و از تعاریف بیان شده در مورد منافع ملی می توان منافع ملی را به اهداف که یک دولت در سطح بین‌المللی برای حفظ آن‌ ها تلاش می‌کند اطلاق کرد. منافع ملی از لحاظ درجه اهمیت به چهار دسته تقسیم می‌شوند:

 

1. 1. منافع موجودیتی که امور مربوط به بقای کشور هستند.

 

1. 1. منافع حیاتی که فقدانشان خطرات جدی برای امنیت ملت ایجاد می‌کنند.

 

1. 1. منافع اساسی، که موضوعیت یافتن آنها زمانی است که عدم اقدامات ضروری در برابر حوادث بطور بالقوه کشور را با خطر مواجه می‌کند.

 

1. 1. منافع حاشیه‌ای که بی‌توجهی به حضورشان به کلیت جامعه آسیب جدی وارد نمی‌سازد.

 

منافع ملی ممکن است به مثابه ی هدف های اولیه وهمیشگی کشور تعریف شوند واین هدف های همیشگی به ارزش های چهارگانه ی زیر اطلاق می گردد: ۱- امنیت وجودی ۲- امنیت رفاهی ۳- حفظ وازدیاد قدرت کشور در راوابط با کشورهای دیگر ۴- پرستیژ
گفتار دوم: جایگاه منافع ملی در سیستم حقوق ایران
همانطور که در ابتداء فصل نیز بیان شد مفهوم منافع ملی بیشتر در سیاست و روابط بین الملل مطرح شده، ولی دربخشهای مختلف از حقوق هم قابل بررسی است حال با توجه به اهمیت این موضوع به بررسی جایگاه منافع ملی در حقوق ایران می پردازیم.
بنداول: دیدگاه نظری در خصوص منافع ملی
نخستین نکته قابل توجه این است که اصطلاح منافع ملی به چه معنا بوده و از کجا آمده است ؟شما مشاهده کرده اید که در کنار منافع ملی عبارات مشابهی نیز به کار می رود، مثل حقوق عمومی ،اراده عمومی، منفعت عمومی، مصلحت عمومی، یا واژه های آشناتری مثل « نظم عمومی »، که درحقوق وجود دارد. اینها را گاهی در کنار منافع ملی به کار می برند، در مقایسه عبارات باید توجه کرد که معمولاً اصطلاحاتی که با قید عمومی به کار برده می شوند، نظر به امور داخلی و سیاستهای داخلی دارند. حتی این مسأله در بعضی عبارتهای هم ردیف منافع ملی مثل امنیت ملی هم وجود دارد. اگر یک دولت - ملت را تصور بکنیم آن چه را که در داخل پوسته این واحد می گذرد، تحت عنوانی مثل مصلحت عمومی یا منفعت عمومی مطرح می شود؛ اما اگر با مسائلی مواجه شده یارفتاری داشته باشیم که تعامل پوسته بیرونی با فضای بیرونی مطرح شود، بحث ملی و منافع ملی یا امنیت ملی مطرح می شود. به همین دلیل در منابع و آثار راجع به این مسأله نیز تا حدی این نکته رعایت می شود که عموماً منافع ملی را برای سیاست خارجی و منفعت عمومی را برای سیاستهای داخلی به کار می برند. ^[۲۵۹]
البته باید دقت داشت که با توجه به پیچیدگی ارتباطات، نمی توان اینها رابه طور کامل از هم جدا کرد. بعضی مواقع مسائلی اتفاق می افتد که ممکن است در حوزه سیاست داخلی باشد ولی ازطرفی منافع ملی را تحت تأثیر قرار دهد، یا برعکس ممکن است عملی باشد که به طور ذاتی مربوط به سیاست خارجی است، اما در سیاست داخلی و مصلحت عمومی هم تأثیر می گذارد^[۲۶۰].
البته دلیل این که منافع ملی بیشتر به سیاست خارجی ارتباط دارد، بدین جهت است که این واژه (منافع- ملی ) برگرفته از نوشته های بیگانه است. در واقع این اصطلاح چندان بومی نیست ؛عمدتاً کشورهای قدرتمند که دوران ثبات و توسعه را گذرانده اند و در واقع از مسائل نظم ومصلحت عمومی داخلی خود تا حدی آسوده خاطر شده اند هم اهداف ملی خود را به گونه ای فراملی تعریف کرده اند و هم امنیت ملی و منافع ملی را به گونه ای تعریف کرده اند که با تعریف کشورهای توسعه نیافته تفاوت دارد. به همین دلیل، آنها اصطلاح منافع ملی را که با خارج ازمرزها ارتباط دارد جعل کرده اند و همین اصطلاح به کشورهای دیگر سرایت کرده است؛ البته همه کشورها می توانند منافع ملی داشته باشند، اما چگونگی نگاه به منافع ملی در کشورها متفاوت است.
بنابراین منافع ملی با بیان پیش گفته، اشاره ای است به تعاملاتی که این واحد به اعتبار پوسته خارج (ملی) با جاهای دیگر خواهد داشت. در مصالح عمومی ـ نظم عمومی ـ منافع عمومی ودیگر عباراتی که مربوط به داخل واحد می شود، تعارض وجود ندارد؛ یعنی وقتی صحبت ازمصلحت عمومی می شود یک مصلحت مدنظر است؛ ممکن است در داخل یک واحد برداشتهای گوناگونی از این اصطلاح وجود داشته باشد، اما تعارضی در میان نیست؛ ولی در منافع ملی تعارض وجود دارد؛ چون واحدها گوناگون هستند و در نظام بین الملل هر واحد سیاسی دارای منافع خاص خود می باشد. از این رو با نظری بر روابط بین الملل، این منافع ملی را ممکن است درتعارض با همدیگر ببینیم، چنان که صرف نظر از بعضی منافع شاید بتوان بر آنها نام منافع بین المللی گذاشت که در این صورت مقداری از سطوح ملی فراتر می رود؛ همانند، مسائل محیط زیست و حقوق بشر و امثال اینها، که در واقع منافع مشترک بین المللی تلقی می شوند. در غیر از این موارد، تعارضاتی بین منافع ملی کشورها به وجود می آید. تفاوتی که بیان شد، به این معنی نیست که آن چه شما منافع ملی در نظر گرفته اید با تعبیر و شاخصه های خاص خود، لزوماً با آن چه در مصلحت عمومی وجود دارد متفاوت است. برای نمونه یک منفعت عمومی بسیار مهم، حیات و بقای هر کشور است و این مسأله با توجه به اعتباری که در دیدگاه ما وجود دارد از طرفی منفعت عمومی است و از سویی مصلحت عمومی است. البته ابزار برخورد،سیاستگذاری و کارهای سیاسی در اینها متفاوت، ولی خود موضوع مشترک است و به اعتبارات گوناگون تغییر می کند^[۲۶۱].
بند دوم: خصوصیات منافع ملی
یکی از خصوصیات مفهوم منافع ملی، سیستمی بودن آن است، به گونه ای که آن را بدون ارتباط با سایر اجزا نمی توان معنی کرد. این سیستم سه جزء دارد: اصول، اهداف و منافع ملی. هرکشور مجموعه ای از اصول ملی دارد؛ اصول ملی، اصولی است که چهارچوبها را مشخص می کند وبرای تصمیم گیری، اقدام و اجرا در این چهارچوب باید انجام پذیرد^[۲۶۲].
اهداف ملی را باید از اصول برگرفت و با توجه به اصول ملی و اهداف ملی منافع ملی را تعیین کرد. در این سیستم، منافع ملی همچون منبعی است که وجود و بقا و حفظ آن ما را به هدف می رساند و اهداف ملی در سایه این منبع به دست می آید.
غالب اصول ملی در قانون اساسی مطرح می شود، از این رو برای شناخت اصول ملی خود بایددقیقاً قانون اساسی تحلیل و اصول ملی از آن استخراج گردد.
از جمله اصول ملی در قانون اساسی ایران، جمهوری بودن و اتکا به آرای عمومی، اسلامی بودن نظام و حتی حفظ محیط زیست است.
اهداف ملی از قانون اساسی و هم از استراتژیهای کلان استخراج می شود؛ اهداف ملی ممکن است همیشگی و یا موقت باشد؛ استراتژیهای کلان نیز می تواند موقت شود، ولی اهدافی که درقانون اساسی آمده اهداف ملی دائمی هستند؛ تعیین منافع ملی و حرکت به سوی اهداف ملی باتوجه به موارد گفته شده انجام پذیرفتنی است.
ویژگی دیگر منافع ملی، مهم و حیاتی بودن آن است. یک کشور منافع متعددی دارد، اما این که کدامیک منافع ملی و کدامیک به امنیت ملی مربوط می شود، قابل بحث است. از لحاظ حقوقی این ویژگی را نیز می توان در قوانین اساسی یافت، مثلاً اعتقاد به دموکراسی در آمریکا بسیار برجسته وحیاتی به شمار می رود.
در قانون اساسی ایران، موضوع اصل ۱۷۷ مهم و حیاتی است^[۲۶۳]. بقای نظام به اسلامی بودن محتوای نظام، ابتنای کلیه قوانین و مقررات بر اساس موازین اسلامی و پایه های ایمانی و اهداف جمهوری اسلامی ایران و جمهوری بودن حکومت و ولایت امر و امامت امت و اداره امور کشور بااتکاء به آرای عمومی و دین و مذهب رسمی ایران تغییر ناپذیر است. یعنی چیزی که نظام براساس آن خود را تعریف می کند و اگر اینها کنار گذاشته شوند، دیگر چیزی باقی نخواهد ماند.
ویژگی دیگر منافع ملی امنیتی بودن آنست، یعنی مربوط به امنیت ملی است. در موضوع امنیتی برخی می گویند یک شرط لازم این است که موضوع اساسی باشد؛ برخی شرط دیگری را لازم می دانند و آن این که مسأله و موضوع از راه عادی قابل حل و فصل نباشد^[۲۶۴].
بنابراین منافع ملی به صورت مطلق یا نسبی در حوزه مباحث امنیت ملی قرار می گیرد. در این سیستم موضوع حیاتی و اساسی که حفظ آن ضروری بوده و برای رسیدن به اهداف ملی لازم می نماید، منافع ملی است. برای روشن تر شدن موضوع منافع ملی، باید توجه کرد که منافع ملی از دو جهت اثباتی و سلبی قابل درک است. جهت اثباتی آن یعنی آن گاه که می خواهیم به اهداف ملی برسیم باید با روشن ساختن منفعت ملی این سیر عادی را بپیماییم.
جهت دیگر جنبه سلبی است که ملموس تر می نماید و بحث تهدیدات در آن مطرح می شود، به گونه ای که با مطرح شدن تهدیدات کلان، منافع ملی به سرعت خود را نشان می دهند. از جهت داخلی مثل تهدیدات اخیری که در جامعه مطرح بوده یا از جهت خارجی، زمانی که به تمامیت ارضی تجاوز شود، منافع ملی خود را نشان می دهد.
به نظر می رسد که از جهت دستیابی به اهداف ملی و از نظر بررسی تهدیدات، سیستم حقوقی خود را خوب به کار نمی بریم ؛ مثلاً در بحث تهدیدات، بیشتر به عمل سیاسی علاقه داریم تاقاعده سازی حقوقی. در سیستم حقوقی ما چه نظریه پردازان حقوقی و چه دستگاه های قانونگذاری و نهادهایی که تصمیمات الزام آور می گیرند، کمتر می توانند از طریق ملاحظه قواعدحقوقی تهدید را پیش بینی و از طریق سیستم حقوقی منافع ملی را حفظ کنند^[۲۶۵].
