۵۴٫

 

 

 

آماره t

 

۲٫۰۷

 

۷٫۶

 

۲٫۷۲

 

۵٫۴۹

 

 

 

دانشگاه ها

 

ضریب

 

متغیرحذف شده

 

۰۳٫-

 

متغیرحذف شده

 

 

 

آماره t

 

۳٫۲۹-

 

 

 

ضریب تعیین

 

 

 

۹۳٫

 

۹۷٫

 

۹۲٫

 

۸۹٫

 

 

 

منبع: همان .
همان طوری که از نتایج جدول ۲-۴ مشخص است در مدل اول ، دوم و چهارم به علت معنی دار نبودن متغیر دانشگاه ، این متغیر از مدل حذف شده است و به واسطه این حذف ضریب تعیین مدل اول و دوم به ترتیب از ۹۰ و ۹۳ درصد به ۹۳ و ۹۷ درصد افزایش یافته است که نشان از تصریح و برازش بهتر مدل دارد. قابل ذکر است در مدل اقتصاد سنجی از متغیر تعداد دانشگاه در شهرهای مختلف استان استفاده شده است و نه تعداد کاربران تلفن همراه در دانشگاه ها ، چه بسا اگر آمار مورد نیاز و تفکیکی آن قابل دسترس بود نتایج تغییر پیدا می­کرد. این امر در بخش دوم این فصل بیشتر توضیح داده خواهد شد.
از آن جا که احتمال نقض فرض ناهمسانی واریانس در مدل­های با داده ­های مقطعی بیشتر است به منظور آزمون این فرض از آزمون وایت استفاده شده است. نتایج آزمون وایت در مدل سوم و برای بازه زمانی ایام نوروز حکایت از نقض این فرض دارد. لذا مدل با لحاظ نقض این فرض مورد برآورد قرار گرفت. نتایج نشان داده است که تمامی متغیرها معنی­دار بوده اند و ضریب تعیین از رقم ۶۷ درصد به ۹۲ درصد افزایش یافته است.

۴ – ۲ – ۳ - سازگاری تئوریکی و روایی نتایج
انتظار تئوریکی از برآورد مدل آن بوده است که ضرایب تمامی متغیرهای مدل مثبت بوده و یا به عبارتی تاثیر مثبت بر روی متغیر وابسته داشته باشد. لذا همان طوری که از نتایج خلاصه جدول ۲-۴ مشخص است تمامی ضرایب مدل از سازگاری تئوریکی برخوردار است. تنها در مورد متغیر تعداد دانشگاه ، با توجه به استفاده دانشگاه ها از باند پهن تلفن ثابت ، انتظار آن بوده است که ضریب این متغیر منفی باشد که در مدل سوم نیز نتیجه به دست آمده سازگاری تئوریکی را تایید کرده است. به منظور روایی و آزمون نتایج به دست آمده ، نتایج مدل های مختلف جدول ۲-۴ را از چند منظر مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است:
مقایسه ضریب یک متغیر در مدل ها: به یقین می­توان گفت تاثیر متغیر توریستی / غیر توریستی بودن منطقه و شهر در مدل­های با بازه زمانی تابستان ، نوروز و تا حدودی پاییز بیشتر از فصل زمستان باشد. نتایج به دست آمده مدل ها این موضوع را تایید کرده است. بدیهی است مسافر پذیری بالای استان مازندران در ایام تابستان و نوروز تاثیر بیشتری درایجاد ترافیک دیتای استان در این بازه های زمانی داشته باشد.
مقایسه ضرایب متغیرها در مدل ها: صرف نظر از مقایسه ضریب یک متغیر در مدل های مختلف برآورد شده ، مقایسه ضرایب متغیرهای مختلف مستقل انواع مدل­ها ­نیز می ­تواند به تایید و روایی بیشتر نتایج مدل­ها کمک نماید. با توجه به این که استفاده از دستگاه موبایل و خدمت دیتای تلفن همراه، نیازمند دانش کافی و در برخی موارد دانش بالا می­باشد ، می­توان انتظار داشت که تاثیر این متغیر نسبت به سایر متغیرهای مستقل مدل بسیار بالاتر باشد. این امر در تمامی مدل­ها به اثبات رسیده است.
۴ – ۲ – ۴ - حساسیت (تغییر پذیری) مقدارضریب متغیرها در مدل ها: انتظار آن است که ضریب متغیرهای مهم در مدل­های مختلف تغییر پذیری کمتری در مقایسه با سایر متغیرها داشته باشد. این امر برای ضریب متغیر جمعیت در نتایج مدل دیده می­ شود. دامنه تغییرات این متغیر در مدل های مختلف بین ۴۴٫ تا ۵۷٫ در نوسان است که در مقایسه با سایر متغیرها از نوسان پذیری کمتری برخوردار است.
۴-۳: بخش دوم تحلیل آماری داده ­های جغرافیایی
۴- ۳ -۱ - بررسی نمونه آماری شبکه در حال کار
پس از شناسایی و اطمینان از معنی دار بودن متغیرهای اصلی بازاریابی جغرافیایی موثر بر ایجاد ترافیک استان ، با محاسبه ترافیک سایت های موجود موبایل و نمونه گیری آماری از رفتار ترافیکی مشتریان در مناطق جغرافیایی مختلف، با کمک روش­های آماری می­توان ضمن تایید تاثیرات مثبت و منفی متغیرهای پیش­گفته، گستره و اندازه بازار احتمالی در نتیجه اهمیت و اولویت مناطق مختلف را پیش ­بینی نمود.
جمعیت: همانطور که در بالا آمد جمعیت مناطق، بعنوان تاثیرگذارترین پارامتر جغرافیای مطرح بوده ­است، هم­چنین بدلیل تاثیر تعداد و جمعیت روستاها روی میزان جمعیت بعضی شهرستان­­ها، بدین معنی که ممکن است میزان جمعیت شهری یک شهرستان کمتر بوده ولی جمعیت کل شهرستان در مقایسه با شهرستان دیگر بیشتر باشد ;جدول نزولی ۴٫۱ ضمیمه با نگاه به جمعیت شهر و شهرستان تهیه شده است، این تفاوت برای بعضی شهرستان­ها کاملا مشهود می­باشد.
بدین منظور بررسی و تحلیل کلی، روی جمعیت شهرستان­ها انجام گرفته ولی بررسی های دقیق­ و جامع­تر در سطح شهرها انجام پذیرفته است. علاوه بر وسعت و جمعیت مناطق مختلف، استان مازندران دارای مشخصه­های جغرافیایی خاص و منحصر بفرد می­باشد که تاثیر به سزایی بر رفتارترافیکی مناطق مختلف دارد، از جمله مهمترین آنها:
تراکم بالای جمعیت بومی که تقریبا بطور یکنواخت درنوار باریکی در جلگه ­شمال متمرکز شده ­اند.
با توجه به نزدیکی روستاها و شهرها بخش زیادی از جمعیت شهری و روستایی سیال بوده که طی صبح و عصر بین شهر و روستا در حرکت می­باشند.
رفتار کاملا متفاوت ترافیکی در نیمه دوم سال به دو علت، یکی پذیرش مسافر زیاد بویژه در نوروز و روزهای تعطیل، دوم جابجایی بخش زیادی از مشترکین بومی به روستاها و ییلاقات مخصوصا در روزهای آخر هفته و تعطیلات رسمی که ­بایستی درنظر گرفته شود.
با درنظر داشتن این کلیات طی چهار مرحله به جمع­آوری، جمع­بندی و تحلیل اطلاعات، رفتار و مدل ترافیکی شهرها و شهرستان­های مختلف می­پردازیم.
۴ – ۳ -۲ - مرحله اول: بررسی و تحلیل ترافیک شهرها و شهرستان­ها
الف: بررسی میزان ترافیک شهرها
با بررسی اولیه جدول۴٫۱ ضمیمه، بزرگی بازار در نتیجه اهمیت شهرهای مختلف تا حدودی مشخص می­گردد، جهت قضاوت دقیق­تر درباره میزان کشش ترافیکی شهرهای مختلف، همانطور که گفته شد در چهار مقطع در طول زمان تحقیق (در زمستان ۹۲ ، نوروز ، تابستان و پاییز ۹۳) بیشترین ترافیک یک ساعته(پیک ترافیک)یا مجموع ترافیک حمل شده توسط هر سکتور طی ۲۴ ساعت شبانه روز از شبکه زنده استخراج گردید. نمونه ­ای از دیتاهای استخراج شده شبکه طی جداولی در ضمیمه این فصل آورده شده که شرح کامل آنها بصورت CD پیوست می­باشد.

