقت بخش عمده ای از قاره ی آسیا و آفریقا و بخشی از اروپا را شامل می شود . از یک دیدگاه مجموعه ی ۵۷ کشور اسلامی که به طور رسمی عضو سازمان کنفرانس اسلامی هستند به سه گروه :

۱) کشورهای آسیا یی ( جنوبی، جنوب شرقی و مرکزی ) با مساحت حدود ۵/۹ میلیون کیلومتر مربع،

۲) کشورهای آفریقایی با  ۸/۶ میلیون کیلومتر مربع

۳)گروه کشورهای عربی با ۱۴ میلیون کیلومتر مربع تقسیم می شوند.

در این بین، سه کشور سودان ( با مساحت ۲,۵۰۳,۸۹۰ )، عربستان سعودی ( با مساحت ۲,۱۴۹,۶۹۰ کیلومتر مربع ) و الجزایر ( با مساحت ۲,۳۸۱,۷۴۱ کیلومتر مربع ) حدود ۲۷ درصد مساحت کشورهای جهان اسلام ر ا در بر می گیرند و کشورهای کوچک تری هم چون مجمع الجزایر مالدیو در اقیانوس هند ( با مساحت ۲۹۸ کیلومتر مربع )، جزیره ی بحرین ( با مساحت ۶۹۲ کیلومتر مربع) و برونئی ( با مساحت ۵۷۰ کیلومتر مربع ) جز و کشورهای کوچک سازمان کنفرانس اسلامی محسوب می شوند.
کل مساحت جهان اسلام حدود سه برابر قاره ی اروپا و نزدیک چهار برابر وسعت قاره ی اقیانوسیه است که این وسعت و موقعیت نسبی و ریاضی از منظر جغرافیای سیاسی و دیدگاه های ژئوپلیتیکی حائز اهمیت است.

ب) دریاها، دریاچه ها، رودها

ا کثر کشورهای مسلمان در نقاطی واقع شده اند که به آب های آزاد جهان دسترسی د ارند و حتی برخی در گلوگاه های راهبردی، تنگه ها و آبراهه های جهان قرار گرفته اند، ضمن این که خود این کشورها نیز دارای دریاچه ها، رودخانه ها و چشمه های متعددی هستند . دریاهایی که کشورهای اسلامی بر سواحل آن واقع شده اند عبارتند از : دریای مدیترانه در شمال آفریقا و غرب آسیا، دریای سیاه در شمال ترکیه و دریای مرمره در شمال غرب این کشور، دریای سرخ یا بحر احمر، حد فاصل بین عربستان و آفریقای شرقی، دریای عمان د ر جنوب ایران، دریای آدریاتیک در غرب آلبانی، دریای کارائیب در شمال کشورهای سورینام و گویان، دریای چین جنوبی در شرق مالزی و دریای اندامان در غرب این کشور، و بالاخره دریاهای سولو ، » کرام ، تیمور و آرافور که در کشور اندونزی قرار گرفته اند.

دریاچه های معروف سرزمین های اسلامی عبارتند از : در منطقه ی آسیای میانه دریاچه ی آرال در شمال غرب ازبکستان که از نظر وسعت چهارمین دریاچه ی جهان است و دریاچه ی آیسیک کول در شمال قرقیزستان که بزرگ ترین دریاچه ی آسیای مرکزی پس از آرال است.

هم چنین دریاچه های بالخاش و زایان در قزاقستان قرار دارند . در منطقه ی خاورمیانه نیز دریاچه های متعددی وجود دارند ، از جمله : دریاچه ی خزر، در شمال ایران و دریاچه ی ارومیه در شمال غرب ایران، وان در شرق ترکیه و بحرالمیت یا دریای مرده در اردن است . دریاچه ی ویکتوریا در جنوب شرق اوگاندا بزرگ ترین دریاچه ی قاره ی آفریقا که سرچشمه ی رود نیل نیز است. دریاچه ی چاد بین کشورهای چاد، نیجریه و نیجر و دریاچه ی فاگوئی بین در مرکز کشور مالی قرار دارد.