مثلاً در مورد جزایر سه گانه، غیر از برخی قراردادهای دو جانبه و عمل سیاسی، سیستم حقوقی برای حفظ جزایر، کار قابل توجهی انجام نداده است در حالی که کارهای بسیاری از لحاظ نظری و عملی قابلیت انجام دارد. در مورد دیوان بین الملل کیفری، باید گفت که در صورت تشکیل آن ما به احتمال زیاد با نقض حاکمیت ملی مواجه شده و با مشکلاتی برخورد خواهیم کرد ازجمله این که در امور داخلی ما دخالت خواهند کرد. حال سیستم قانونگذاری ما چه کاری می تواندانجام دهد؟ نظریه پردازان ما چه می توانند بکنند؟ در اساسنامه دیوان آمده که دیوان به برخی جرائم بین المللی رسیدگی خواهد کرد و در آن جا پیش بینی شده است که صلاحیت ملی مقدم برصلاحیت دیوان است، یعنی اگر کشوری با صلاحیت ملی رسیدگی کند، (مثلاً جرائمی که دراساسنامه آمده در آن کشور عنوان مجرمانه داشته باشد که دادگاه داخلی رسیدگی کند) دیوان رسیدگی نخواهد کرد ولی اگر صلاحیت ملی نباشد دیوان صلاحیت رسیدگی خواهد داشت.
می توان پیشنهاد کرد که ما قانونی را پیش بینی کنیم که عناوین مجرمانه دیوان را داشته باشد که ظاهراً با اصول ما هم تعارض ندارد؛ اگر این کار انجام شود، سیستم حقوقی در جهت حفظ منافع ملی گام برداشته است.
بند سوم: ملاکهای منافع ملی
گروهی ملاک منافع ملی را مؤلفه های قدرت می دانند که البته بر آن ایراد وارد شده، چرا که قدرت مفهومی نسبی و مبهم است و سنجش برخی مولفه های قدرت بسیار دشوار می باشد.
برخی نیز با نگاهی واقعی تر به تصمیم تصمیم گیران توجه داشته اند، البته در حکومتهای مشروع و قانونی، این نگاه هم هر چند باب توجیهات تصمیم گیرندگان را باز می کند، ولی از جهت این که ملاک عینی را در اختیار افراد قرار می دهد می تواند مفید و مؤثر باشد.
در حقوق داخلی مفاهیمی چون نظم عمومی وجود دارد که مصادیق متعددی داشته و با ایجاد رویّه تا حدی این مفهوم را روشن کرده است، همین کار باید در مورد منافع ملی هم صورت بگیرد.اصول ملی باید تحلیل شود که این کار به این معنی انجام نشده است، سیستم حقوقی ما در آموزش و اجرا به همان حقوق اساسی بسنده می کند و این برای کسی که می خواهد در سطوح ملی تصمیم گیری نماید کافی نیست و باید تحلیل ملی شود^[۲۶۶].
پس قواعد و نظریات حقوقی قادر به مفهوم سازی هستند تا تصمیم گیران مصداقها را بهترتشخیص دهند. متأسفانه ما رویه اول را نداریم یا کم داریم و خود تصمیم گیران مستقیماً مفهوم سازی کرده و مصداقها را هم تعیین می کنند که این، کار را دشوار می سازد.
مفاهیم را نباید تصمیم گیران بسازند، بلکه مفاهیم باید به کمک قواعد ساخته شوند، که درکشور ما نهادهای گوناگونی هم ممکن است در این مفهوم دخالت کنند. در حقوق داخلی و رویه قضایی ما مفاهیمی مانند مبانی حقوق عمومی، مبانی اسلام و منافع ملی روشن نیستند و اگر اینهاقالب سازی نشوند باب برداشت شخصی و توجیه باز خواهد بود، هر چند که ممکن است غرضی هم در کار نباشد. در قانون اساسی ایران فقط در یک اصل، مفهوم منافع ملی به کار رفته است و آن در مورد شورای عالی امنیت ملی و در اصل۱۷۶می باشد که نهادی را برای حفظ و تأمین منافع ملی مشخص کرده است^[۲۶۷].
به جایگاه شورای عالی امنیت ملی در تأمین منافع ملی کشور اشاره شده است، ولی نهادهای دیگری هم در سطح کلان در تأمین منافع ملی در سیستم حقوقی ما دخالت دارند. رهبری، شورای عالی امنیت ملی، مجمع تشخیص مصلحت نظام و در مواردی مجلس شورای اسلامی. (چون قوانین عادی مستقیماً به منافع ملی برنمی گردد، مگر در مواردی خاص یعنی وقتی که تهدیدی از نوع سلبی صورت بگیرد که امنیت ملی را به خطر اندازد درآن صورت صورت مجلس هم می تواند مقابله به مثل انجام دهد) .
نکته دیگر این که برخی از آرای دادگاهها در مورد منافع ملی، امنیت ملی و امنیت عمومی بایددر مراکز علمی و دانشگاهی تجزیه و تحلیل شود و دکترین با رویه ها ترکیب گردد تا نتیجه دهد.
با توجه به بیان مطالب ذکرشده به این نتیجه می رسیم که به خاطر کلی بودن منافع ملی باید بر آن چهره و بُعد ترسیم کرد. به نظر می آید مفهوم منافع ملی مرکز و مغزی به نام منفعت ملی دارد که تقریباً در کشورهای مختلف یکسان می باشد و این همان بقای حیات یک کشور است و چهره هایی دارد که باید از روی اصول ملی پیدا شود و ممکن است چهره اقتصادی، چهره سیاسی، چهره جغرافیایی و چهره فرهنگی و اجتماعی نیز داشته باشد.ما با توجه به نوع اهداف ملی و نوع تهدید، یکی از چهره های منفعت ملی را خواهیم دید، مثلاً اگربحث تجاوز به خاک کشوری باشد، به حیات و بقای آن کشور مربوط می شود؛ و در واقع نقض حاکمیت ملی خواهد بود که چهره ای سیاسی دارد.
همچنین در چهره سیاسی با توجه به اصول قانون اساسی می توان به مواردی همچون استقلال ،حاکمیت ملی و آزادی اشاره کرد؛ در بعد اجتماعی و فرهنگی می توان ارزشها، زبان، عدالت اجتماعی و در بعد اقتصادی هم توسعه، عدالت اقتصادی و استقلال اقتصادی را بر شمرد^[۲۶۸].
در بحث اهداف و سیاستهای کلان برنامه سوم و در بند ۱۵ بخش اقتصادی، بر رعایت دقیق منافع ملی و اصول قانون اساسی و پرهیز از سلطه خارجی در جذب منافع خارجی تأکید شده است ؛ این یک هدف استراتژیک است که پایین تر از اصول ملی است. منافع ملی باید ما را به این هدف برساند.
کاری که قواعد و نظریات حقوق می تواند انجام دهد، این است که پیوند حقوق و مسایل ملی را برقرار ساخته و تحلیل کند، ما باید اصول را طبقه بندی کنیم. منافع ملی که متکثر شد، ممکن است یک چهره فدای چهره دیگری شود؛ مثلاً ممکن است چهره اقتصادی که جزئی از منافع ملی است در شکلی که ما ترسیم کرده ایم، امتیازی پایین تر از امتیاز چهره دیگر منافع ملی را داشته باشد؛ ممکن است حاضر باشیم در تصویر موقت، تمامیت ارضی به منافع ملی ضربه بزند ولی چهره دیگر مخدوش نشود که راه تشخیص این مسأله قاعده سازی است. در مورد دیگر اصول هم ،نسبتها مشخص نیست.
بنابراین منافع ملی و سیستم حقوقی باید با هم تعامل داشته باشند، که این تعامل می تواند ازجهات گوناگونی باشد؛ یک جهت آن قوانین و مقررات است، که به نظر می رسد از نظر اصول قانون اساسی و سیاستهای کلی در این زمینه، وضعیت تا حدی روشن است ولی نسبت اینها با هم ،معلوم نیست.
دیگر این که دکترین در سیستم حقوقی و در بحث منافع ملی کمکی به ما نکرده است، غالب مباحث منافع ملی مباحثی است که در روابط بین الملل انجام شده که البته آن هم بومی ما نیست ؛ درست است که در منافع ملی ممکن است اشتراکاتی در سطح بین المللی وجود داشته باشد، ولی این اشتراکات فراوان نیستند از این رو مؤلفه های فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی باید بومی شوند؛نظریه های حقوقی ما هم به این کار نپرداخته و در رویه های قضایی نیز بسیار ناچیز است ؛ در این میان مباحث آکادمیک، یعنی تعامل بین تفکر و عمل هم بسیار محدود می باشد. در مجموع برای آن که منافع ملی به درستی جایگاه شایسته خود را در نظام حقوقی بیابد، گریزی از عنایت وژرف نگری نسبت به مباحث پیش گفته نخواهد بود.
گفتار سوم: بررسی چهره های منافع ملی در قراردادهای نفتی
با توجه به اهمیت موضوع منافع ملی و در پی آن حفظ منفعت ملی در قرادهای نفتی جمهوری اسلامی ایران با دولتهای بیگانه در این گفتار به بحث و بررسی چهره های ترسیم شده بر منافع ملی (چهره اقتصادی،چهره سیاسی و چهره اجتماعی ) می پردازیم.
بند اول: بررسی چهره اقتصادی منافع ملی در قراردادهای نفتی
از سالیان دراز با افزایش سطح دانش و فهم بشر کیفیت و وضعیت زندگی او همواره در حال بهبود و ارتقاء بوده است. موج پیشرفتهای شتابان کشورهای غربی بعد از انقلاب فرهنگی- اجتماعی اروپا (رنسانس) و انقلاب صنعتی آغاز گردید. و از قرن ۱۷ و ۱۸ مباحث توسعه اقتصادی میلادی در کشورهای اروپایی مطرح شد. فشار صنعتی شدن و رشد فناوری در این کشور همراه با تصاحب بازار کشورهای ضعیف مستعمراتی باعث شد تا در زمانی کوتاه فشار بین ۲ قطب پیشرفته و عقب مانده و ۲ طیف از کشورها در جهان شکل گیرند.
با تمام شدن جنگ جهانی دوم شکاف بین کشورهای پیشرفته (یا توسعه یافته) و کشورهای عقب مانده (یا توسعه نیافته)، بیش از بیش نمایان شد و ملل مختلف را با این سؤال اساسی مواجه کرد که چرا بعضی از مردم جهان در فقر و گرسنگی به سر می‌برند و بعضی در رفاه کامل و از همین دوران اندیشه های توسعه در جهان شکل گرفت.
در بحث رشد اقتصادی وتوسعه اقتصادی باید به این نکته توجه کرد که مفهوم «رشد اقتصادی» و «توسعه اقتصادی» با یکدیگر متفاوت هستند. رشد اقتصادی مفهومی کمی است اما توسعه اقتصادی، مفهومی کیفی است. به تعبیر ساده رشد اقتصادی عبارت است از افزایش تولید کشور در یک سال خاص در مقایسه با مقدار آن در سال پایه. منافع مختلف رشد اقتصادی عبارتند از: افزایش به‌کارگیری نهادها (افزایش سرمایه یا نیروی کار)، افزایش کارایی اقتصاد (افزایش بهره‌وری عوامل تولید) و بکارگیری ظرفیت های احتمالی در اقتصاد.
توسعه اقتصادی عبارت است از رشد همراه با افزایش ظرفیتهای تولیدی اعم از ظرفیتهای فیزیکی، انسانی و اجتماعی. ^[۲۶۹]
در توسعه اقتصادی رشد کمی‌تولید به دست می آید اما در کنار آن نهادهای اجتماعی نیز متحول می‌شوند. توسعه اقتصادی دو هدف اصلی دارد:

 

1. 1. افزایش ثروت و رفاه مردم جامعه و ریشه کنی فقر

 

1. 1. ایجاد اشتغال

 

از جمله شاخصهای توسعه اقتصادی شاخص درآمد سرانه (درآمد سرانه از تقسیم درآمد ملّی یک کشور (تولید ناخالص داخلی) به جمعیت آن به دست می آید)، شاخص برابری قدرت خرید (در این روش مقدار تولید کالاهای مختلف در هر کشور در قیمتهای جهانی آن کالاها ضرب شده و سپس از انجام تعدیلات لازم تولید ناخالص ملّی و درآمد سرانه آنان محاسبه می‌شود)، شاخص درآمد پایدار (در این روش هزینه‌های زیست محیطی که در جریان تولید و رشد اقتصادی ایجاد می‌شود نیز در حسابهای ملّی منظور شده و سپس میزان رشد و توسعه به دست می‌آید)، شاخص توسعه انسانی است (این شاخص در سال ۱۹۹۱ توسط سازمان ملل متحد معرفی شد و براساس آن سرانه واقعی، امید به زندگی و دسترسی به آموزش نیز محاسبه می‌شود).
در هر حال دست یابی به هدف رشد و توسعه اقتصادی در هر کشوری مستلزم تشکیل سرمایه برای تأمین منابع مورد نیاز طرحهای زیربنائی است. بنابراین می‌توان گفت سرمایه اولین نیروی محرکه رشد و توسعه است. لذا بدون داشتن سرمایه امکان تحرکات اقتصادی و ساخت و ساز زیربنائی میسر نخواهد شد.
از آنجا که سرمایه‌های داخلی برای حرکت شتاب دهنده زیربناهای صنعتی کافی نیست. لذا استفاده از منابع مالی خارجی به عنوان مکمل منابع داخلی می‌تواند ابزاری به منظور هموار کردن سرمایه‌گذاری‌های داخلی و گسترش و تقویت ظرفیتها و نیروهای مولد محسوب شود بدلیل اینکه سرمایه‌گذاری‌های خارجی قادرند روح رقابت را در کالبد اقتصادی ملی افزایش دهند و در نهایت به نفع عموم مردم و کشور خواهد بود. از جمله مزایای دیگر جذب سرمایه‌گذاری‌های خارجی، ورود ارز به کشور، تکمیل منابع و سرمایه‌های داخلی ایجاد رقابت بین تولیدکنندگان داخلی و شرکتهای خارجی، ایجاد اشتغال و افزایش درآمد سرانه در کشور، افزایش سهم صادراتی و افزایش بهره‌وری در کل اقتصاد می‌باشد که نباید از تأثیرات و منافع مستقیم و غیرمستقیم دیگر آن نیز غافل ماند.