مواد اولیه، سنتز مشتقات کومارین بوسیله فنول و– کتواستر در حضور اسید برونستد قوی یا اسید لووییس بعنوان کاتالیست می باشد.
الف: تشکیل توتومری (کتو - انول)

شکل(۱-۱۰) : مکانیسم پکمن تشکیل توتومری
ب:تشکیل شاکله اصلی کومارین در اثرواکنش افزایشی مایکل

شکل(۱-۱۱) : مکانیسم پکمن مرحله ، افزایش مایکل

ج: حذف آب و بدنیال آن خروج هیدروژن وتشکیل محصول نهایی

شکل(۱-۱۲) : مکانیسم واکنش پکمن تشکیل کومارین

 

۱-۷- متغیر های اساسی

متغیر های اصلی و اجزای اصلی سنتز مشتقات کومارین به روش پکمن، شامل فنول ها،و – کتواستر می باشد.

۱-۷-۱- فنول ها

بطور کلی اکثر مشتقات فنول می توانند در سنتز کومارین به روش پکمن شرکت کنند ولی مشتقاتی از فنول که حاوی گروه های دهنده الکترون می باشند باعث ایجاد محصول با راندمان بالا ومدت زمان کوتاهی برای رسیدن به محصول اصلی را فراهم می کنند. هرچند که مشتقات الکترون کشنده هم مورد استفاده قرار می گیرند چند مورد از مشتقات فنول را در ادامه مشاهده می کنیم.

۲ ۳ ۴

۵ ۶ ۷

۸ ۹ ۱۰
شکل(۱-۱۳) : انواع مشتقات فنول

۱-۷-۲:-کتو استرها

بیشتر از اتیل استو استات خطی وهم چنین می توان از - کتواسترهای حلقوی نیز به مانند نمونه های زیرمی توان در سنتز پکمن استفاده کرد.(مکانیسم واکنش ها از نوع پکمن در حضور کاتالیزور های اسیدی می باشد.)

 

 

شکل(۱-۱۴) : استفاده از انواع، - کتو استر های حلقوی جهت تهیه مشتقات کومارین

 

۱-۸- تعریف نانو مواد

یک نانومتر برابر با یک میلیاردم متر (^۹-۱۰ متر) می باشد. این اندازه ۱۸۰۰۰ بار کوچکتر از قطر یک تار موی انسان است. به طور میانگین ۳ تا ۶ اتم در کنار یکدیگر طولی معادل یک نانومتر را می سازند که این خود به نوع اتم بستگی دارد. به طور کلی، فناوری نانو، گسترش، تولید و استفاده از ابزار و موادی است که ابعادشان در حدود ^۱-۱۰۰ نانومتر می باشد. فناوری نانو به سه سطح قابل تقسیم است: مواد، ابزارها و سیستم ها. موادی که در سطح نانو در این فناوری به کار می رود، را نانو مواد می گویند. ماده ی نانو ساختار، به هر ماده ای که حداقل یکی از ابعاد آن در مقیاس نانومتری (زیر ۱۰۰ نانومتر) باشد اطلاق می شود. این تعریف به وضوح انواع بسیار زیادی از ساختارها، اعم از ساخته دست بشر یا طبیعت را شامل می شود. منظور از یک ماده ی نانو ساختار، جامدی است که در سراسر بدنه آن انتظام اتمی، کریستال های تشکیل دهنده و ترکیب شیمیایی در مقیاس چند نانومتری گسترده شده باشند. در حقیقت این مواد متشکل از کریستال ها یا دانه های نانومتری هستند که هر کدام از آنها ممکن است از لحاظ ساختار اتمی، جهات کریستالوگرافی یا ترکیب شیمیایی با یکدیگر متفاوت باشند. همه مواد از جمله فلزات، نیمه هادی ها، شیشه ها، سرامیک ها و پلیمرها در ابعاد نانو می توانند وجود داشته باشند. همچنین محدوده فناوری نانو می تواند به صورت ذرات بی شکل(آمورف)، کریستالی، آلی، غیرآلی و یا به صورت منفرد، مجتمع، پودر، کلوئیدی، سوسپانسیونی یا امولسیون باشد.

۱-۹- نانو کاتالیست

کاتالیست، گونه ای است که انرژی فعال سازی واکنش (انرژی اولیه برای انجام واکنش) را کاهش داده و در نتیجه سرعت واکنش را افزایش می دهد. ، رایج ترین کاتالیست ها از فلزات واسطه هستند.
کاتالیست ها به دو دسته ی همگن و ناهمگن تقسیم می شوند. کاتالیست همگن^[۱۲]، تک اتم، یون یا مولکول است و با واکنش دهنده ها هم فاز می باشد. به بیان دیگر، ذرات کاتالیست همگن می توانند به راحتی در مخلوط واکنش حل شوند. کاتالیست همگن در واکنش مصرف شده و مجددا تولید (بازیابی) می شود. فعالیت بسیار بالا، گزینش پذیری و بازده خوب ، از محاسن این گونه از کاتالیست می باشد. بهبود در عملکرد کاتالیست های همگن می تواند با اتصال گروه های متفاوت آلی و معدنی به ذره اصلی فراهم شود. مشکل اصلی در فناوری کاتالیست های همگن در آنجاست که پس از اتمام واکنش، جداسازی کاتالیست حل شده از مخلوط نهایی کار ساده ای نیست. این مشکل به ویژه در زمانی که کاتالیست در مقادیر کم مصرف می شود، خود یک چالش بزرگ است.
کاتالیست ناهمگن^[۱۳]، با واکنش دهنده ها در یک فاز نیست. اندازه و خصوصیت ذرات کاتالیست ناهمگن به صورتی است که به راحتی در محیط واکنش حل نمی شود؛ از این رو فعالیت آن محدود می گردد (بازده کل واکنش کاهش می یابد). برخلاف کاتالیست های همگن، کاتالیست های ناهمگن به راحتی (با صرف هزینه، زمان و مواد کمتر) از مخلوط واکنش جدا می شوند و موجب ناخالصی محصولات نمی گردند. برای آنکه کمبود سطح فعال در این گونه ترکیبات جبران شود، استفاده از یک بستردر نقش تکیه گاه کاتالیست، ضروری است.بستر^[۱۴] معمولایک ساختار متخلخل ^[۱۵] یا سطح فعال بالا میباشد. .
کاتالیست مناسب، باید سطح فعال زیاد داشته و قابل جداسازی باشد. فناوری نانو، می تواند سطح فعال بسیار زیادی را برای کاتالیست فراهم آورد. با آنکه سطح فعال نانوکاتالیست ها بسیار بالاتر از کاتالیست های معمولی است، سطح فعال یک نانوکاتالیست همواره از یک کاتالیزور همگن پایین تر است (کاتالیزور همگن با انحلال خود در تماس کامل با محتویات واکنش قرار دارد). در مقابل، نانوذرات کاتالیستی به دلیل ابعاد بزرگ تر نسبت به ذرات کاتالیست همگن، در محلول واکنش حل نشده و به سادگی قابل جداسازی هستند. سطح فعال زیاد به همراه قابلیت جداسازی کاتالیست در پایان واکنش، از نانوکاتالیست ها پلی میان کاتالیست های همگن و ناهمگن ساخته است. ممکن است فرایند پیچیده تولید برخی از نانوکاتالیست ها هزینه بر به حساب بیاید، اما از آنجا که فناوری نانو مقدار کاتالیست، انرژی و زمان مورد نیاز برای انجام واکنش را تقلیل می دهد، این مورد قابل چشم پوشی است.