رودخانه های معروف کشورهای اسلامی نیز عبارتند از : در آسیای میانه، رودهای سیردریا یا سیحون و آمودریا یا جیحون، پرآب ترین رودهای منطقه را تشکیل می دهند. در تاجیکستان آمودریا از کوه های پامیر سرچشمه گرفته و پس از تشکیل رود مرزی با افغانستان و عبور از ترکمنستان و ازبکستان به دریاچه ی آرال می ریزد، و سیردریا که از کوه های تیان شان سرچشمه می گیرد در جمهوری قز اقستان به دریاچه ی آرال می ریزد . در ترکیه رودهای قزل ایرماق و یشل ایرماق که هر دو از کوه های شمال شرقی ترکیه سرچشمه گرفته و به دریای سیاه می ریزند، و رود قره سو که از کوه های شرقی این کشور سرچشمه می گیرد و سپس وارد سوریه می شود، ادامه همین رود در عراق فرات نامیده می شود و با رود دجله که از ارتفاعات ترکیه سرچشمه می گیرد در القرنه به هم می پیوندند، و سپس با رود کارون ، اروندرود را تشکیل می دهند و به خلیج فارس می ریزد. در ایران رودهای کرخه و کارون به خلیج فارس، و سفید رود به دریای مازندران می ریزند. رود لیطا نی، تنها رود کامل در لبنان است که از شمال شرق به جنوب غرب و به سمت منطقه ی بعلبک جریان دارد و به دریای مدیترانه می ریزد. در افغانستان رود کابل از میان شهر کابل می گذرد و به رود سند در پاکستان می ریزد، و هیرمند که از کوه های غرب کابل سرچشمه گرفته و قسمتی از مرز مشترک ایران و افغانستان را تشکیل می دهد و بالاخره به دریاچه ی هامون در ایران منتهی می شود . در پاکستان، رود سند یا ایندوس یکی از بزرگ ترین رودهای جهان است که از هیمالیا سرچشمه می گیرد و به دریای عمان می ریزد. در بنگلادش رودخانه ی گنگ و براهماپوترا جریان دارند که هر دو از دامنه ی جنوبی هیمالیا در هند سرچشمه می گیرند و به خلیج بنگال می ریزند. در آفریقا، رود پر آب نیل که طویل ترین رودخانه ی دنیاست و از دریاچه ی ویکتوریا در جنوب سرچشمه می گیرد ، پس از عبور از سودان و مصر با تشکیل یک دلتای وسیع به دریای مدیترانه می ریزد . ( مساحت دلتای رود نیل تقریباً ۳۳ هزار کیلومتر مربع است که حدود ۴ درصد مساحت کل مصر را شامل می شود). رود نیجر در کشور نیجریه که از کوه های فوتاجالون در سیرالئون سرچشمه می گیرد و یک سوم آن در نیجریه جریان دارد ، به خلیج گینه می ریزد. هم چنین رودهای سنگال و گامبیا، در غرب آفریقا ، به اقیانوس اطلس می ریزند.

پ) خلیج ها و تنگه ها

خلیج های واقع در جهان اسلام عبارتند از : خلیج فارس در جنوب ایران، خلیج عدن در جنوب یمن، خلیج گینه در غرب آفریقا و جنوب کشور توگو، خلیج بنگال در جنوب بنگلادش ، خلیج اسکندریه در شمال مصر، خلیج سرت در شمال لیبی، خلیج تونس در شرق تونس، خلیج اسکندرون در جنوب ترکیه و خلیج گامبیا در غرب ترکیه. تنگه ها و ترعه هایی که کشورهای اسلامی در طرفین آن قرار دارند به شرح زیر است:

تنگه ی باب المندب، بین کشورهای یمن و جیبوتی که دریای سرخ را به خلیج عدن و در نتیجه به اقیانوس هند ارتباط می دهد و حدود ۷ درصد واردات نفتی اروپای غربی از طریق این تنگه صورت می گیرد؛ تنگه ی داردانل که رابط بین دریای مرمره و دریای مدیترانه است ؛ تنگه ی بسفر که حد فاصل دریای سیاه و مرمره است ؛ تنگه ی جبل الطارق که دریای مدیترانه را به اقیانوس اطلس پیوند می دهد و در جنوب این تنگه کشور مراکش واقع شده است که یکی از پررفت و آمدترین آبراهه های میان اقیانوسی جهان است و روزانه ۱۵۰ کشتی از آن عبور می کنند؛ تنگه ی هرمز بین خلیج فارس و دریای عمان که حدود ۱۰۰ مایل دریایی ( ۱۸۲ کیلو متر) طول دارد و از شمال به ایران و از جنوب به جزیره ی مسندام عمان محدود می شود، باریک ترین بخش آن بین جزیره ی ایر انی لارک و جزیره ی کوچک عمانی قوئین کبیر ، ۲۱ مایل دریایی عرض دارد ؛ تنگه ی مالاکا بین مالزی و جزیره ی سوماترای اندونزی ؛ کانال سوئز در شمال شرق مصر که دریای مدیترانه و دریای سرخ را به هم مرتبط می سازد و حدود ۱۰ درصد صادرات نفتی منطقه ی خلیج فارس به ایالات متحده و اروپای غربی امروزه از طریق این کانال انجام می شود.

دولت مصر توجه خاصی به حفظ امنیت این کانال دارد و تکرار اشغال ساحل شرقی توسط اسرائیل می تواند یک فاجعه ی ملی باشد ( در سال ۱۹۶۷ کانال سوئز در اثر اشغال صحرای سینا توسط اسرائیل بسته شد ) و بالاخره تنگه ی موزامبیک که در شرق این کشور ( بین موزامبیک و ماداگاسکار ) قرار دارد.