۷/۴۷

 

 

 

۲۰× ۹۰

 

۰/۳۳

 

۹/۱۳

 

۵/۱۴

 

۷/۴۴

 

 

 

خ) مدیریت علفزار- اتلاف خاک و رواناب:
هاکوم ساین^[۲۰] در سال ۱۹۸۵ فرسایش خاک علفزار را تحت مدیریت‌های مختلف برآورد کرد و نشان داد که چراندن بیش از حد دام نه تنها پوشش گیاهی را کاهش میدهد بلکه لایهی بالایی خاک را به دلیل فشردگی و جدا شدن ذرات خاک توسط سم حیوانات از بین برده و خراب میکند. برای مثال:

جدول ۱- ۱۱- اتلاف خاک و رواناب تحت مدیریت علفزارها

 

 

مدیریت

 

رواناب ( ٪)

 

اتلاف خاک (تن در هکتار)

 

 

 

چرای بیش از حد

 

۲۷

 

۳۷/۲

 

 

 

چرای مناسب

 

۱۹

 

۷۹/۰

 

 

 

عدم چرا

 

۱۱

 

۴۰/۰

 

 

 

۳) مدیریت محصول:
الف) سیستم خاکورزی:
تطابق عملیات حفظ آب و خاک با الگوی خاک ورزی و کشت محصولات زراعی منجر به افزایش فرصت نفوذ رواناب به درون خاک میشود.
خاکورزی موجب افزایش:
- شدت نفوذ
- کاهش تبخیر
- افزایش نفوذ ریشه گیاه در لایه‌های عمیقتر خاک میشود.
افزایش نفوذ منجر به ذخیره آب بیشتر در ناحیه محصولات میشود. خاکورزی عمیق برای مواقع بسیار خشک سال ضروری است، زیرا به ریشه‌ها اجازه میدهد تا پتانسیل رشد خود را نشان داده و با تقویت نفوذ رطوبت به خاک، از تبخیر آن جلوگیری می‌کند. در اراضی شیبدار عمل خاکورزی همراه با زراعت همتراز موجب:
- حفظ و نگهداری و نفوذ آب باران میشود.
- فرسایش خاک به دلیل کاهش رواناب کاهش مییابد.
دسترسی بیشتر آب موجود در خاک برای محصولات و کاهش نیاز به آبیاری تکمیلی از دیگر مزایای ‌‌این روش است.
ب) سیستم بدون خاکورزی:
اجرای سیستم بدون خاکورزی یا اجرای حداقل خاکورزی نیاز به توجه خاص به ویژه در مورد محصولات زراعی مانند نارگیل، فوفل (از خانواده‌ی نخل)، کائوچو دارد. در ‌‌این سیستم باقیمانده‌ی محصول میتواند بر روی سطح خاک به عنوان کود گیاهی باقی بماند. علف‌های هرز را می توان با مواد شیمیایی کنترل کرد و تنها نیاز است که مقدار بسیار کمی خاک برای کشت یا کوددهی در اطراف گیاه مورد تعرض قرار گیرد. چنین سیستم کاهنده‌ی خاکورزی، بویژه در توپوگرافی موجی میتواند پتانسیل آب خاک را به طور قابل توجهی افزایش داده و همچنین در برابر فرسایش خاک محافظت خوبی به عمل آورد.
۲) خاکپوشی (مالچینگ):
در اراضی خشک و مستعد به خشکسالی، کوددهی خوب گیاهی با بهره گرفتن از پسمانده‌ی مواد آلی (ارگانیک) منطقه‌ی دانه را مرطوب نگهداشته و به افزایش تولید محصول کمک میکند. کوددهی گیاهی عمل پخش کردن مواد خارجی بر روی سطح خاک است تا بتواند:
- رطوبت خاک را در طول دوران خشکسالی حفظ کند.

گراسیا آلمانزا و تی سانگ^[۷۴] در سال ۲۰۰۷ از برنامه ریزی ژنتیک برای یافتن نوسانات مهم در قیمت سهام استفاده نمودند. با بهره گرفتن از این روش نشان دادند که GP قابلیت یافتن مواردی نادری که با عدم توازن شدید مجموعه داده ها مواجهیم را دارد.

وانگ^[۷۵] (۲۰۰۷) از شبکه های عصبی غیر خطی برای پیش بینی قیمت سهام استفاده کرده است. وی در این مطالعه روش و ناپایداری نامتقارن هیبریدی را در شبکه ­های عصبی مصنوعی به کار برده است تا با بهره گرفتن از این روش خطای پیش بینی را کاهش دهد. نتایج بدست آمده حاکی از این است که روش ناپایداری GREY-GIR-GARCH قابلیت پیش بینی بیشتری نسبت به سایر روش­های ناپایداری دارد.
لین و همکاران^[۷۶] (۲۰۰۷) از الگوریتم ژنتیک برای پیش بینی بازار سهام استفاده کردند. نکته مهم برای موفقیت یک قانون تجارت انتخاب مقادیر برای همه پارامترها و ترکیبات آنها می باشد. لیکن دامنه پارامترها در یک محدوده بزرگ تغییر می­ کند و مشکلی که وجود دارد یافتن ترکیب بهینه پارامتر ها است. در این مقاله از الگوریتم ژنتیک برای فائق آمدن بر این مشکل استفاده شده است.
راج کومار و سیتابرا^[۷۷] در سال ۲۰۰۷ به بررسی تغییرات رفتار جمعی قیمت سهام در یک بازار در حال رشد پرداختند. در این مقاله از یک ماتریس همبستگی متقاطع برای تغییرات قیمت سهام بازار بورس هند استفاده شده است.
هیوپ ره^[۷۸] در سال ۲۰۰۷ از مدل­های هیبریدی، شبکه ­های عصبی و سری زمانی برای پیش بینی تلاطم^[۷۹] شاخص قیمت سهام با دو رویکرد انحرافی و مستقیم استفاده کرده است.
چنگ و همکارانش^[۸۰] در سال ۲۰۰۷ مدل سری زمانی فازی دو عاملی را برای پیش بینی شاخص سهام به کار بردند. در این مقاله شاخص سهام و حجم معامله به عنوان عواملی در نظر گرفته شده ­اند که در پیش بینی شاخص قیمت موثرند. نتایج حاکی از قابلیت خوب این مدل در پیش بینی شاخص سهام می­باشد.
چن و همکارانش^[۸۱] در سال ۲۰۰۷ از سری زمانی فازی بر اساس رشته Fibonacci در پیش بینی قیمت سهام استفاده نمودند. در این تحقیق یک دوره زمانی پنج ساله از داده ها برای TSMC^[82] ویک دوره زمانی ۱۳ساله برای TAIEX^[83] در نظر گرفته شده است. مدل بدست آمده نسبت به مدل­های سری زمانی فازی متداول برتری دارد.
ام تی سانگ و همکارانش^[۸۴] در سال ۲۰۰۷ کاربرد NN5^[85] را در پیش بینی قیمت سهام هنگ کنگ بررسی نمودند. این سیستم بر روی داده ­های سهام دو شرکت سهامی بانکداری هنگ کنگ و شانگ­های آزمون شده است. این سیستم نرخ موفقیت کلی بیش از ۷۰ درصد را نشان می دهد.
سال سیدو سانز^[۸۶] و همکارانش در سال ۲۰۰۵ کاربرد برنامه ریزی ژنتیک را در پیش بینی ورشکستگی شرکت­هایی که فاقد بیمه عمر هستند، نشان دادند. در این مقاله کارکرد برنامه ریزی ژنتیک با سایر روش­های طبقه بندی مقایسه شده است.
پای و لین^[۸۷] در سال ۲۰۰۵ از یک مدل هیبریدی آریما و ماشین­های بردار حمایتی^[۸۸] در پیش بینی قیمت سهام تایوان استفاده نمودند. نتایج محاسبات بدست آمده از این تحقیق بسیار امیدوارانه است.
گروسان و همکارانش^[۸۹] در سال ۲۰۰۵ از یک روش جدید برنامه ریزی ژنتیک با نام Multi Expression Programming برای پیش بینی دو شاخص سهام استفاده نمودند. عملکرد این روش را با یک شبکه عصبی مصنوعی که در آن الگوریتم Levenberg Marquardt استفاده شده بود، مدل نرو فازی تاگاکی سونجو^[۹۰]، تفاضلی از شبکه عصبی پیش رونده^[۹۱] و ماشین بردار پایه^[۹۲] مقایسه نمودند.
ال تلبانی^[۹۳] در سال ۲۰۰۴ بازده سهام مصر را با بهره گرفتن از روش های برنامه ریزی ژنتیک پیش بینی نمود.
پتوین و همکارانش^[۹۴] در سال ۲۰۰۴ تحقیقی با عنوان ایجاد قوانین تجارت در بازار سهام با بهره گرفتن از برنامه ریزی ژنتیک انجام دادند. در این مقاله از برنامه ریزی ژنتیک به عنوان ابزاری برای ایجاد قوانین تجاری در کوتاه مدت در بازار سهام استفاده شده است. این محاسبات برای ۱۴ شرکت کانادایی در بورس تورنتو اجرا شده است. نتایج بدست آمده از این تحقیق نشان می­دهد که روش زمان بندی این بازار ممکن است جایگزین مناسبی برای خرید و فروش^[۹۵] باشد. همچنین نتایج حاکی از این است که قوانین داد و ستد ایجاد شده توسط GP زمانیکه بازار پایدار و یا در حال سقوط می­باشد، مفید است. از طرف دیگر در شرایطی که بازار در حال صعود است نتایج به دست آمده از روش GP با روش خرید و فروش مطابقت ندارد.
فرانس ورث و همکارانش^[۹۶] در سال ۲۰۰۴ از بزنامه ریزی ژنتیک برای پیش بینی بازده روزانه وجوه شاخص S&P500 استفاده کردند که به فرضیه کارایی بازار اشاره دارد. S&P500 یکی از شاخص­ هایی است که بیشترین مطالعه در سطح جهان بر روی آن انجام شده است.
ال تلبانی^[۹۷] در سال ۲۰۰۴ بازده سهام مصر را با بهره گرفتن از روش های برنامه ریزی ژنتیک پیش بینی نمود.
پتوین و همکارانش^[۹۸] در سال ۲۰۰۴ تحقیقی با عنوان ایجاد قوانین تجارت در بازار سهام با بهره گرفتن از برنامه ریزی ژنتیک انجام دادند. در این مقاله از برنامه ریزی ژنتیک به عنوان ابزاری برای ایجاد قوانین تجاری در کوتاه مدت در بازار سهام استفاده شده است. این محاسبات برای ۱۴ شرکت کانادایی در بورس تورنتو اجرا شده است. نتایج بدست آمده از این تحقیق نشان می­دهد که روش زمان بندی این بازار ممکن است جایگزین مناسبی برای خرید و فروش^[۹۹] باشد. همچنین نتایج حاکی از این است که قوانین داد و ستد ایجاد شده توسط GP زمانیکه بازار پایدار و یا در حال سقوط می­باشد، مفید است. از طرف دیگر در شرایطی که بازار در حال صعود است نتایج به دست آمده از روش GP با روش خرید و فروش مطابقت ندارد.
فرانس ورث و همکارانش^[۱۰۰] در سال ۲۰۰۴ از بزنامه ریزی ژنتیک برای پیش بینی بازده روزانه وجوه شاخص S&P500 استفاده کردند که به فرضیه کارایی بازار اشاره دارد. S&P500 یکی از شاخص­ هایی است که بیشترین مطالعه در سطح جهان بر روی آن انجام شده است.
جولیانا ییم (۲۰۰۲)^[۱۰۱] مطالعه­ ای جهت مقایسه روش های پیش بینی شبکه عصبی و روش­های پیش بینی کلاسیک (ARMA, GARCH) انجام داده است. معیار ارزیابی MSE و می باشد. نتایج نشان دهنده برتری شبکه های عصبی نسبت به نمونه­های ARMA وGARCH است.
کابودان (۲۰۰۰)^[۱۰۲] از برنامه ریزی ژنتیک برای پیش بینی روزانه قیمت سهام ۶ شرکت آمریکایی استفاده نمود و بر اساس نتایج بدست آمده از این پیش بینی یک استراتژی تجارت را ارائه کرده است. همچنین از این روش استفده کرده است تا نشان دهد قیمت­های سهام قیمت های قابل پیش بینی هستند.
تان، پروخوف و ونچ (۱۹۹۵)^[۱۰۳] سیستمی را طراحی نمودند که تغییرات قابل ملاحظه کوتاه مدت قیمت سهام را پیش بینی می­ کند. ابتدا پیش پردازشی روی داده ­ها صورت گرفته و سپس شبکه عصبی مدل سازی می شود که موقعیت­های خیلی خوب سوددهی را تخمین می زند.
ریفنز، زاپرانیس و فرانسیس (۱۹۹۴)^[۱۰۴] با مدل سازی رفتار قیمت سهام توسط شبکه ­های عصبی، عملکرد آن را با مدل های رگرسیون مقایسه نموده اند، در این تحقیق از شبکه ­های عصبی به عنوان یک جایگزین برای تکنیک­های آماری کلاسیک و از این شبکه­ ها برای پیش بینی سهام شرکت­های بزرگ استفاده شده است. نتایج نشان می دهد که شبکه های عصبی نسبت به تکنیک­های آماری عملکرد بهتری دارند و مدل­های بهتری ارائه می دهند.
یون و اسویلز (۱۹۹۱)^[۱۰۵] از اساتید دانشگاه میسوری برای پیش بینی قیمت سهام از یک شبکه عصبی چهار لایه با روش یادگیری پس انتشار (BP) استفاده نموده ­اند که نتیجه حاصل از آن به میزان قابل توجهی بهتر از روش سنتی می باشد. دقت شبکه در روش شبکه عصبی ۷۷٫۵% و روش سنتی ۶۵% می باشد.
۲-۴: نتیجه ­گیری و خلاصه فصل
در این فصل ابتدا مبانی نظری پژوهش بیان شد و سپس به بیان انواع روش­های پیش ­بینی توضیح داده شد و سپس بصورت خلاصه نتایجی از تحقیقات داخلی و خارجی صورت گرفته پیرامون پیش ­بینی شاخص قیمت سهام بیان گردید، با توجه به مطالب بیان شده در این فصل مواردی همچون زیر را می­توان نام برد که محقق در این پژوهش دنبال پاسخ­گویی به آن می­باشد:

 

1. 1. در برخی از تحقیقات صورت گرفته مدل­های خطی بر مدل­های غیر خطی برتری نسبی را نشان می­دهد ولی در عمده تحقیقات صورت گرفته این برتری متعلق به مدل­های غیر خطی است، دلیل این باید در سری زمانی شاخص قیمت جست­وجو کرد، لذا محققین در این پژوهش با آگاهی از این موارد به دنبال ارائه­ای روشی جدید برای پیش ­بینی شاخص قیمت می­باشد، بطوریکه هم اثرات خطی و هم غیر­خطی سری زمانی شاخص قیمت در نظر گرفته شود، این مهم را با بهره گرفتن از روش تبدیل موجک به منظور ترکیب مدل­های خطی و غیرخطی دنبال خواهیم نمود.

 

1. 1. در مدل­های غیر خطی مورد مطالعه در تحقیقات پیشین هیچ­گونه روابطی قابل فهم استخراج نگردیده است تا سرمایه ­گذاران و سایر استفاده­کنندگان بتوانند با توجه به روابط استخراج شده اقدام به پیش ­بینی آینده تصمیمات خویش باشند، ما در این پژوهش به دنبال استخراج روابطی منطقی بین داده ­های پژوهش هستیم بطوریکه الگوهای استفاده شده توسط مدل­های غیر خطی برای خواننده قابل فهم باشد، این مهم در این پژوهش با ترکیب الگوریتم ژنتیک با تئوری فازی صورت خواهد گرفت.

 

فصل سوم
روش تحقیق
۳-۱: مقدمه
هدف از نگارش این فصل، بحث و بررسی پیرامون روش و متدولوژی تحقیق است. ابتدا، روش انجام تحقیق بیان خواهد شد سپس به معرفی جامعه­ آماری تحقیق و معرفی متغیرهای مورد استفاده در تحقیق می پردازیم. در قسمت بعدی فرضیات تحقیق بیان می­ شود. سپس مدل­های مورد استفاده توضیح داده می­ شود. در نهایت روش های متداول ارزیابی عملکرد مدل­های پیش ­بینی جهت انتخاب مدل پیش ­بینی برتر را بر می­شماریم.
۳-۲: روش تحقیق
این تحقیق از نظر هدف، کاربردی و از نوع تحقیقات شبه تجربی است. در این تحقیق به منظور پیش بینی شاخص قیمت بورس اوراق بهادار تهران؛ از مدل سری زمانی ARIMA، شبکه­ عصبی درک چندلایه(MLP) و تکنیک استخراج قانون از شبکه های عصبی با بهره گرفتن از الگوریتم ژنتیک فازی و استفاده از تبدیل موجک به منظور تفکیک نوسانات داده ­ها و همچنین کاهش سطح خطای مدل­های مورد استفاده می­باشد. اما با توجه به اینکه به طور مطلق نمی توان در مورد توان پیش بینی یک مدل نظری داد، پس باید از مدل دیگری برای مقایسه نتایج استفاده کرد. از این رو، به منظور انتخاب مدل بهینه، عملکرد آنها مورد مقایسه قرار گرفت. این تحقیق نسبت به تحقیقات گذشته دارای دو مزیت ملموس و مهم است؛ اول اینکه در این تحقیق به منظور بهبود مدل پیش بینی از تبدیل موجک استفاده شده است، همچنین از آنجائیکه شبکه های عصبی مانند جعبه­ی سیاه است و چگونگی روابط بین متغیرها را نمایان نمی کند، از این رو از تکنیک استخراج قانون استفاده شده است؛ تکنیک استخراج قانون مورد استفاده در این پژوهش الگوریتم ژنتیک فازی می­باشد. مراحل کلی تحقیق به این صورت می­باشد که بر مبنای ادبیات تحقیق، مدلهای تحقیق تدوین گردید. سپس متغیرهای مورد نظر تحقیق از منابع اطلاعاتی و پایگاه های اطلاعاتی مختلف استخراج شد و در نهایت مدل­های مورد استفاده برای مورد برازش قرار گرفت. درنهایت برای تعیین مدل برتر از معیار های ارزیابی عملکرد مدل استفاده گردید. لازم به ذکر است تجزیه و تحلیل داده ها با بهره گرفتن از نرم افزار MATLAB و نرم افزار اقتصادی Eveiws انجام گرفت.
۳-۳: جامعه آماری و متغیرهای تحقیق
۳-۳-۱: جامعه آماری
از آنجائیکه بازار سرمایه در هر کشوری آینه­ی تمام نمای وضعیت اقتصادی آن کشور است و شاخص قیمت بیانگر وضعیت بازار سرمایه در زمان فعال بودن بازار می­باشد لذا سری زمانی داده ­های روزانه شاخص قیمت بورس اوراق بهادار تهران از سال ۱۳۸۴ لغایت ۱۳۸۹ به عنوان جامعه آماری تحقیق انتخاب گردیده است. داده ­های مزبور از سایت سازمان بورس و اوراق بهادار تهران استخراج گردیده است.
۳-۳-۲: متغیرهای تحقیق
در این تحقیق با توجه به نتایج تحقیق رعیت(۱۳۸۸)، سجادی و همکاران(۱۳۸۸) ­و صمدی و همکاران(۱۳۸۷) قیمت روزانه سبد نفت ایران، قیمت جهانی طلا، قیمت روزانه ارز دولتی و شاخص روزانه S&P500 بورس نیویورک به عنوان متغیرهای مستقل(ورودی شبکه عصبی) انتخاب شدند، داده های فوق به ترتیب از سایت کتابخانه سازمان اوپک، پایگاه اطلاعاتی سایت بانک جهانی، سایت بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران و پایگاه اطلاعاتی سایت بانک جهانی برای دوره مورد مطالعه استخراج گردید.
۳-۴: سوالات و فرضیه ­های تحقیق
سؤالات تحقیق به شرح زیر قابل طرح است:

 

1. 1. آیا سری زمانی خطی ARIMA مدل مناسبی برای پیش بینی قیمت سهام است؟

 

1. 1. آیا شبکه عصبی درک چند لایه(MLP) در پیش بینی قیمت سهام بر مدل خطی ARIMA برتری دارد؟

 

1. 1. آیا تکنیک استخراج قانون(ExtractionRule ) از شبکه های عصبی با بهره گرفتن از الگوریتم ژنتیک نتیجه قابل قبولی برای پیش بینی قیمت سهام بدست می دهد؟

 

1. 1. آیا تکنیک استخراج قانون(ExtractionRule ) از شبکه های عصبی با بهره گرفتن از الگوریتم ژنتیک در پیش بینی قیمت سهام بر شبکه عصبی درک چند لایه(MLP) برتری دارد؟

 

1. 1. آیا ترکیب مدل ARIMA با شبکه عصبی برای پیش بینی قیمت سهام با بهره گرفتن از تبدیل موجک نتیجه قابل قبولی برای پیش بینی قیمت سهام بدست می دهد؟

 

1. 1. آیا مدل ترکیبی تبدیل موجک، شبکه عصبی و الگوریتم ژنتیک فازی در پیش ­بینی شاخص قیمت نسبت به بقیه مدل­های ارائه شده از دقت بالاتری برخوردار است؟

 

بنابراین فرضیات اصلی تحقیق به صورت زیر خواهد بود:
فرضیه۱) مدل خطی ARIMA مدل مناسبی برای پیش بینی قیمت سهام بدست می دهد.
فرضیه۲) شبکه عصبی درک چند لایه(MLP) در پیش بینی شاخص قیمت نسبت به مدل خطی ARIMA عملکرد بهتری را نشان می دهد.
فرضیه۳) تکنیک استخراج قانون(ExtractionRule ) از شبکه ­های عصبی با بهره گرفتن از الگوریتم ژنتیک نتیجه قابل قبولی برای پیش بینی قیمت سهام بدست می دهد.

-مقاله های،(۲)،(۳)،(۸)،(۹)،(۱۲)،(۱۶)،که درتحقیق حاضر ارائه گردیده است بسیار به هدف پژوهش فوق نزدیک بوده است و از این لحاظ که به بررسی نقش اساسی و مهم دانشگاه در توجه به ارزش‌ها،عقاید،هنجارها،فعالیت ‌های فرهنگی دانشجویان در تحقق توسعه فرهنگی،عملکرد صحیح دانشگاه در جهت توسعه و پیشرفت جامعه،ایفای نقش فرهنگی در آموزش واشاعه فرهنگی پرداخته است،لذا بسیار به پژوهش فوق نزدیک بوده و هدف تحقیق این بوده است که صحت‌آن را در جامعه دیگری تایید نماید.
مقاله های ،(۱)،(۵)،(۷)،(۱۰)،(۱۳)،که در تحقیق فوق ارائه گردیده است تقریبا به هدف پژوهش فوق نزدیک بوده است و از این لحاظ که به بررسی نقش دانشگاه در توسعه فرهنگی و توسعه پایدار،گسترش و توسعه آموزشی در کشورها،استفاده از منابع فرهنگی‌و توجه به عملکرد فرهنگی جهت توسعه پرداخته است،تقریبا به تحقیق حاضر نزدیک بوده،وهدف از ارائه آن ها این بوده است که به تقویت نقاط ضعف‌پژوهش فوق بپردازد و نقاط قوت کار خود را برجسته نماید.
مقاله های،(۴)،(۶)،(۱۱)،(۱۴)،(۱۵)، که درتحقیق فوق ارائه گردیده است با تحقیق حاضر شباهتی نداشته‌وهدف از ارائه آن برطرف نمودن خلاءها و ضعف های موجود در زمینه توسعه فرهنگی‌دانشگاه و همچنین تقویت نقاط قوت تحقیق از جمله ارزش های فرهنگی،کارکردها و فعالیت های فرهنگی و نقش فناوری اطلاعات و ارتباطات در جهت ارائه خدمات فرهنگی‌دانشگاه بوده است.

فصل سوم
روش شناسی پژوهش
۳-۱- مقدمه
در این فصل ضمن توضیح روش پژوهش به توصیف و بررسی جامعه و نمونه آماری پژوهش،همچنین نحوه تعیین حجم نمونه و شیوه نمونه گیری پرداخته شده است.سپس ابزار گردآوری اطلاعات (پرسشنامه)معرفی می شود و تهیه و تنظیم و نیز روایی و پایایی آن مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.در پایان فصل نیز به اختصار روش های تجزیه و تحلیل آماری در این پژوهش مطرح می گردد.
۳-۲- روش پژوهش
به طور کلی روش های پژوهش در علوم رفتاری را می توان با توجه به دو ملاک :
الف)هدف پژوهش .
ب) نحوه گردآوری داده ها تقسیم نمود.(سرمد و دیگران ،۱۳۸۶).
پژوهش حاضر از نظر نحوه گردآوری داده ها ،تحقیقی توصیفی از نوع پیمایشی است. پژوهش حاضر به لحاظ ارتباط بین متغیرهااز نوع علی است .در این پژوهش هدف تعیین نقش میان متغیرهاست تا مشخص کند آموزش عالی بر توسعه فرهنگی چه نقشی ایفا می کند.
همچنین این پژوهش از نظر نحوه گردآوری اطلاعات از نوع مقطعی است که در فاصله زمانی سال۹۴-۹۳ به انجام رسیده است و از این بابت که می خواهد نقش آموزش عالی را بر روی توسعه فرهنگی در دانشگاه پیام نور مرکز کرج بررسی کند، از نوع پژوهش های میدانی می باشد.
از نظر مکانی،پژوهش حاضر در دانشگاه پیام نور مرکز کرج و با هدف بررسی و شناخت نقش آموزش عالی در توسعه فرهنگی دانشگاه فوق انجام شده است.
۳-۳- متغیر های پژوهش:
۳-۳-۱ - متغیر مستقل :
متغیری است که انتظار می رود تغییر متغیر وابسته ر ا توضیح دهد به عبارت دیگر متغیر مستقل ،متغیر روشنگر است.فرض می شود این متغیر علت تغییر در متغیر وابسته است به عبارت دیگر یک ویژگی خاص است که مقادیری را می پذیرد و تاثیرش متغیر وابسته است (علی احمدی ،۱۳۸۷،ص۹۴) . در این تحقیق نقش آموزش عالی و مولفه های آن ( فلسفه و تاریخچه آموزش عالی ،رسالت و اهداف آموزش عالی ،چالش های آموزش عالی،رابطه فرهنگ و آموزش عالی و….. )به عنوان متغیر مستقل محسوب می شوند.
۳-۳-۲- متغیر وابسته :
متغیری که تغییرات آن تحت تاثیر متغیر مستقل است(علی احمدی،۱۳۸۷،ص۹۴). می توان گفت متغیر وابسته نتیجه متغیر مستقل است.متغیر وابسته،متغیر معیار نیز نامیده می شود.در‌این‌تحقیق‌توسعه فرهنگی‌به‌عنوان متغیروابسته می باشد.
۳-۴- جامعه آماری:
جامعه آماری به کل گروه افراد ،وقایع و چیز هایی اشاره دارد که محقق می خواهد به تحقیق در مورد آنها بپردازد(سکاران،۲۹۴:۱۳۸۸) .جامعه‌آماری پژوهش حاضر مربوط به اعضای هیئت علمی و اساتید دانشگاه پیام نور مرکز کرج است که تعداد آنها ۸۵ نفر می باشد .
۳-۵- تحلیل آماری تحقیق :
بر روی داده های جمع آوری شده توسط پرسشنامه ها دو نوع تحلیل آماری مورد توجه قرار گرفته و انجام شده است :
۳-۵-۱- تحلیل های آماری توصیفی
در پژوهش جهت بررسی و توصیف ویژگی های عمومی پاسخ دهندگان از روش های موجود در آمار توصیفی مانند جداول توزیع فراوانی ، درصد فراوانی ، درصد فراوانی تجمعی و میانگین استفاده می گردد. بنابراین هدف آمار توصیفی محاسبه پارامترهای جامعه با بهره گرفتن از سرشماری تمامی عناصر جامعه است .