۱-۹-۱- ویژگی های نانو کاتالیست

حداکثر سطح فعال به ازای واحد جرم و حجم: هر چه سطح فعال (سطح در دسترس برای انجام واکنش) به خصوص برای یک کاتالیست ناهمگن بیشتر باشد، جایگاه های فعال واکنش پذیر افزایش یافته و بازده کاتالیست بالا می رود. با فراهم آوردن سطح بیشتر برای یک ساختار کاتالیستی، در مقدار مصرفی نانوکاتالیست صرفه جویی شده و با افزایش واکنش دهنده های درگیرشونده در واکنش، سرعت واکنش نیز بیش تر می شود.
شکل و اندازه ی قابل کنترل: برای رسیدن به بیشینه فعالیت، باید بهترین و مناسب ترین اندازه ی نانوذره مشخص شود؛ در روش های تولید نانوذرات، راه های زیادی برای کنترل ابعاد وجود دارد. براساس محاسبات رایانه ای و شبیه سازی می توان به اندازه مناسب برای یک نانوذره با بیش ترین فعالیت و در عین حال بیشترین پایداری دست یافت. بهترین کاتالیست ها از فلزات گران بها مثل پلاتین (Pt)، طلا (Au) و پالادیوم (Pd) تشکیل یافته اند. تخمین دقیق تر بهترین اندازه ی این نانوذرات در جهت دستیابی به بالاترین فعالیت کاتالیستی، به صرفه-جویی در مصرف این ترکیبات کمک زیادی میکند.
قابلیت جداسازی از مخلوط واکنش: نانوکاتالیست ها، چه همگن و چه ناهمگن، می-توانند به راحتی از محصولات و باقی مانده ی اضافی واکنش گرها جدا شوند. همان گونه که ذکر شد، به دلیل بزرگی نانوذرات در مقایسه با اتم ها و مولکول ها، این ترکیبات در محیط واکنش قابل حل نبوده و معلق می مانند. به عنوان مثال، نانوذرات مغناطیسی کاربرد بسیار زیادی در حوزه ی کاتالیست دارند. زمانی که نانوذرات مغناطیسی به عنوان کاتالیست در واکنش به کار می روند، در پایان می توانند توسط اعمال یک میدان مغناطیسی مناسب از محیط جداسازی و بازیابی شوند.
گزینش پذیری و بازده بالا: یک نانوکاتالیست، واکنش را در یک مسیر خاص و با گزینش مواد اولیه پیش می برد. این به آن معنی است که ترکیبات ناخواسته کمتر واکنش های فرعی را باعث می شوند و از تولید محصولات جانبی در طول فرایند جلوگیری می شود. همچنین نانوکاتالیست با سطح فعال بسیار بالای خود، بازده واکنش را در مسیر اصلی خود افزایش می دهد. به عبارت دیگر می توان گفت که حجم بالاتری از مواد اولیه به محصول نهایی تبدیل می شوند. مخلوط نهایی واکنش در این حالت بیشتر متشکل از محصول اصلی است و در صد کمی از محصولات جانبی و واکنشگرهای باقی مانده (آن هایی که در واکنش شرکت نکرده اند) وجود دارد. این فرایند، روند خالص سازی و استخراج محصول (برای مثال یک دارو) را آسان و کم هزینه می کند.
استعداد کلوخه ای شدن: نانوذرات در پایدارترین حالت ساختاری خود نیستند، فعالیت سطحی بسیار بالا داشته و از این رو مستعد به هم چسبیدن، کلوخه ای شدن و در نتیجه از دست دادن ابعاد نانو می باشند. اگر فرایند کلوخه ای شدن برای یک نانوکاتالیست اتفاق بیفتد، فعالیت آن کاهش چشم گیری پیدا می کند و به اصطلاح، غیرفعال می شود.
تنوع بالا و قابلیت اصلاح شیمیایی: به علت فعالیت سطحی بالا، گروه های مختلف آلی می توانند به سطح نانوکاتالیست ها متصل شوند. ازجهتی فعالیت سطحی بالا باعث می شود تا نانوکاتالیست ها با مواد معدنی نیز کامپوزیت تشکیل دهند. اصلاح شیمیایی نانوکاتالیست ها با اتصال گروه های مختلف تنوع زیادی را در عملکرد آن ها به وجود میآورد.
۷- منبع تهیه: نانوکاتالیست های طبیعی در طبیعت وجود دارند و در دسترس هستند. از این دسته می توان به نانوذرات خاک رس و نانوزئولیت ها اشاره کرد. دسته دیگر نانوکاتالیست های سنتزی هستند که توسط بشر تولید می شوند و تنوع زیادی دارند.

۱-۹-۲- نانو سیلیس به روش سل – ژل

روش سل- ژل یکی از روش های متعددی است که با بهره گرفتن از آن می توان نانوذرات مختلف را سنتز نمود. این روش با ساخت یک سل همگن از مواد آغازگر شروع می شود و سپس با شک تحریک شیمیایی سل به ژل تبدیل می شود. سپس به یکی از روش های معمول، حلال را از ساختار ژل بیرون کشیده و آن را خشک می کنند. بسته به نوع روش خشک کردن، محصول به  دست آمده همچنین ویژگی های آن متفاوت خواهد بود. متناسب با کاربردی که ژل برای آن مقصود سنتز میشود، روش حلال زدایی می تواند متفاوت باشد. انواع این ژل های خشک کابردهای متنوعی در پوشش دهی سطوح، عایق کاری ساختمان، لباس های ویژه، و … دارد. ضمنا،ً اگر ژل را بوسیله آسیاب های ویژه پودر کنیم، می توانیم به ذراتی در مقیاس نانو دست یابیم.
فرایند سل ژل یک روش سنتز پایین به بالا است. در این فرایند، محصول حاصل از تعدادی واکنش های شیمیایی برگشت ناپذیر است. در حقیقت این ‏واکنش‌ها باعث تبدیل مولکولهای محلول همگن اولیه به عنوان سل، به یک مولکول نامحدود، ‏سنگین و سه بعدی پلیمری به عنوان ژل می‌شوند. بطور نمونه می‌توان واکنش هیدرولیزی که در پی آن واکنش تراکم رخ می دهد و محصول نهایی بدست می آید را به صورت زیر خلاصه کرد.

شکل(۱-۱۵) : مراحل تهیه سل-ژل

با مخلوط کردن نمک های اولیه متفاوت می‌توان سامانه های دوتایی یا سه تایی تولید نمود. هر کدام از نمک های اولیه دارای سرعت واکنش مربوط به ‏خودش است که این سرعت واکنش، بستگی به شرایطی چون ‏pH، غلظت، حلال و دما دارد. ژل پلیمری ایجاد شده به صورت یک اسکلت سه بعدی شکل می گیرد که این امر باعث بهم ‏پیوستن حفرات شده و پس از خشک شدن با جمع شدن و انقباض، ایجاد یک جامد صلب ‏محکم می‌کنند. می‌توان گفت که مواد نهایی و محصولات را می‌توان به صورتی طراحی کرد، که باعث ‏بوجود آمدن تخلخل‌های نانو شود که در نتیجه آن، سطح ویژه بسیار بالاتری بدست خواهد آمد.