ت) مجمع الجزایر، جز ایر و شبه جزایر

در جهان اسلام سه کشور اندونزی، مالدیو و کومور به صورت مجمع الجزایر هستند که در این میان اندونزی، بزرگ ترین مجمع الجزایر دنیاست که از سه هزار جزیره ی بزرگ و کوچک تشکیل شده است . جزایر جاوه، سوماترا، برنئو و سولاوسی مهم تر ین جزایر اندونزی هستند . جزیره ی جاوه بزرگ ترین و پرجمعیت ترین جزیره ی جهان است. مجمع الجزایر مالدیو در جنوب غرب هندوستان در اقیانوس هند قرار دارد که از ۸۰ جزیر ه ی کوچک تشکیل شده و کومور در غرب آفریقا شامل یک جزیره ی بزرگ و چند جزیره ی کوچک است. در کل، از آن جا که اکثر کشورهای اسلامی در نقاطی واقع شده اند که به دریای آزاد راه دارند، دارای جزایر فراوانی نیز هستند که معروف ترین آن ها عبارتند از : در خاورمیانه، جزیره ی بحرین که کشوری است در میان آب های خلیج فارس ؛ جزایر بوبیان و فیلکه که در شرق کویت قرار دارند ؛ جزایر ایرانی هرمز، قشم، کیش، خارک و تنب بزرگ و کوچک، ابوموسی و لاوان که در خلیج فارس واقع هستند . یمن نیز دارای جزایر زیادی در دریای سرخ است و تعداد آن ها به ۳۸۰ جزیره می رسد که بیش تر آن ها در جنوب دریای فوق و در طول سواحل این کشور قرار دارند، بعضی از آن ها آتشفشانی و برخی دیگر مرجانی و خالی از سکنه هستند و تعداد کمی از آن ها قابل سکونت است، مهم ترین آن ها جزایر پریم در جنوب باب المندب و سکوتر ا در شرق خلیج عدن است. هم چنین جزایر مرمره در دریای مرمره و ازمیر در دریای اژه که متعلق به ترکیه هستند ، و جزیره ی جربا که در شرق تونس قرار دارد . مهم ترین شبه جزیره در کشورهای اسلامی شبه جزیره ی بزرگ عربستان است که شش واحد سیاسی عربستان سعودی، یمن، عمان، امارات متحده عربی ، قطر، و کویت این شبه جزیره را تشکیل می دهند؛ عربستان سعودی بیش از دو سوم شبه جزیره را در برگرفته است. مساحت عربستان ۲,۴۱۹,۶۹۰ کیلومتر مربع است. و بالاخره شبه جزیره ی سینا در شمال شرقی مصر که حدود ۶۰ هزار کیلومتر مساحت دارد و به شکل مثلثی است که قاعده ی آن در شمال و ر أس آن در جنوب و غرب آن به کانال سوئز متصل است.

ث) جنگل ها

ا ز آن جا که خط استوا از میان تعدادی از کشورهای اسلامی می گذرد، این مناطق دارای آب و هوای گرم و مرطوب هستند و مناطق جنگلی آن ها زیاد است . از جمله ی این مناطق کشور اوگاند است که دارای ۵/۷ میلیون هکتار اراضی جنگلی است و به دلیل ثروت های فراوان جنگلی به برزیل آفریقا معروف است ؛ دولت این کشور صدور چوب و الوار را به خارج ممنوع کرده است تا از تخریب جنگل ها جلوگیری نماید . اندونزی به دلیل میزان رطوبت بالا ( که به طور متوسط بین ۷۰ تا ۹۰ درصد است)، سومین ذخایر جنگل های استوایی بعد از برزیل و زئیر را در اختیار دارد ، وسعت جنگل های اندونزی حدود ۱۲۲ میلیون هکتار ( ۶۷ درصد کل مساحت خاکی کشور ) است که۵۵ میلیون هکتار از آن ( ۴۵ درصد کل جنگل ها) در سوماترا و کالیمانتان واقع شده اند. بخش اعظم کشور برونئی پوشیده از جنگل های بارانی مناطق حاره و پوشیده از گیاهان و جنگل های استوا یی است . در بنگلادش ۱۴ درصد کل نواحی کشور را جنگل تشکیل می دهد و جنگل یکی از منابع اصلی مصرف انرژی سنتی در این کشور است که با توسعه ی مناطق مسکونی از وسعت جنگل ها کاسته می شود. نیمه ی جنوبی کشور ساحل عاج پوشیده از جنگل است و یکی از منابع ثروت این کشور محسوب می شود، مساحت جنگل های سیرالئون ۷۳۰ هزار هکتار است، تولید الوار در این کشور یکی از صنایع تقریباً مهم داخلی را تشکیل می دهد. اراضی جنگلی الجزایر به ۴/۲ میلیون هکتار بالغ می گردد و دامنه ی کوه های اطلس را جنگل های انبوهی پوشانده است. «۷۰» و بالاخره آلبانی که کشوری کوهستانی و بسیاری از مناطق آن پوشیده از جنگل است ؛ فرآورده های چوبی نقش مهمی در اقتصاد ضعیف این کشور دارند.

ج) ویژگی های اقلیمی کشورهای اسلامی

از نظر آب و هوایی و شرایط اقلیمی تقریباً همه نوع آب و هوا به جزء آب و هوای قطبی در سرزمین ها ی اسلامی قابل مشاهده است و از این نظر می توانیم کشورهای اسلامی را به انواع زیر تقسیم کنیم:

۱- کشورهایی که در طرفین خط استوا و کمربند آن قرار دارند، این کشورها از آب و هوای گرم و مرطوب و پرباران برخوردارند. در این مناطق اختلاف فصل کم تر دیده می شود و جنگل انبوه از ثروت های این گونه کشورهاست؛ کشورهای اوگاندا، اندونزی، برونئی، بنگلادش، ساحل عاج و سیرالئون در این کمربند قرار گرفته اند.

۲- کشورهایی که در کمربند صحرایی و بیابانی واقع اند، در این نواحی آب و هوای گرم و خشک با اختلاف دمای زیاد و تبخیر فراوان، بارندگی ناچیز و وزش بادهای توأم با شن و گرد و خاک دیده می شود و کم آبی مشکلات فراوانی را برای مردمان این نواحی فراهم نموده است ؛ کشورهای سودان، چاد، نیجر، مالی، موریتانی و شبه جزیره ی عربستان از چنین آب و هوایی برخوردارند.

جهت دانلود متن کامل این پایان نامه به سایت jemo.ir مراجعه نمایید.

 

۳- کشورهایی که آب و هوای مدیترانه ای دارند، نواحی شمالی کشورهای مصر، لیبی، تونس، الجزایر، مراکش و بخش عربی و جنوبی ترکیه، فلسطین و لبنان از این نوع آب و هوا برخوردارند ، این آب و هوا شرایط خاصی را برای کشورهای مزبور پدید آورده که از جمله وجود یک فصل خشک ( تابستان) و نیز یک فصل پر باران ( زمستان) است.