۳-۵-۲- تحلیل های آماری استنباطی
در آمار استنباطی پژوهشگر از نرم افزار لیزرل و اس پی اس اس استفاده نموده است .در این پژوهش از آزمون هایی مانند آزمون کلموگروف اسمیرنف،آزمون tتک نمونه ای،آزمون t مستقل،آزمون فریدمن،آزمون مانوا،آزمون آنوا، آزمون باکس ،آزمون لامبدا ویکز استفاده گردیده است.
نرم افزار لیزرل
Lisrel مخفف linear structural relations است. نرم افزار لیزرل  جهت محاسبات تحلیل عامل و مدل معادلات ساختاری استفاده می‌شود. نرم افزار لیزرل در ادامه کاربرد نرم افزار اس پی اس اس است که در رشته های علوم اجتماعی استفاده می شود. این نرم افزار یکی از دقیق ترین و علمی ترین نرم افزار های رشته علوم اجتماعی میباشد. لیزرل یک برنامه کامپیوتری و نرم افزار آماری هست که اصولاً برای انجام تحلیل ساختارهای کوواریانسی استفاده می شود که این ساختارها به مدل معادلات ساختاری (SEM) نیز معروف می باشند. لیزرل محدود به مدل معادلات ساختاری نیست بلکه دامنه گسترده ای از کاربردها را برای تحلیل مدل های آماری گوناگون دارد که در میان آن ها می توان از مدل های خطی تعمیم یافته و مدل های سلسله مراتبی و … نام برد. در مبحث معادلات ساختاری برای ارزیابی مدل طراحی شده از نرم افزار لیزرل از شاخص های کای دو به درجه آزادی ، شاخص برازندگی، شاخص تعدیل برازندگی، میانگین مجذور پس مانده ها، شاخص نرم شده برازندگی ، شاخص نرم نشده برازندگی ، شاخص برازندگی فزاینده، شاخص برازندگی تطبیقی و شاخص بسیار مهم ریشه دوم برآورد واریانس خطای تقریب استفاده شده است .
۳-۶- نمونه و روش نمونه گیری:
در این تحقیق با توجه به متجانس بودن جامعه آماری از روش نمونه گیری تصادفی ساده، به دلیل اینکه اعضای جامعه آماری یک شانس معین و برابر برای انتخاب شدن به عنوان آزمودنی دارند استفاده شده است.(سکاران،۳۰۰:۱۳۸۸).اندازه جامعه آماری ۸۵ نفر می‌باشد که طبق فرمول جدول مورگان تعدادنمونه آماری ۷۰نفر تعیین گردیده است.
۳-۷- روش گردآوری داده ها:
روش‌گردآوری اطلاعات پژوهش حاضر از دو بخش‌تشکیل شده است که عبارتند از :
الف- مطالعات کتابخانه‌ای:
برای بررسی موضوع تحقیق‌ به طور عمده از کتب و مقالات و منابع لاتین و فارسی حاصل از جستجو در اینترنت،پایگاه‌های اطلاعاتی و کتابخانه ها استفاده شده است.
ب- تحقیقات میدانی:
در این روش با بهره گرفتن از پرسشنامه و توزیع آن در بین نمونه آماری بصورت تصادفی ساده اطلاعات لازم برای انجام تحقیق جمع آوری شده است .
در این تحقیق برای گردآوری داده ها از روش های میدانی و مطالعات کتابخانه ای استفاده نموده و ابزار اندازه گیری در این تحقیق پرسشنامه ای است که توسط اساتید و اعضای هیأت علمی پاسخ داده می شود .این پرسشنامه مجموعه ای از سوالات است که پاسخ دهنده با ملاحظه آنها پاسخ لازم را ارائه می دهد و این پاسخ داده مورد نیاز پژوهشگر را تشکیل می دهد.
۳-۸- ابزار گردآوری اطلاعات و داده ها:
ابزار لازم برای گردآوری اطلاعات به شکل اسنادی از کتاب‌ها ،مقالات معتبر و مرتبط اعم از فارسی و انگلیسی استفاده شده است .و برای جمع آوری داده ها و اطلاعات لازم از پرسشنامه کتبی‌استفاده شده است.پرسش نامه تحقیق حاضرمحقق ساخته است که ‌حاوی۲۵ سوال می‌باشد که بر اساس طیف ۵ مرحله‌ای ارزش گذاری شده است.
۳-۹- پایایی و روایی پرسشنامه:
اعتبار محتوای پرسشنامه های مورد استفاده در پژوهش حاضرتوسط اساتید محترم راهنما و مشاور و پنج نفر از صاحب نظران و متخصصین مورد تایید قرار گرفته است و از نظر آنان ابزار سنجش و اندازه گیری پژوهش از اعتبار لازم برخوردار بود .
تحلیل اکتشافی مرحله اول ( پرسشنامه نقش آموزش عالی در توسعه فرهنگی)
جدول(۳-۱)، نتایج آزمون بارتلت و کیسر – می یر و اوکلین

-"ایجاد محیطی سالم و بی خطر برای کار و فعالیت"(سعادت،۳:۱۳۹۰).