شکل( ۱-۱۶) : تصویر میکروسکوپ الکترونی تخلخل هایی در ابعاد نانووافزایش سطح

در فرایند سل- ژل، تبدیل سل به حالت ژل اغلب به وسیله تغییر ‏pH‏ و یا تغییر غلظت ‏محلول حاصل می شود. دلایل اصلی استفاده از فرایند سل- ژل ، تولید محصولی با خلوص بالا، توزیع اندازه ذرات باریک و دست یافتن به نانو ساختاری یکنواخت در دمای پایین است. اغلب از روش سل–ژل برای تهیه نانو اکسید های فلزی بکار می برند.
همچنین می‌توان با انجام فرآیندهای پوشش‌دهی ‏چرخشیو یا غوطه‌وری فیلم‌های نازکبه ضخامت ‏nm‏۵۰۰-۵۰ را بر روی یک زیر لایه تولید ‏نمود. این فیلم‌های نازک تولیدشده کاربردهای وسیعی از لحاظ الکترونیکی، کاربردهای سایشی یا ‏شیمیایی دارند و علاوه بر این بر روی خواص اپتیکی نیز می‌تواند تأثیرگذار باشند .

پیدایش بینش معنوی همچون نیرویی مولد سرچشمه مفاهیم اساسی با کارکردهای متنوع است. مفاهیم اخلاقی و مبانی فلسفی با قلمرو وسیع خود از جلوه های متفاوت دین تأثیر گرفته اند. دین حلقه ای است که مردمان را گرد هم می آورد و الگوی یکسانی در فکر، عقیده و عمل پدید می آورد. “در کنگو به پسران ده تا دوازده سال دارویی می نوشانند که آنان را از خود بی خود می کند. سپس آنها را به جنگل برده و ختنه می کنند. آنگاه این پسران را در بت خانه مدفون می کنند و زمانی که از خواب برمی خیزند چنان می نماید که حیات گذشته خود را فراموش کرده اند. به هنگام انزوا در جنگل به رنگ سفید رنگ آمیزی می شوند، به نشانه اینکه به صورت ارواح در آمده اند. به آنان اجازه داده می شود که دزدی کنند و سنت های قبیله ای را بیاموزند و زبان جدیدی را فرا گیرند.” (الیاده، ۱۳۶۸: ۷۴) در برخی از این آیین ها نوعی مرگ نمادین به اجرا گذاشته می شود که بعضاً نوعی تدفین نمادین را نیز در بردارد. نوجوانان طی مراحلی به ظاهر می میرند و طی مراسمی حیات دوباره می یابند. این آیین زادن و باززادن نشان دهنده اعتقاد جوامع ابتدایی به زندگی پس از مرگ است. مرگ و تدفین دو مقوله جدا نشدنی هستند که وجود هر یک مستلزم وجود دیگری است.
در دنیای باستان از ابزار و مواد مختلفی جهت امر تدفین استفاده شده است. یکی از این موارد سفال است که شروع ساخت آن از دوران نوسنگی است. “دوره نوسنگی آغاز استفاده از ابزار سنگی جدیدتر، تغییرات در نحوه معیشت، ساخت سفال و یکجانشینی است. از همین دوران کمابیش ما شاهد قبرستان ها به صورت قبرستان های خمره ای هستیم که در جای خود بدان خواهیم پرداخت. در دوره نوسنگی این نوع تدفین برحسب تصادفات و یا ضروریات و بیشتر در بقایای خمره های ذخیره، مایعات و آذوقه مستقر در بنا دیده می شود و نکته جالب توجه استفاده از این نوع خمره ها برای تدفین نوزادان و خردسالان است.” (چایچی، ۱۳۸۴: ۳۴ و۳۳)