۴- کشورهایی که آب و هوای معتدل دارند ، تنوع شرایط جغرافیایی، دوری و نزدیکی به دریا و ارتفاع از سطح دریا موجب آن شده که برخی از کشورها از زمستان های نسبتاً ملایم و تابستان های معتدل برخوردار باشند، البته این شرایط را نمی توان برای تمام نقاط این کشورها تعمیم داد؛ ایران و عراق در این گروه قرار می گیرند.

۵ آب و هوای کوهستانی، مخصوص نواحی ارتفاعی کشورهاست و نمی توان کشور خاصی را در این گروه قرار داد ؛ به عنوان مثال، نواحی شرقی ترکیه و نواحی غربی ایران و نقاط شمالی عراق و بخش هایی از کشور آلبانی، افغانستان، قرقیزستان و تاجیکستان آب و هوای کوهستانی دارند.

در نهایت می توان بیان داشت که جهان اسلام با جمعیتی بیش از یک میلیارد نفر به منزله یک قطب جمعیتی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی بزرگ،گستره وسیعی از کره خاکی را در برمی گیرد که دارای قابلیت های قوی برای همگرایی می باشد.

جهان اسلام، دارای مجموعه ای از ویژگی های ژئوپولیتیکی ناهمگون است. کشورهای مسلمان دارای امکانات فوق العاده مهمی برای همگرائی منطقه ای و تشکیل نظام منطقه ای با تکیه بر عناصر و آمیزه های بومی می باشند.

جهان اسلام که کشورهای با اکثریت مسلمان و قلمرو اقلیت های اسلامی را دربرمی گیرد، در مناطق سوق الجیشی و راهبردی قرار گرفته و از توان اقتصادی و منابع طبیعی فراوانی برخوردار است و مهم ترین منابع معدنی، سوخت های فسیلی، فلزات ارزشمند و محصولات کشاورزی و دامی مهمی در این سرزمین ها به دست می آید.

بزرگ ترین مخزن انرژی در اختیار جهان اسلام است. با توجه به رو به کاهش بودن منابع هیدروکربنی انرژی در سایر حوزه ها، بزرگترین منابع نفتی و گازی جهان در اختیار کشورهای مسلمان می باشند.

با توجه به اهمیت هر کدام از مطالب فوق، فرضیه اول تحقیق تایید می گردد، پس موقعیت جغرافیایی کشورهای اسلامی می تواند با همگرایی در معادلات تأثیرگذار باشد.

۵-۲- ارزیابی فرضیه دوم

دین اسلام می تواند عامل قدرت کشورهای اسلامی در معادلات بین المللی باشد.

یکی از امتیازات مکتب درخشان و فرهنگ غنی اسلام این است که منحصر به ملیت و جغرافیای خاصی نیست و مسلمانان در اقصی نقاط جهان هستند و جمع کثیری از افراد کره زمین را شامل می شوند.دین اسلام به عنوان مهم ترین عامل مشترک، ارتباط کشورهای اسلامی را تسهیل می نماید. به ویژه آن که براساس تعالیم اسلام همه ی مسلمانان به عنوان امتی واحد شناخته می شوند. این امر بستر مناسبی را از لحاظ فکری جهت همبستگی و همگرایی میان کشورهای اسلامی فراهم می آورد، هرچند که برداشت ها و تفاسیر گوناگون از اسلام ممکن است به عنوان یک عامل واگر ا عمل کند، آموزه های بنیادین اسلام ، که همه ی مسلمانان جهان به آن اعتقاد راسخ دارند، تأکید ویژه ای بر وحدت مسلمانان می نماید. در حقیقت، اسلام به عنوان یک دین جهان شمول سعی در ایجاد همگرایی و همبستگی میان همه ی نژادها و اقوام دارد تا تمامی مسلمانان را بدون توجه به نژاد یا زبان به صورت یک ملت واحد در آورد. بسیاری از تکالیف اسلام همانند وجوب رو به کعبه ایستادن در هنگام نماز ، مراسم حج، روزه گرفتن در ماه رمضان و… نقش وحدت بخش اسلام را مورد تأکید قرار می دهد. منشأ حقیقی این وحدت، همان دین اسلام است که ریشه در فطرت انسان دارد. این وحدت فکری و ایدئولوژیکی، مهم ترین مبنای وحدت در جامعه اسلامی است.

اسلام، به خودی خود، محلی برای تشتت در فکر و عقیده ندارد و تمامی علل و عوامل مورد لزوم برای برقراری وحدت فکری در این دین، پیش بینی شده است. همچنین لازم است ذکر شود که امت اسلامی، فضایل و امتیازات ویژه ای دارد که این فضایل می توانند وحدت و همبستگی ملت مسلمان را تا سر حد کمال همراه داشته و ضامن حفظ و بقای این وحدت باشند. این امتیازات را می توان این گونه فهرست بندی کرد:

۱٫ توحید، تمام یکتاپرستان را در یک راستا، متحد می کند؛

۲٫ ابعاد جهانی اسلام، از امور مسلّم است؛

۳٫ قرآن، پیوسته رسالت حضرت محمد صلی الله علیه و آله را برای مسلمانان بازگویی می کند.