- ایجاد شرایط کاری بهداشتی و ایمنی به همکاری مداوم کارکنان و کارفرمایان احتیاج دارد حوادث اغلب به وسیله افراد به وجود میآید نه تجهیزات، تجهیزات بهداشتی فراهم شده توسط کار فرما مثل عینک مانع بروز حادثه نمیشود مگر اینکه افراد آنها را در موقع استفاده نمایند.
پس تدارکات محیطهای بهداشتی و ایمنی یک فرایند دو طرفه میباشد. اول استانداردهای که توسط دولت تعیین شده باید شناخته شود و به کار گرفته شود و بازرسی بر اساس آن انجام شود. بعد کارمندان و مدیران باید در طراحی، استقرار و ادارهی برنامههای بهداشتی و ایمنی به طور مستمر با هم کار کنند (سید جوادین،۳۹۳:۱۳۸۳).
- ایمنی و سلامتی، یک جنبه اساسی مدیریت منابع انسانی است. مسائلی که در این حیطه به وجود میآید میتواند به طور جدی روی بهره وری سازمان تأثیر منفی داشته باشد. اصولاً مدیران اجرایی در برابر ایمنی و سلامت کارکنان سازمان مسئولند، اما مدیران نیروی انسای به تأمین تخصصهای مورد نیاز میپردازند و با تدوین خط مشیها و برنامههای مناسب، باعث هماهنگی اقدامات مربوطه را فراهم میکنند و سایر مدیران را در اجرای برنامهها کمک میکنند (زارعی متین،۲۵۴:۱۳۷۹).
۲-۲-۱-۲-۱۲.عنصر تجزیه وتحلیل و طراحی شغل:
- “شناسایی مشاغل و ساماندهی آنها در یک سیستم منسجم و منطقی، شرح خلاصهی وظایف و مسئولیتهای شغل، رابطه آن با مشاغل دیگر، دانش و مهارتهای لازم برای انجام دادن آن، و شرایط کار است"(سعادت،۲۳:۱۳۹۰).
- با توجه به شغل، تجزیه و تحلیل شغل به دنبال مشخص کردن وظایف و مسئولیتهای مشاغل و ویژگیهای انسانی مورد نیاز برای انجام آن مشاغل در یک سازمان میباشد؛ بنابراین تجزیه و تحلیل شغل، روشها و رویههایی است که از طریق آن، وظایف و مسئولیتهای شغل، شرایط کاری شغل و رابطهاش با مشاغل دیگر سازمان و همچنین دانش و مهارتهای که آن شغل باید داشته باشد روشن میگردد (زارعی متین،۵۳:۱۳۷۹).
- فرایند جمعآوری اطلاعات، تجزیه و تحلیل اطلاعات و مرتب کردن آن درباره شغل است و بعضی آن را کشف منظم فعالیتهای یک شغل تعریف میکنند که باعث تهیه شرح شغل، مشخصات شغل و ویژگیهای لازم جهت احراز شغل میگردد.
نمودار(۲-۴) تجزیه و تحلیل شغل:
(سیدجوادین،۱۰۷:۱۳۸۳).
۲-۲-۱-۲-۱۳.عنصر حفظ و نگهداری کارکنان:
- نگهداری کارکنان، فرایند طراحی برنامههای بهداشت و ایمنی و ارائه خدمات رفاهی را تحلیل مینماید یعنی اگر مدیران و کارفرمایان یک محیط بهداشتی و ایمنی را در سازمان خود فراهم نمایند باعث حفظ و نگهداری کارکنان در سازمان خود شدهاند (همان،۳۹۱).
- نظام جبران خدمات مناسب میتواند به جذب، حفظ و نگهداری و پرورش نیروی انسانی گردد. میتوان گفت که حفظ و نگهداری کارکنان به سیستم پاداش مناسب ربط دارد، و سیستم پاداشی که بتواند نیازهای کارکنان را برآورد نماید در حفظ و نگهداریشان نیز مؤثر است (زارعی متین،۱۷۷:۱۳۷۹).
۲-۲-۱-۲-۱۴. عنصر انضباط:
- گروهی انضباط را قدرتی دانستهاند که به وسیله آن کارکنان را که قوانین و مقررات اداری سازمان را زیر پا میگذارند تنبیه نمود در صورتی گروه دیگر انضباط را وجود جو شرایط خاصی در سازمان تعریف کردهاند که کارکنان را ملزم میکند رفتاری معقول و مناسب و براساس قوانین و مقررات سازمان در پیش گیرند. گروه اول انضباط را تنبیه کارکنان خاطی و گروه دوم انضباط را رفتار منظم و مرتب کارمندان در سازمان میدانند. اگر مدیران در بدو ورود کارمند رفتاری که باید انجام دهند را تشریح کنند کارمند خود به دنبال انجام همان کار میباشد پس باید مدیران را مسئول بیانضباطی کارمندان بدانیم چون از اول به کارمندان توضیحات لازم را ندادهاند (سعادت،۳۰۷:۱۳۹۰-۳۰۶).
- انضباظ به معنی انتضام و اطاعت منطقی که مطابق با قوانین و مقررات میباشد. در واقع انضباط به شرایط سازمانی که کارمندان رفتارشان را مطابق با قوانین و دستورات و استانداردهایی که در سازمان پذیرفته شده اشاره دارد (سید جوادین،۳۷۷:۱۳۸۳).
- انضباط ایجاد موقعیتی که نیروی انسانی یک سازمان خود را در واقع انضباط به شرایط سازمانی که کارمندان رفتارشان را مطابق با قوانین و دستورات و استانداردهایی که در سازمان پذیرفته شده اشاره دارد (سید جوادین،۳۷۷:۱۳۸۳).
- انضباط ایجاد موقعیتی که نیروی انسانی یک سازمان خود را با قوانین و مقررات و استانداردهای سازمانی هماهنگ نموده و برابر آن رفتار نمایند. نوعی آموزش است که هدف آن اصلاح رفتار و طرز برخورد نیروی انسانی بوده، به طریقی که تمایل آنان را به رعایت قوانین و مقررات و استانداردهای سازمان و مدیریت برانگیزاند (رنگریز،۴۸۷:۱۳۷۸).
۲-۲-۱-۳- بخش کانالهای انتقال:
ورود و به کارگیری فناوری اطلاعات در سازمان در حوزه های مختلف کارکردهای خاص خود خواهد داشت و از جمله در حوزه منابع انسانی و عملکردهای آن میتواند نقشهای زیادی را در جهت انجام بهتر وظایف مدیریت منابع انسانی ایفا نماید.
برخی از نتایج کاربرد فناوری اطلاعات در عملکردهای مختلف مدیریت منابع انسانی عبارتند از:
دقت در انجام عملکرد، سرعت در انجام عملکرد، شفافیت در سیستم، جامعیت در طراحی سیستم، اطلاع رسانی گسترده و به موقع با بهره گرفتن از شبکه های اینترنت و اینترانت، ارزیابی دقیق و سریع، اعلام بازخور به موقع، انجام امور تکرار پذیر توسط سیستمهای سخت افزاری، کنترل و ارزیابی نامحسوس، برقراری عدالت، برقراری نظم بیشتر(پورکیانی، فرح بخش، ۱۳۹۱: ۸).
۲-۲-۱-۳-۱. دقت در انجام عملکرد
دقت یعنی خوب دیدن، خوب شنیدن، دقت یعنی توجه کردن برای خوب فهمیدن / مو را از ماست کشیدن (سلیمانی،۱:۱۳۸۸).
۲-۲-۱-۳-۲. سرعت در انجام عملکرد
انجام کار در زمان کمتر/ عدم اتلاف وقت (کاکاوند و یوسف زاده،۱:۱۳۸۵).
۲-۲-۱-۳-۳. شفافیت در سیستم
شفافیت اصطلاحی است که در شماری از حوزه های مطالعاتی زبانی برای ارجاع به تحلیلی بکار میرود که حقایق را مستقیماً و به روشنی ارائه کند (افراشی،۱:۱۳۸۲).
به معنی روشن بودن، اطلاعات به روشنی و به میزان کافی ارائه و تأمین گردد (مدیران،۲۶آذر ۱۳۹۲).
۲-۲-۱-۳-۴. جامعیت در طراحی سیستم
یک سازمان، نیازمند تدوین استراتژیهای مبتنی بر فناوری اطلاعات به طور دقیق میباشد. در این راستا ارتباط تنگاتنگی بین مأموریت سازمان، فرآیندهای کاری، تصمیمگیریها، اطلاعات سازمان و تکنولوژی مورد استفاده در آن میبایست وجود داشته باشد (سمواتی و دارابی،۴:۱۳۸۵).
۲-۲-۱-۳-۵. اطلاع رسانی گسترده و به موقع با بهره گرفتن از شبکه های اینترنت و اینترانت
اصولاً اطلاع رسانی نیازمند ارتباطات گسترده میباشد این ارتباطات میتواند درون سازمانی یا برون سازمانی باشد (سمواتی و دارابی،۹:۱۳۸۸).
اینترنت یک درگاه بزرگ عمومی است که شامل شبکهای جهانی از کامپیوترهای متصل به هم میباشد که در مجموع میتوان آن را یک ابزار ارزشمند برای کمک نمودن به نیازها و خواسته های سازمان و مشتریان تلقی نمود (صنایعی،۱۳۹۰).
اینترانت یک شبکه کامپیوتری خصوصی است که از تکنولوژی های اینترنت برای به اشتراک گذاری امن اطلاعات در بخشهای یک سازمان و یا اطلاعات سیستمهای عملیاتی در میان کارمندان آن سازمان استفاده میشود (صنایعی،۱۳۹۰).
اطلاع رسانی در سازمان به وسیله شبکه های محلی و گسترده صورت میگیرد. شبکه های محلی در داخل یک ساختمان و در فواصل کم در حدود چند کیلومتر مورد استفاده قرار میگیرد. این نوع شبکه ها برای اتصال کامپیوترهای شخصی به عبارت دیگر ایستگاههای کاری در یک ساختمان به کار میرود تا کابرها بتوانند از منابع موجود مانند چابگرها و… به طور اشتراکی استفاده نمایند. در یک شبکه گسترده کاربران هر یک از شبکه های محلی میتوانند به اطلاعات و منابع به اشتراک گذاشته شده توسط شبکه های دیگر دسترسی پیدا کنند. در شبکه گسترده سرعت انتقال داده نسبت به شبکه های محلی کمتر است (خلیق،۵۳:۱۳۸۴-۵۲).
۲-۲-۱-۳-۶. ارزیابی دقیق و سریع
افراد بر اساس اطلاعات دقیق تصمیمگیری میکنند و در واقع سیستمهای اطلاعاتی مدیریت مانند سیستمهای پشتیبان مدیریت و سیستمهای پشتیبان تصمیمگیری میتوانند اطلاعات به هنگام، مناسب و سریع را در اختیار قرار دهند، تا با حداقل اشتباهات تصمیمگیری کرد (زینلیزاده،۷:۱۳۸۸).
۲-۲-۱-۳-۷. اعلام بازخور به موقع
فناوری اطلاعات سرعت دسترسی به اطلاعات را بالا میبرد و بازخور سریع اطلاعاتی را فراهم میکند. همچنین به فرد کمک میکند به کشف نقاط ضعف کاری و حرفهای خود بپردازد. فناوری اطلاعات باعث میشود تا اصلاح و تغییرات دانش به راحتی انجام پذیرد (زینلیزاده،۷:۱۳۸۸).
با ضعیف بودن فناوری اطلاعات بازخور اطلاعاتی و حرفهای لازم به افراد داده نمیشود (میر فخرایی،۵:۱۳۸۰).
۲-۲-۱-۳-۸. انجام امور تکرار پذیر توسط سیستمهای سختافزاری
استفاده از علم رایانه و روباتیک در فرایندهایی که خروجی های یکسان دارند و استفاده از نرمافزار و برنامههای کامپیوتری برای انجام پردازش بر روی ورودی و ایجاد خروجی مد نظر (زینلیزاده،۶:۱۳۸۸-۵).
۲-۲-۱-۳-۹. کنترل و ارزیابی نامحسوس
فناوری به دو طریق به مدیریت عملکرد در ایجاد رضایت از ارزیابی کمک میکند:

 

1. 1. فناوری، ارزیابی عملکرد فردی را از طریق نظارت کامپیوتری آسان میکند. این کار نیازمند ورودیهای حداقلی از افراد در مورد عملکرد وظیفهای آنهاست.

 

1. فناوری به ابزاری برای سادهسازی فرایند نوشتن ارزیابیها یا خلق بازخورهای عملکردی تبدیل شده است. (برای مثال ارزیابیهای چندگانهای که سرپرستان یا اعضای تیم به صورت آنلاین و با بهره گرفتن از فناوری نظارت عملکرد کامپیوتری شده انجام میدهند)(کاردی و میلر،۱۴۵:۲۰۰۵-۱۳۸).