طبق مطالعات نگارنده یافته های باستان شناسی حاکی از این است که از خمره های موجود در تپه ازبکی، سیلک، مارال تپه و قلعه گوشه در اریسمان اجساد کودکان و از تپه زاغه، تپه گیان، و موشلان تپه بقایای چند جنین و نوزاد به دست آمده است. از آنجا که “دفن نوزادان در ظروف سفالی نشانگر توجه ویژه به کودکان و سنت توجه به خانواده به عنوان واحد اصل تشکیل دهنده جوامع در دوران نوسنگی است.” (همان، ص۴۶) لذا بعید نیست فرم و شکل خمره ها تداعی کننده فرم رحم مادر باشد. “در هند جنوبی مادربزرگ را مکرراً به شکل ظرف نشان می دهند. ظرف همیشه برای هندیان نماد زهدان است. در جای دیگر جهان چون تدفین به حالت جنینی در ظروف صورت می گیرد، ظرف نماد زهدان پنداشته شده است.” (الیاده، ۱۳۶۸: ۷۴) تدفین به شکل جنینی تعبیری از تسلسل میان مرگ، آشناسازی و بازگشت به رحم است. شاید به همین دلیل است که بیشتر تدفین های خمره ای مربوط به کودکان و نوزادان است.
الیاده معتقد است : “مرگ به بذری شبیه می شود که در سینه ی زمین- مادر کاشته می شود تا به گیاهی نو جان بخشد. بنابراین، می توان از دیدگاهی خوش بینانه درباره ی مرگ سخن گفت، زیرا مرگ به مثابه بازگشت به مادر، و ورود دوباره ی گذرا به سینه ی مادری انگاشته می شود. به همین سبب است اجسادی که از دوران نوسنگی کشف شده اند در حالت جنینی قرار دارند. مرده را به همان صورتی در خاک می گذاشتند که جنین در زهدان قرار دارد. گویی انتظار داشتند دوباره و دوباره متولد شوند.” (الیاده، ۱۳۷۵: ۱۹۴) همچنین شوالیه معتقد است “بازگشت به مرحله جنینی معادل است با راه یافتن به مرحله عدنی یا اولیه. از نظر کمک به تولد دوباره بسیاری از اقوام متوفی را به صورت جنینی درمی آورند.” (شوالیه، ۱۳۸۲: ۴۵۶) بدین ترتیب شاید بتوان چنین نتیجه گیری کرد که تدفین به صورت گورخمره ای، آرمیدن جسد به شکل جنینی و کاشتن آن در دل زمین به نوعی تداعی کننده مرحله پیش از تولد آدمی است؛ به تعبیر دیگر انسان پس از مرگ با قرار گیری در روندی که الیاده از آن با عنوان “مرحله آشناسازی” یاد می کند دوباره زاده می شود و این باززایی همانا جاودانگی است. به همین سبب در بخش بعد شیوه ها و روش های تدفین در ایران باستان بررسی و اساطیر تأثیرگذار بر انواع تدفین بالاخص تدفین گورخمره ای بیان خواهد شد.
۲-۳ تدفین در اساطیر ایران باستان
اساساً اسطوره روایتگر رویدادی است فرا زمان و لا مکان که بشریت از طریق تمسک به آن به رفع بیگانگی از پدیده های طبیعی پیرامون خود می پردازد. بنابراین می توان اسطوره را بخشی از عادت های فرهنگی جوامع دانست که برای نظم بخشیدن به جهان و معنا دادن به آن به وجود آمده اند. از دید انسان اسطوره گرا آنیمیسم یکی از عناصر اصلی اسطوره است و هر جا که آنیمیسم مطرح می شود اسطوره ای نیز در کار است. اسطوره همیشه با تکوین همراه بوده و از چیزی سخن می گوید که هستی یافته است؛ پدیده ای مقدس که بیانگر یک حقیقت است. اسطوره خواستار این است که خاستگاه انسان را به کنکاش گیرد و جایگاه اورا در جهان تثبیت کند و از دیدگاه میرچا الیاده، زیستن با اسطوره تجربه ای آیینی است و اسطوره را خمیر مایه دین می داند. (الیاده، ۱۳۶۸: ۵۷)
از زمان مهاجرت اقوام ایرانی که بعدها به نام همین اقوام فلات ایران نامیده شد تا زمان سقوط سلسله ساسانی در ایران باستان، آیین های پرستش متعددی به وجود آمد. مهمترین جنبه بررسی این آیین ها شناسایی انواع تدفین از جمله تدفین خمره ای و رسومات مربوط به آن است. برخی از این گرایشها عبارتند از :
۲-۳-۱ زروان گرایی
معتقدان به زروان، او را باشندۀ غایی نیک و بد می دانند. بر اساس این تفکر سرچشمۀ خیر و شر در اصل دو برادرند که در یک آن واحد از زروان زاده شده اند؛ “اورمزد” و"اهریمن” که اولی زایندۀ نیکی و دومی آفرینندۀ بدی است و همۀ گیتی آفرینندۀ این دو گیتی است.زروان واژه ای پهلوی و به معنای زمان است. در اوستا زروان ایزدی چندان با اهمیت نیست، اما در یسناها از دو گونه زروان نام برده شده است: یکی زروان با لقب اکرَنَه (بی کران) که زمان بی آغاز و انجام است و دیگری با صفت دَرِغو خوذاته که در پهلوی به ایرنگ خوتای (درنگ خدای) ترجمه شده است که همان زمان محدود و کرانمند است. زروان در این لقب با وای، خدای باد و ثَوَش، خدای فضا و مکان مشترک است. اما تنها زروان است که صفت اکرانه دارد و این نشان دهنده ی اهمیت ایرانیان باستان برای بی کرانگی زمان است. (زنر، ۱۳۷۵: ۲۶) بر طبق مستندات، یکی از آیین های اولیه ایرانیان آیین مغان است. قبل از ظهور زرتشت، یعنی پیش از پادشاه مادها، بومیان غیرآریایی ایران دینی داشتند که آیین مغان نامیده می شود. کلمه مغ (مگوش) در زبان قدیم ایران به معنای خادم بوده است. به نظر می رسد مغان سکنه بومی ایران بوده اند و مانند دراویدیان هندوستان، پس از ورود آریاییان سرزمین خود را تسلیم آنان کرده اند. واژه مجوس که در زبان عربی به زرتشتیان اطلاق می گردد، از همین کلمه مگوش می آید. برخی از پژوهشگران معتقدند که ثنویت یعنی ایمان به آفریدگاری برای خوبی ها و آفریدگاری برای بدی ها در دین زرتشتی از مغان قدیم گرفته شده است و از کتابهای تاریخی برمی آید که مغان قدیم دوگانه پرست بوده اند. مغان به رستاخیر نیز ایمان داشته اند. (توفیقی، ۱۳۸۶: ۵۶) به نظر می رسد آیین مغان قدیم همان زروان گرایی بوده است.
علاوه بر اوستا، در برخی روایات بابلی، یونانی، مانوی، زرتشتی، ارمنی و عربی اشاراتی به وجود زروان شده است. اولین منبع موجود دربارۀ زروان مبتنی بر روایات تئوپمپوس خیوسی، مورخ اردشیردوم هخامنشی (۳۵۸-۴۰۴ ق.م) است که پلوتارخوس مورخ یونانی از آن یاد می کند. نوشته ای از اودموس رودسی، از شاگردان ارسطو در اواخر عصر هخامنشی بر جای مانده که در آن، میان خدای مکان (ثوش) و خدای زمان (زروان) تمایز قائل شده است. (کریستین سن، ۱۳۸۴: ۱۲۹) البته هینلز معتقد است زروان گرایی در دوران هخامنشی بر اثر تأثر از باورهای بابلی پدید آمده و اشارۀ لوحه های بابلی بازمانده از صده پانزده پیش از میلاد به ایزدی به نام زروان این نکته را تأیید می کند.(هینلز،۱۳۸۳: ۲۰۷) ویدن گرن نیز این حقیقت را تأیید می کند.(ویدن گرن، ۱۳۷۷: ۳۱۱) بر اساس اشارات ادوموس دروسی، بی تردید آیین زروانی متعلق به عصر هخامنشی است. همچنین “بروموس، به نام پادشاهی افسانه ای به نام زروانوس اشاره می کند.” (بنونیست، ۱۳۵۴: ۷۱)در تخت جمشید ظروفی پیدا شده که در آن استخوانهای مرده که از گوشت جدا شده دفن گردیده ولی هرتسفلد تاریخ این گونه تدفین را به زمان پس از هخامنشیان مربوط دانسته است. به عقیده وی ظرف حاوی استخوانهای مرده متعلق به دوره هخامنشیان فقط در اطراف دریاچه ارومیه، در سرزمین ماد کهن کشف شده و به گئوماتا و پیروان او تعلق دارد. گورهای متعلق به دوران هخامنشیان در شوش نیز در حالی یافت شد که بزرگسالان در گودال های عادی و بچه ها در ظروف دفن شده بودند. (www.Sushiant2. persianblog.ir)