در نتیجه می توان گفت برای ایجاد وحدت مسلمین، نخست باید اختلافات کهن که در غفلت و ناآگاهی مسلمین ریشه دارد را با تعمیم آگاهی و گسترش معرفت اسلامی از بین رفته و پیوند برادری فراموش شده، بار دیگر احیا کرد.

شرط بعدی در تحقق آرزوی اتحاد اسلام و برقراری وحدتی فراگیر میان مسلمانان، در این نکته نهفته است که هر مسلمان، باید پیروی از دین و آیین آسمانی را شعار خود قرار داده و در راه اشاعه حقایق اصیل آن و افزایش آگاهی های اسلامی بکوشد، تا از این طریق، زمینه فکری و فرهنگی برای این منظور فراهم آمده و آمادگی رفع موانع موجود، ایجاد شود.

علاوه بر این، ارزش های مشترک، تمدن گذشته و تجارب تاریخی، سرنوشت کمابیش مشترک مسلمانان و مواردی از این دست می تواند فراتر از تفاوت های نژادی، قبیله ای و … از جمله موارد ایجاد وحدت و همبستگی درکل جهان اسلام محسوب شود. مسلّم است که یاری گرفتن از باورها و ارزش های اسلامی، یکی از مهم ترین عوامل شکل گیری وحدت و همگرایی میان کشورهای اسلامی است. در حقیقت، با تکیه بر ارزش ها و باورهای مشترک، زمینه بهره جویی از ظرفیت های موجودِ جهان اسلام به منظور حفظ و ارتقای منافع مسلمین، امکان پذیر می شود.

منافع جهان اسلام در همگرایی و همسویی بین منافع ملی کشورهای اسلامی با منافع جهان اسلامی است. همچنین نیاز کشورهای اسلامی به اتخاذ مواضع مشترک درباره ی مسائل مبتلا به بین المللی، تأمین منافع مسلمانان در مجامع جهانی و افزایش هماهنگی جهان اسلام به هنگام بروز بحران های گوناگون، ضرورت همگرایی کشورهای اسلامی ر ا بیش تر و دولت ها ی اسلامی و مسلمانان را به تلاش مستمر به منظور اتحاد بیش تر ترغیب می کند. بنابراین کشورهای اسلامی بایستی به هنگام اتخاذ مواضع سیاسی، یکپارچه و به دور از افتراق عمل نمایند .

با توجه به اهمیت هر کدام از مطالب فوق، فرضیه دوم تحقیق تایید می گردد، پس دین اسلام می تواند عامل قدرت کشورهای اسلامی در معادلات بین المللی باشد.

۵-۳- پیشنهادات

1. برای ایجاد وحدت پیشنهاد می گردد:

الف. بین واحدهای سیاسی مورد نظر، یک نوع وابستگی متقابل وجود داشته باشد؛

ب. نیروهای وحدت بخش، نقش خود را ایفا کنند؛ چرا که نقش نخبگان سیاسی و دولتمردان در مرحله پیش از وحدت، بسیار تعیین کننده است؛ چون در حقیقت، این گروه ها هستند که نخستین تصمیمات را در ایجاد علت و نزدیکی با کشور دیگر اتخاذ می کنند؛

ج. در مرحله سوم فراگرد وحدت، مبادله کالا و افراد، روابط و ارتباطات میان نظام ها یا واحدهای سیاسی به نحو بارزی افزایش یابد؛

1. شعار وحدت اسلامی که از چند دهه اخیر از ایران اسلامی برخاسته است، به دنبال ایجاد همگرایی اسلامی در برابر استکبار جهانی است. مسلمانان اهل سنت نسبت به این پیام امیدوارانه می نگرند و راه خروج از بن بست جهان اسلام را در همین راهبرد می دانند. به همین دلیل پیشنهاد می گردد سازمان کنفرانس اسلامی این شعار را بعنوان یک شعار در دهه جاری مطرح نماید تا زمینه بروز همگرایی بیش از بیش فراهم گردد.
2. وحدت اسلامی و خود اتکایی دسته جمعی برای کاهش وابستگی به غیرمسلمانان و حمایت از منافع اقتصادی در مقابل اثرات زیان بخش اقتصاد جهانی؛
3. استفاده از فناوری های ارتباطی موجود برای ارتقاء ارتباطات و افزایش اطلاعات ( این نوع فناوری ها می توانند مرزهای جغرافیایی و فرهنگی بین مسلمانان را از بین ببرند.). در این زمینه پیشنهاد می گردد بین رسانه ملی در کشورهای اسلامی ارتباط گسترده تری صورت بگیرد و تا کشورهای اسلامی بتوانند در عرصه رسانه ای نیز همگرایی پیدا نموده و از بروز اختلافات در عرصه رسانه ای و عمومی بکاهند.
4. تأسیس«اتحادیه ی کشورهای اسلامی» به عنوان هدفی بزرگ می تواند به عنوان کارآمدترین ساختار برای نظم نوین جهانی در قرن حاضر باشد. است. از این منظر ، بازیگران ملی با بازتعریف خود در قالب « بلوک های قدرت منطقه ای » به ایفای نقش پرداخته و تلاش می کنند تا در ساختار نظام جهانی، جایگاه منطقه ای خود را ارتقا بخشند . به عبارت دیگر، جهان سیاست آینده، جهان مناطق و نه قدرت های ملی و نه حتی قدرت های هژمو نیک خواهد بود.

۶٫ دولت ها و دولتمردان در جایگاه عناصری که تصمیمات و اراده آن ها نقش مهمی در حرکت به سوی همگرایی فرهنگی، مذهبی و اقتصادی دارد، پیش از هر اقدام، باید ایده همگرایی را باور و درک کنند؛ همگرایی سیاسی گام مهمی در روند همگرایی جهان اسلام به شمار رفته و به همین دلیل، در درجه نخست، دولت های اسلامی، باید وحدت را همچون یک اصل مسلم باور کرده و آن را مبنای سیاست های عمومی خویش قرار دهند. یکی از مهم ترین نتایج این امر، طراحی سیاستی است که بتواند امت اسلامی را به وحدت برساند. مهم ترین این سیاست ها، حرکت در راستای حذف تعصب و طایفه گری است که هم برای ایجاد وحدت سیاسی در کشورها اهمیت دارد و هم برای ایجاد همگرایی در جهان اسلام.

منابع:

1. 1. آگاهی، عباس(۱۳۶۸)، “مسائل ژئوپلیتیک ( اسلام ، دریا ، آفریقا )”، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران.
   2. ابوالحسنی، صالح(۱۳۷۶)، جمهوری قزاقستان، مرکز چاپ و انتشارات وزارت امورخارجه، تهران.
   3. احمدیان،محمدعلی(۱۳۸۳)، ویژگی های جغرافیایی کشورهای اسلامی، انتشارات سخن گستر، مشهد.
   4. اسدی کیا، بهناز(۱۳۷۴)، جمهوری آذربایجان، مرکز چاپ و انتشارات وزارت امورخارجه، تهران.
   5. اسماعیل، طارق (۱۳۶۹)، چپ ناسیونالیستى عرب، ترجمه عبدالرحمن عالم، تهران: دفتر مطالعات سیاسى بین‏المللى وزارت امور خارجه.
   6. اشمیت، هلموت (۱۳۶۷)، استراتژى بزرگ، ترجمه هرمز همایون پور، تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامى.
   7. افشاری، پرویز(۱۳۸۴)، مجموعه مقالات پانزدهمین همایش بین المللی خلیج فارس، انتشارات وزارت امورخارجه تهران(جلد اول و دوم).
   8. اکبر، سیدعبدالله(۱۳۹۰)، امارات عربی متحده، مرکز چاپ و انتشارات وزارت امورخارجه،تهران.
   9. امیرشاهی، ذوالفقار(۱۳۷۳)، تونس، مرکز چاپ و انتشارات وزارت امورخارجه، تهران.
   10. امیرشاهی، ذوالفقار(۱۳۷۷)، لیبی، مرکز چاپ و انتشارات وزارت امورخارجه، تهران.
   11. بختیاری، سعید(۱۳۷۱)، آشنایی اجمالی با کشورهای جهان-ایران، مجله رشد جغرافیا، ش م۲۹٫صص۴۶-۴۵٫
   12. برزین، سعید (۱۳۶۵)، تحول سیاسى در سوریه، بى م، تهران: شرکت سهامى انتشار.