در آیین زروان ، زروان را با کرونوس یونانی و ساتورن رومی یکی می دانند و هر دو خدای زمان و سرنوشت نامیده می شوند. ” کرونوس سمبل جهان گذرا است وبه همین جهت است که او را به صورت پیرمردی پرجوش و خروش که چهره اش محزون و رنجیده و سرش خم شده است، نشان می دهد. در دست او داسی دیده می شود که به معنی این است که زمان همه چیز را درو می کند. او دو بال دارد و به شکل ساعت آن ها را حرکت می دهد و این به معنی گریختن زمان است. او تمام فرزندان خود را می بلعد که به معنی آن است که زمان، روزها، هفته ها، ماه ها و سال ها را می بلعد.” (فاطمی، ۱۳۷۵: ۳۰-۲۹) به عبارتی کرونوس علت اولیه همه چیز است.زروان در نزد اشکانیان به عنوان خدای برتر شناخته می شد و اهمیت فراوانی داشت. “در اواخر قرن۴ ق.م ایرانیان اعتقاد داشتند اصل اول زمان یا فضا است."(هاردی، ۱۳۷۷: ۷۱) به نظر می رسد تکریم زمان در نزد ایرانیان از زمان پارتها اهمیت پیدا کرده است.کریستین سن می گوید: زروانیسم صورت عادی و رایج زرتشتی گری عهد ساسانی نیز است. همچنین در عهد پادشاهی شاپور اول، مانی، نام زروان را برای خدای غالب در دینش انتخاب کرد. (زنر،۱۳۷۵: ۷۹و۷۱) شاید بتوان چنین پنداشت که مانی می خواست از طریق موافق کردن گفتار خود با عقاید زرتشتیان زمان خود به مقبولیت در سطح جامعه دست یابد.
مذهب زروانی در پاسخ به دو پرسش اساسی در دین زرتشتی شکل گرفت یکی قائل شدن به منشأیی برای هورمزد و اهریمن و دیگری پدیدار شدن بدی و ایجاد آمیختگی در جهان. زروانیان زمان را وجود غایی می دانند که منشا توأمان خیر و شر است و با تکیه بر وجود ثنویت در جهان به صورت نهضتی متفکرانه در دین زرتشتی در آمد؛ ثنویتی برای رسیدن به وحدانیت. همچنین باور به تکامل تدریجی جهان از زمان بی کرانه و محدود شدن به ماده در زروانیسم مفاهیم ضمنی تسلط و نظارت سپهر را در پی دارد. به بیان دیگر تقدیر موجودات از طریق جدال گیهانی میان بروج دوازده گانه در ازل مقدر شده است. هرچند این عقیده از دیدگاه زرتشت مردود است اما نفوذ عمیقی بر باورها و افکار ایرانیان داشته است. بدین ترتیب در تفکر ایرانیان قدیم جبر و تقدیر مرگ را در پی داشت اما تکریم زمان نشان از جاودانگی بود. قرار دادن زمان به عنوان خدای قدرتمند وآفریدگار اورمزد و اهریمن می توانست توجیهی برای راز حیات و ممات آدمی باشد. همان گونه که اشاره کردیم هخامنشیان طبیعت و خصوصاً عناطر اربعه را مقدس می شمردند و ارزش خاصی برای زمان قائل بوده اند. تکریم اینها که خود نمایانگر جاودانگی اند تقدیس مفاهیمی چون تسلسل و باززایی است؛ به همین سبب برخی اجساد را که عمدتاً نوزادان بودند از طریق تدفین گورخمره ای به خاک می سپردند. بدین ترتیب است که عناصر اربعه همچنان از آلودگی دور می ماندند و نوزادانی که جبر زمان و دست تقدیر عمر آنها را کوتاه می نمود دوباره در مرحله آشنایی و باززادن قرار می گرفتند.
۲-۳-۲ آیین زرتشت
یکی از ادیان ایرانیان که هنوز هم پیروانی در برخی نقاط ایران دارد، آیین زرتشت است. “هنگامی که چند قرن بر ورود آریایی ها به ایران گذشت این قوم اندک اندک به شهرنشینی روی آوردند و این مسئله در جهان بینی ایشان تاثیر گذاشت. در آن روزگار انسان اصلاح گری برخاست و ایرانیان را به آیین تازه ای دعوت کرد و آیین مغان را برانداخت. این پیامبر مصلح که خود را فرستاده خدای خوبی و روشنایی معرفی می کرد، زرتشت نام داشت. وی مدعی بود آیین خود را از اهورا مزدا دریافت کرده است تا جهان را از تیرگی ها پاک کند و آن را به سوی نیکی و روشنایی رهنمون شود."(توفیقی، ۱۳۸۶: ۵۶) در مورد زمان ظهور زرتشت اختلاف نظر است. “احمد تفضلی و ژاله آموزگار سنواتی میان ۱۲۰۰ تا ۱۰۰۰ ق.م را برای ظهور زرتشت تخمین زده اند. ” (آموزگار، ۱۳۷۵: ۲۲) ذبیح اله صفا نیز با توجه به مدارک تاریخی و زبان شناختی و مطالعات کریستین سن، زرتشت را مربوط به دوره ای ما بین ۱۴۰۰ تا ۱۰۰۰ ق.م می داند. (کریستین سن، ۲۵۳۷: ۳۱)
در عقاید باستانی ایران عناصر اربعه یعنی خاک و آتش و باد و باران مقدس هستند. بنابراین آنان را نباید با پلیدی هایی مانند جسد انسان آلوده کرد. از نظر تدفین، آیین زرتشت دنباله روی عقاید پیشینیان است. شواهد نشان می دهد زرتشتیان جهت جلوگیری از آلودگی عناصر اربعه از روش های متفاوتی استفاده کرده اند. پیروان زرتشتی در گذشتگان خود را به خاک نمی سپردند و آنها را بر روی قله های مرتفع قرار می دادند تا حیوانات وحشی و پرندگان شکاری آنها را از گوشت عاری سازند. در اطراف نیشابور گودال هایی در قله کوهها یافت شده که جسد درگذشتگان را در آنها می گذاشتند هنگامی که استخوان ها پاک و تمیز می شدند، آنها را در استودان قرار می دادند و سپس در غار یا گودال هایی که در دامنه کوهها کنده شده بودند و یا در بناهای زیرزمینی می گذاشتند. (گیرشمن، ۱۳۷۰: ۱۶۶) “گاهی نیز مردگان را در برج ها یا بلندی های کوهستان قرار داده پس از دریده شدن توسط مرغان و لاشخوران بقایای استخوان را جمع آوری نموده و در خمره های کوچک می نهادند و در دل صخره ها دفن می کردند.” (کامبخش فرد، ۱۳۷۴: ۲۴۰) در روایت پهلوی آمده است که: ” مردم از آن گلی اند که کیومرث را از آن آفرید و به شکل نطفه در سپندارمذ (زمین) قرار داد و کیومرث را از سپندارمذ بیافرید.” (میرفخرایی، ۱۳۶۶: ۶۷) در دینکرد نیز آمده است: ” سپندارمذ یعنی زمین به صورت ماده آفریده شده و اورمزد از آن کیومرث را آفرید به صورت نر” (کریستین سن، ۱۳۵۵: ۳۷)
می توان چنین نتیجه گرفت در دین زرتشتی کیومرث - همان نخستین انسان که در آغاز نبود- از زمین سر برآورد و موجود شد پس نوزاد از دنیا رفته نیز می تواند با قرار گیری در دل مادر-زمین دوباره هستی یابد و این مستلزم حضور در محفظه ای مشابه جایگاه اولیه جنین یا همان رحم است. بنابراین متوفی را به حالت جنینی در خمره های سفالین که نماد زهدان بود می گذاشتند و در زمین دفن می کردند تا مردگان پس از مرگ دوباره متولد شوند.
۲-۳-۳ میترائیسم
مهریکیازایزداندینزرتشتاستکههموارهسمبلدوستیوپیمانبودهوگاهینمادآتشواهورامزدا،یاخورشیداست. یکی از قدیمی ترین آیین هایی که در ایران رواج یافت میترائیسم یا همان مهرپرستی است. “مقارن استقرار آیین زرتشت در اواخر دوره هخامنشیان مهرپرستی (Mitraism) در ایران رونق گرفت.” (توفیقی، ۱۳۸۶: ۶۳) هم زاد بودن اهرمزد و اهریمن در عقاید زروانی موجب شد که اهریمن نیز هم پایه اهورامزدا در کیش مهرپرستی مورد تقدیس قرار گیرد. “در معابد میترایی یک رشته نقوش وجود دارد که اهمیت تصاویر خود میترا در آن ها بیشاز چیزهای دیگر است. میترا در این نقوش خدایی غول آسا است که سر چون شیر، بال، ماری که به دور بدن اوپیچیده، علائم صور فلکی که اغلب پوشش اوست، او را چون خدای زمان می نمایاند.” (گیمن، ۱۳۷۸ :۱۴۶)همچنین کتیبه ها و سنگ نوشته های بسیار وجود دارد که وقف اهریمن شده و نشان دهندۀ اهریمن پرستی آنان است. (کومون، ۱۳۸۳: ۴۲۵-۴۲۴) زنر معتقد است که ممنوع شدن دیوپرستی در عهد خشایارشا موجب مهاجرت مغان کیش زروانی شد و این مهاجرت، بسیاری از آرای بابلی ها را با عقاید زروانی آمیخته کرد.(زنر، ۱۳۸۴: ۴۳) که ریشۀ اعتقاد به ستارگان و بروج دوازده گانه در عقاید زروانی را در آرای بابلی بدانند.
کرونوس شیرسر نماد و تجسم رازآمیز ابدیت و زمان بی کران و یکی از شاخص ترین نمونه های هنر میترایی است. همچنین کرونوس را چنان می نمایاند گویی در حال متولد شدن از یک تخم است در حالی که مشعلی فروزان در یک دست و خنجری در دست دیگر. مشعل نماد نوری است که جهان را با آن روشن می کند و خنجر ابزاری است برای کشتن گاو. آن چه مهر را در میان گرفته شکل های منطقه البروج و نماد زاده شدن گیهانی مهر است. “میترا در مقام خدای کنترل کننده نظم کیهان یعنی شب و روز و تغییر فصول با آتش و خورشید در پیوند است و سرانجام در ایران و هم در هند به عنوان خدای خورشید شناخته شد.” (کرتیس، ۱۳۷۴: ۱۲)