1. برزین، سعید(۱۳۶۵)، :تحول سیاسی در سوریه”، شرکت سهامی انتشار، تهران.
2. بهرامی، سیامک(۱۳۹۰)، کویت، مرکز چاپ و انتشارات وزارت امورخارجه،تهران.
3. پورفیکویی، علی(۱۳۷۴)، نگاهی به مسائل ژئوپلیتیکی جهان معاصر، انتشارات وافقی، مشهد.
4. پیشگامی فرد، زهرا. (۱۳۸۵)، “تاثیر نظم ژئوپلیتیکی اسلام بر سیاست خارجی ایران”، فصلنامه پژوهش های جغرافیایی، شماره ۶۱، صص۱۲۷-۱۱۵٫
5. جانسون، کریس(۱۳۹۰) افغانستان کشوری در تاریکی ترجمه نجله خندق، تهران.
6. جانعلی پور، اسماعیل(۱۳۸۸)، نقش مذهب در ساختار جدید ژئوپلیتیکی خلیج فارس، پایان نامه کارشناسی ارشد جغرافیای سیاسی، رشت، دانشگاه آزاد.
7. حافظ نیا، محمدرضا؛زرقانی، سیدهادی. (۱۳۹۰)، چالش های ژئوپلیتیکی همگرایی در جهان اسلام، فصلنامه پژوهش های جغرافیای انسانی، شماره ی۸۰، صص۱۵۴-۱۳۹٫
8. حسینی مقدم، محمد؛ صنیع اجلال، مریم. (۱۳۹۱)، همگرایی جهان اسلام و آینده تمدن اسلامی، فصلنامه ی مطالعات سیاسی جهان اسلام، سال اول، شماره۳، صص۱۹-۱٫
9. درایسدل، الاسدایر و اچ بلیک، جرالد، مترجم دره میرحیدر(۱۳۷۴)، جغرافیای سیاسی خاورمیانه و شمال آفریقا، موسسه چاپ و انتشارات وزارت امورخارجه، تهران.
10. درایسدن، آلاسدیر و بلیک، جرالد اچ (۱۳۶۹)، جغرافیاى سیاسى خاورمیانه و شمال آفریقا، ترجمه درّه میرحیدر، تهران: دفتر مطالعات سیاسى و بین‏المللى وزارت امور خارجه.
11. رجایی، فرهنگ(۱۳۸۲)، پدیده جهانی شدن، ترجمه ی عبدالحسین آذرنگ، نشرآگه، تهران.
12. روبرآژرون(۱۳۶۵)، تاریخ معاصرالجزایر، ترجمه منوچهربیات مختاری، مشهد، دانشگاه فردوسی، نشر بی تا.
13. ستوده، محمد(۱۳۸۷)، جهانی شدن و همگرایی کشورهای اسلامی، شماره ۴۲، صص۱۱۶-۹۵٫
14. سعیدی، ابراهیم(۱۳۷۴)، سوریه، مرکز چاپ و انتشارات وزارت امورخارجه، تهران.
15. سیمبر، رضا(۱۳۷۶)، بازیگران جهانی و مدیریت بحران های بین المللی، مجله اطلاعات سیاسی- اقتصادی، شماره۱۲۰-۱۱۹٫
16. شمسینی غیاثوند، حسن؛ نجفی جویباری، خورشید. (۱۳۹۱)، “واکاوی نوبنیادگرایی اسلامی و جهانی شدن هویت، فصلنامه مطالعات سیاسی جهان اسلام”، سال اول، شماره ی ۳، صص۹۹-۷۷٫
17. صدرنائینی، عبدالرضا(۱۳۶۵)، کانال سوئز در اقتصاد و سیاست جهانی، فصلنامه اطلاعات سیاسی-اقتصادی، سال اول، شماره۳، صص۲۸-۲۴٫
18. صفوی، سید یحیی(۱۳۸۵)، « وحدت جهان اسلام : چشم انداز آینده »، کنگره ی بین المللی جغرافیدانان جهان اسلام، دانشگاه اصفهان.
19. صفوی، سیدیحیی.(۱۳۸۸)، جغرافیای سیاسی جهان اسلام، مجله سپهر، سال هجدهم، شماره۶۹، صص۱۸-۱۳٫
20. طالشی صالحانی، حسین(۱۳۷۴)، نیجریه، مرکز چاپ و انتشارات وزارت امورخارجه، تهران.
21. عبدالحسین سعیدیان،(۱۳۸۰) اطلاعات عمومی، نشر علم، تهران.
22. عزتی، عزت الله(۱۳۸۰)، ژئوپلیتیک در قرن بیست و یکم، انتشارات سمت، تهران.
23. عزتی، عزت الله. (۱۳۷۹)، “ژئوپلیتیک جهان اسلام و جایگاه کشورهای شمال افریقا”، دوفصلنامه مطالعات افریقا، شماره۱، صص۲۴-۱٫
24. عزتی، عزت الله،(۱۳۸۰)، ژئوپلیتیک، انتشارات سمت، تهران.
25. عزتی، عزت اله(۱۳۷۲)،ژئوپلیتیک، انتشارات سمت، چاپ دوم؛ تهران.
26. عظیمی، رقیه السادات(۱۳۷۴)، عربستان سعودی، مرکز چاپ و انتشارات وزارت امورخارجه، تهران.
27. علوی، حسن(۱۳۷۴)، قطر، مرکز چاپ و انتشارات وزارت امورخارجه، تهران.
28. غیابی، پویا(۱۳۷۷)، اطلس گیتاشناسی کشورها، موسسه ی جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی.
29. فرجی، عبدالرضا(۱۳۷۱)، جغرافیای کشورهای مسلمان، وزارت آموزش و پرورش، تهران.
30. فردوسی پور، مجتبی(۱۳۸۳)، مجموعه مقالات و سخنرانی همایش بین المللی جهان اسلام؛ چالشها و فرصتها، انتشارات وزارت امورخارجه، تهران.
31. فرزین نیا، زیبا(۱۳۷۲)، بنگلادش، مرکز چاپ و انتشارات وزارت امورخارجه، تهران.
32. فرزین نیا، زیبا(۱۳۷۶)، پاکستان، مرکز چاپ و انتشارات وزارت امورخارجه، تهران.
33. فرهادی، مسعود(۱۳۷۴)، مالزی، مرکز چاپ و انتشارات وزارت امورخارجه، تهران.
34. قاسمی، صابر(۱۳۷۴)، ترکیه، مرکز چاپ و انتشارات وزارت امورخارجه، تهران.
35. کاظمى، علی اصغر (۱۳۷۰)، نظریه همگرایى در روابط بین‏الملل، تهران: نشر قومس.
36. کریملو، داوود(۱۳۷۴)، جمهوری یمن، مرکز چاپ و انتشارات وزارت امورخارجه، تهران.
37. کریمی، جواد(۱۳۸۹) مدخل بنگلادش، دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائره المعارف اسلامی.
38. کریمی، حسین(۱۳۷۵)، ترکمنستان ، مرکز چاپ و انتشارات وزارت امورخارجه، تهران.
39. گلیزواره، غلامرضا(۱۳۹۰)، نقش مسلمانان در شکوفایی اروپا، مرکز انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره )، قم.
40. گنجی، محمدحسن(۱۳۶۵)، برداشتی جغرافیایی از جمعیت مسلمانان جهان و پاره ای از مشخصات دموگرافیک آن، سمینار جغرافیایی بین المللی، سازمان پژوهش های جغرافیایی آستان قدس رضوی.
41. الماسی، محمدعلی(۱۳۷۹)، تاریخ آموزش و پرورش اسلام و ایران، انتشارات امیرکبیر، تهران.
42. مجتهدزاده، پیروز(۱۳۸۱)، جغرافیای سیاسی و سیاست جغرافیایی، انتشارات سمت، تهران.
43. مجیدی سورکی(۱۳۷۵)، الجزایر، مرکز چاپ و انتشارات وزارت امورخارجه، تهران.
44. مسایلی، محمود(۱۳۷۴)، کتاب گینه کوناکری، مرکز چاپ و انتشارات وزارت امورخارجه، تهران.
45. مصاحب، غلامحسین(۱۳۴۵)، دایره المعارف فارسی مصاحب، جلد اول، موسسه ی انتشارات فرانکلین، تهران.
46. مظفری، محمدرضا(۱۳۷۲)، اندونزی، مرکز چاپ و انتشارات وزارت امورخارجه، تهران.