شاید روش و جهت تدفین مردگان در گذشته و یا صورت اجساد به سمت خورشید در ارتباط با این موضوع است که خورشید به عنوان عنصری مقدس در اقوام گذشته دارای مقام والایی بوده است. همچنین “تدفین های خمره ای پارتی را به پیروان آئین مهری نسبت داده اند.” (چایچی امیرخیز، ۱۳۸۴: ۲۷)
۲-۳-۴ آناهیتا
از دیگر ایزدان مورد پرستش در ایران می توان به آناهیتا اشاره کرد. آناهیتا ایزد آب، فراوانی، عشق، زایش و باروری است، که در دوره سلوکی و پارت مورد توجه قرار داشت. در نقاط مختلف ایران در دوره پارت معابدی برای پرستش این الهه برپا شده بود. در شهر استخر نیز آتش آناهیتا روشن بوده است که نشانگر احتمالی رابطه آتش با آناهیتا است. از مراکز مهم پرستش این ایزد، کنگاور، تخت سلیمان و شوش است. (سعیدی، ۱۳۷۵: ۲۸) گاهی مردگان را در جوار یا درون معابد دفن می کردند تا تبرک و آمرزش مردگانشان در جوار پرستشگاه فراهم آید.
“یکی از شواهد در اثبات وجود پرستشگاه ناهید در کنگاور، وجود گورهای صخره ای، تابوت های سفالین و گور خمره ها در کف صخره و محوطه شرقی معبد ناهید (هخامنشی- پارتی) است که مرتبط به تقدس زمین نیایشگاه بوده است. معتقدان متمکن چنین صحنی مقدس را ترجیح داده اند که این رسم امروزه نیز اعتبار خود را همچنان حفظ کرده و ریشه در دیرینه دارد.” (کامبخش فرد، ۱۳۷۹: ۲۰۹)
۲-۳-۵ تأثیر کیش یونانی
چنان که می دانیم اندیشه یونانی در تدفین های دوران سلوکی و پارت تأثیر بسیار داشته است. یونانی ها عقاید غریبی داشتند، به خدایان متعددی اعتقاد داشتند اما در عین حال به بهشت و دوزخ نیز معتقد بودند. در جبهه شرقی و پای دیوار ستوندار معبد آناهیتا سکه، پیه سوز، زیب و زیور و اسب سواران سفالین از دوره اشکانی فراوان به دست آمده که در گورهای سلوکی- پارتی صخره ای، در کنار گور خمره ها قرار داده اند. در بین نذورات سکه های پارتی نیز یافت شده و بیشتر سکه ها در خود کنگاور یا همدان ضرب شده که نشانه ضرابخانه هر دو شهر را دارا می باشد. رسم سکه نهادن در زیر سر مردگان، در دهان و یا دست اموات در این دوره تدفینی خاص و مرسوم بین مردم هلنسیتی بوده که پارتیان از یونانیان آن را اخذ نموده اند تا در سفر آرمانی به دنیای دیگر، مردگان قادر باشند مزد دروازه بان دوزخ(ملک الموت) را بپردازند تا به آنها سخت نگذرد و جای مناسبی را تا روز سوال از موکل دوزخ دریافت نمایند. (کامبخش فرد، ۱۳۷۹: ۲۰۱ و ۱۹۸) بدین ترتیب اعتقاد به جهان پس از مرگ در اعتقادات اساطیری، باعث رواج آیین ها و مراسم خاصی در مورد تدفین مرگان می شود که تابع شرایط زمانی و مکانی است. این اساطیر و باورها عاملی برای توجیه این مراسم به حساب می آیند. هر یک از اساطیر قدرتمند ایرانی که درباره آنها به اختصار گفتیم مناسک و آداب خاصی دارند اما چنان که محرز است یکی از آداب مشترک آنها تدفین خمره ای است که موضوع اصلی این پژوهش است. پس اساطیر مؤثر بر پدیده مرگ در ایران، با گذشت زمان تغییر می کنند، تکمیل می شوند و در هر دوره دستخوش تحول و تطور می شوند؛ اما همچنان بر پایه گذشته خود نقش هایی اساسی ایفا می کنند و به نقل سرگذشتی قدسی و مینوی می پردازند.
۲-۴ شیوه های تدفین در ایران باستان
یکی از بهترین راه های شناخت اعتقادات یک جامعه باستانی مطالعه تدفین های آن است؛ زیرا تفکرات مذهبی و اعتقادات و رسومات بشر در امر تدفین تجلی یافته است. برای شناخت گونه های مختلف تدفین ابتدا باید دو شیوه اصلی یعنی تدفین های اولیه و ثانویه را از یکدیگر باز شناخت:
“تدفین اولیه : تدفینی است که جسد در مدت کوتاهی پس از مرگ در داخل قبر (در مورد تدفین خمره ای در خمره) قرار داده شده باشد و محل دفن با محل قرار گیری جسد تغییری نکرده و از اعضا و مفصل های بدن چیزی کسر نشده باشد. در این نوع تدفین جسد دارای گوشت و بافت در قبر نهاده می شود. این تدفین در طول تاریخ بشر در ایران اکثریت داشته و تدفین های دیگر در مقابل آن تدفین های خاص محسوب می شوند. تدفین های اولیه از نظر تعداد افراد قرار گرفته در گور به دو گروه منفرد و جمعی قابل تقسیم است. گور خمره های گرمی که بیش از یک نفر در خمره قرار داده شده باشد جزء تدفین های جمعی به شمار می آیند و معمولا در تدفین های اولیه افراد یک خانواده به خاک سپرده می شوند. در تدفین های خمره ای اولیه در دوران پیش از تاریخ معمولا خردسالان قرار داده می شوند و محوطه ازبکی یکی از مواردی است که در آن گورهای منظم دیده می شود.
تدفین ثانویه : به تدفینی گفته می شود که جسد قبل از قرار داده شدن در داخل گور در محوطه دیگری از گوشت و بافت پاک شده باشد. تدفین ثانوی در حقیقت دفن بقایای جسد بدون گوشت و بعضی قسمتهای استخوانی است که احتمال دارد در محوطه قبلی مفقود شده باشد. یکی از مشکلات شناخت تدفین های ثانوی وجود قبور مضطرب یا آشفته است. تدفین مضطرب به قبوری گفته می شود که در اثر عوامل مختلف استخوانی در آن مفقود یا جابجا شده باشد. یعنی امکان دارد یک تدفین اولیه در اثر عوامل جوی، تاریخی، انسانی و یا در اثر از بین رفتن قطعات استخوانی به نظر یک تدفین ثانویه برسد.” (چایچی امیرخیز ، ۱۳۸۴: ۷۴ و۷۳)
برخی از شیوه های تدفین در ایران باستان که با ظروف تدفین از جمله ظروف سفالین در ارتباطند، به شرح زیر می باشند:
۲-۴-۱ استودان
استودان ها حفره هایی هستند که در دل کوه و سنگ برای قرار دادن استخوان مردگان ساخته می شدند. گاهی اوقات به این حفره ها دخمه^[۱] نیز می گفتند. استخوان مردگان را در ظروف سفالین که همان استخوان دان است قرار داده و در استودان ها جایگزین می کردند. “استخوان دان های سنگی و سفالین در ایران دوره ساسانی تبدیل به استودان ها یعنی محل جایگزینی بقایای جسد شده اند که در دل کوه ها کنده می شد.” (چایچی امیرخیز، ۱۳۸۴: ۸۲) تعداد زیادی از این استودان ها در ایران وجود دارند که یک نمونه از پای دیوار شرقی معبد آناهیتا در کنگاور به دست آمده است. (تصویر۲-۱)استودان های جزیره خارک نیز شهرت زیادی دارند. طبق اظهارات حمید زارعی سرپرست هیأت بررسی و شناسایی جزیره خارک استودان ها قبرهایی هستند که در دوره ساسانی استفاده می شد. در جزیره خارک صخره ای با ۱۰۶ استودان یافت شده است. این تعداد استودان ها نشانگر آن است که این صخره سنگی به عنوان گورستان استفاده می شده است. جهت دفن مردگان در این استودان ها شرقی- غربی است. www.chn.ir)) (تصویر ۲-۲)
در سیراف محوطه های وسیع از قبرهای سنگی همچون لانه های زنبور در دل صخره ها و همچنین استودان ها قرار دارد. در زبان محلی به این گورها خونه گوری می گویند، که البته مقصودشان خانه گبری است. سیرافی ها عقیده دارند زرتشتیان در گذشته مردگانشان را در این گورها قرار می دادند تا در مجاورت هوا پوسیده یا طعمه حیوانات وحشی و شوند و استخوان ها را پس از جدا شدن گوشت و خشک شدن، در استودان هایی از سنگ یا آهک یا گل قرار می دادند. در میان قبور، تنگه لیر قرار دارد که در آن دخمه ها به صورت حفره های سیاهی به چشم می خورند که همان استودان ها هستند. (تصویر ۲-۳) (www.Kimicairline. Blogfa.com)
(تصویر۲-۱) استودان ساسانی مکشوفه از کنگاور (کامبخش فرد،۲۴۰:۱۳۷۴)