معظمی گودرزی، پروین(۱۳۷۷)، قرقیزستان ، مرکز چاپ و انتشارات وزارت امورخارجه، تهران.

1. ملکی، ابوالقاسم(۱۳۸۹)، اتیوپی، مرکز چاپ و انتشارات وزارت امورخارجه، تهران.
2. منتظمی، رویا(۱۳۷۴)، تاجیکستان، مرکز چاپ و انتشارات وزارت امورخارجه، تهران.
3. موثقی، سید احمد (۱۳۷۸)، علل و عوامل ضعف و انحطاط مسلمین در اندیشۀ سیاسی و آرای اصلاحی سید جمال الدین اسدآبادی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
4. نشاشیبى، ناصرالدین (۱۳۵۰)، در خاورمیانه چه گذشت؟، ترجمه محمدحسین روحانى، تهران: انتشارات توس.
5. نظری، علی اصغر(۱۳۷۲)، جغرافیای ممالک اسلامی، انتشارات دانشگاه پیام نور ایران، تهران.
6. ولایتى، علی اکبر (۱۳۷۶)، ایران و مسئله فلسطین بر اساس اسناد وزارت امور خارجه (۱۹۳۷-۱۸۹۷ م / ۱۳۱۷- ۱۳۱۵ق)، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامى.
7. ولایتی، علی اکبر؛ سعیدمحمدی، رضا(۱۳۸۹)، تحلیل تجارب همگرایی در جهان اسلام، فصلنامه دانش سیاسی، سال ششم، شماره اول، صص۱۷۹-۱۵۱٫
8. ولی اللهی ملکشاء، حبیب الله(۱۳۷۵)، آلبانی، مرکز چاپ و انتشارات وزارت امورخارجه، تهران.
9. هاریسون، پل (۱۳۶۴)، درون جهان سوم، ترجمه شاداب وجوه، تهران: انتشارات کاظمی.
10. یوسفی، ثریا؛ کریمی پاشاکی، سجاد. (۱۳۸۹)، ” ژئوپلیتیک، سازه ای برای همگرایی کشورهای جهان اسلام”، چهارمین کنگره بین المللی جغرافیدانان جهان اسلام، صص۱۴-۱٫
11. مصباح یزدی، محمدتقی(۱۳۷۷)، آموزش عقاید، مرکز چاپ و نشر بین الملل سازمان تبلیغات اسلامى ، تهران.
12. شهروی، محمودرضا(۱۳۹۲)، عوامل همگرایی و واگرایی در منطقه خلیج فارس، اولین همایش ملی ژئوپلیتیک جنوب غرب آسیا.
13. بیداله خانی، ارش(۱۳۸۹)، مفهوم شناسی امت واحده از واگرایی تا همگرایی جهان اسلام، همایش منطقه ای علوم سیاسی و روابط بین الملل از دیدگاه اسلام.
14. احمدی، سیدعباس؛ پالیزبان، فرامرز؛ جاسم نژاد، مسعود(۱۳۹۱)، چالشهای وحدت درجهان تشیع، پنجمین کنگره بین المللی جغرافیدانان اسلام.
15. Abboushi, W. (1970), Political Systems of the Middle East in the 20th Century, New York: Odd, Mead.
16. http://fa.wikipedia.org/wiki/
17. Miller, Tracy, ed. (October 2009). Mapping the Global Muslim Population: A Report on the Size and Distribution of the World’s Muslim Population. Retrieved 2010-09-03.
18. Muhammad, Khalil (1962), The Arab States and the Arab League, Beirut, Khayatas.
19. Peretz, Pon (1963), The Middle East Today, New York: Holt, Rinehart and Winston, INC.
20. Peterson, Erik (1988), The Gulf Cooperation Council, London: West View Press.
21. Mahdi H. Al- Salman; Islamic Regional Economic Integration: Challenges and opportunities; Kuwait University: 1999; pp. 20- 22.
22. Mohammad Ahmed Qadri; The Muslin World Hope the New Millennium; 2000; Available at: www. Iecrcna. org.

Abstract

Islamic world is a geopolitical heterogeneous set of features. Muslim countries have a great potential for regional integration and the establishment of an area with an emphasis on indigenous elements and their mixtures. This study aims to analyze of the influential factors of the geopolitical Islamic countries on the international equations. This research aims to explain the geopolitical importance of the Islamic countries and Islamic countries on the basis of factors affect the convergence of Islam as a world power. This study is a descriptive research. Findings showed that the geographical location of countries can affect the convergence of the equations can also be the cause of Islam in Muslim countries in international equations.

Key words: Geopolitics, Islam, Convergence, Equations International Union, Arab.

Islamic Azad University

Rasht Branch

Faculty of Humanities Sciences

Department of Political Geographic

Presented in partial fulfillment of the requirements for (M.A.) degree

Title:

Analysis of the influential factors of the geopolitical Islamic countries on the international equations.

Supervisor:

Dr. Yosef Zin Al-Abdin Amogheyn

 

Author:

Majid ghanbarkhah

Date:

Month, Year

(Agust, 2014)

1. -Integration ↑
2. – Divergence ↑
3. – مارونی ها به مارون مقدس که یک راهب مسیحی رومی بوده منتسب می باشند. ↑