(تصویر ۲-۲) استودان ساسانی در جزیره خارک(www.chn.ir )

همچنین “در روستای اسحاقوند در هرسین واقع در جنوب بیستون چهار اتاقک کوچک در کوه ایجاد کرده اند که استخوان دان نامیده شده اند. زیرا به اندازه کافی وسعت ندارند که بتوان جسد را در آن قرار داد.” (بویس، ۱۳۷۵: ۱۲۱)
(تصویر۲-۳)استودان زرتشتی در سیراف ( www.kimicairline.blogfa.com )

۲-۴-۲ آرامگاه های سردابه ای
در این نوع تدفین ابتدا سردابه ای در زیرزمین ایجاد و سپس در آن با بهره گرفتن از تابوت اجساد را دفن می کردند. در شوشتر در منطقه ای بنام گلالک نوع خاصی از این آرامگاه ها به دست آمده است. تزئین تابوت ها در این محل شامل آتشدان نخل و حلقه های گل می باشد. در داخل آرامگاه شماره ۱ تعدادی استخوان که از تابوتها خارج کرده و روی سکو ریخته بودند، به دست آمده و نیز در سمت چپ آرامگاه حفره ای به عمق ۹۰ و طول و عرض ۴۰ سانتیمتر ایجاد کرده بودند که داخل آن پر از استخوان انسان بود و همچنین در داخل هر یک از تابوتها بیشتر از یک جسد دفن شده بود. همچنین زمانی که شخص جدیدی از خانواده سلاطین فوت می کرد استخوان های قبلی را که گوشت آن زایل شده بود از تابوت ها خارج و در داخل حفره ها یا روی سکو می ریخته اند تا فضا برای دفن جدید آماده شود. در حقیقت این مساله حد فاصل بین تدفین به طریق زرتشتی که استخوان را در استودان قرار می دادند و تدفین های غیرزرتشتی است. (چایچی امیرخیز ، ۱۳۸۴: ۹۰)^[۲]
۲-۴-۳ آرامگاه چاهی با ظروف تدفین
این نوع تدفین در ایران تنها در منطقه آکروپل و شهر شاهی در شوش دیده شده است.گزارش های مارسل دیولافوا از شهر شاهی تنها مدرک مستند مربوط به این قبور است، وی در تل شهر شاهی تعدادی چاه تدفین کشف کرده است که تعدادی سکه مربوط به دوران پارت از آن به دست آمده است.
این تدفین ها حاوی سکه هایی پس از دوره سلوکیان و بیشتر منسوب به فرهاد دوم هستند. همچنین تعدادی سکه سلوکی در شوش به دست آمده که هیچکدام در ظروف تدفین نبودند. آرامگاه بدین شکل است: چاه عمیق به ارتفاع ۱۵-۱۰ متر که در انتها عریض شده و تشکیل اتاق های تدفین را می دهد. در این راهرو و ظروف تدفین موجود است که در بنا کار گذاشته شده اند.این ظروف به ارتفاع ۷۸ سانتیمتر و استوانه ای شکل هستند و انتهای کروی دارند. بعضی از آنها با پرکردگی های سفید رنگ تزئین شده و دارای شیارهای دایره ای در بدنه هستند. این ظروف به تعداد ۱۲ عدد در طول دیوارها یا شکاف درگاه جای داده شده اند و اکثراً دارای درپوش سنگی هستند که آنها را با قیر محکم کرده اند. در این ظروف بی لعاب اجساد به حالت کاملا جمع شده قرار گرفته اند و اشیاء تدفین شده شامل سکه و ظروف سفالین، عطردان و پیکان و سرنیزه می باشند. (تصویر۲-۴) (چایچی امیرخیز، ۱۳۸۴: ۸۲)
(تصویر۲-۴) قبرستان چاهی با ظروف تدفین در شوش(چایچی امیرخیز،۱۰۷:۱۳۸۴)

(تصویر۲-۵) ظروف تدفین در گورستان شغاب(چایچی امیرخیز،۱۱۳:۱۳۸۴)

در این بودجه ریزی، دستگاه اجرائی بر اساس انواع برنامه های مورد نیاز و ضروری خود و بر اساس سیاست های دولت ارقام درآمد و هزینه های خود را پیش بینی می کند. در اینصورت اهداف، امور و عملیات اصلی دولت در قالب برنامه ها از طریق دستگاه اجرائی عملی می شود. وظایف اساسی دولت بین برنامه ها و هر برنامه به چند فعالیت و طرح، طبقه بندی می شود. بدین ترتیب برای برنامه ریزان، قانونگذاران و دولت معلوم می شود که در سال بودجه ای اولا چه اهداف و سیاستهای مورد نظر است، ثانیا برای تحقق این اهداف و سیاستها چه برنامه ها، عملیات و فعالیتهائی انجام خواهد گرفت، ثالثا هر برنامه نیاز به چه میزان اعتبارات دارد و این اعتبارات از کدام منابع مالی(بودجه عمومی یا اختصاصی) باید تامین شود، و رابعا هر برنامه را کدام دستگاه اجرائی باید به اجرا درآورد. بدین ترتیب شفافیت بودجه بیشتر می شود و مجلس ارقام بودجه هر دستگاه اجرائی را پس از تائید برنامه هایش و همسوئی بر نامه ها با اهداف و سیاستهای دولت به تفکیک هر برنامه به تصویب می رساند(همان منبع، ص ۳۷).

نظام طرح ریزی، برنامه ریزی، بودجه ریزی^[۱۲]

روشی است که برای تکمیل بودجه برنامه ای در همه کشورها معمول شده است. این اصطلاح ابتدا در اوایل سال ۱۹۶۰ توسط وزارت دفاع امریکا به کار برده شده و سپس تحت شرایط متفاوت به دستگاه های دیگر دولتی راه یافت. با بهره گرفتن از این سیستم می توان برنامه ریزی، طرح ریزی، بودجه ریزی اطلاعات مدیریت، کنترل مدیریت و ارزش یابی برنامه ها را به هم مرتبط ساخت(عزیزی، ۱۳۸۵، ص ۲۱۹).
منظور از برنامه ریزی، تولید مجموعه ای از قابلیت ها معنی دار برای انتخاب اقدام های مناسب بین راه کارهای مختلف است و منظور از طرح ریزی تعیین نیروی انسانی، مواد، تجهیزات و تسهیلات مورد نیاز برای اجرای آن در امریکا می توان بودجه ریزی ستاد محور، هزینه یابی بر مبنای فعالیت، بودجه ریزی عملیاتی و تجزیه و تحلیل های هزینه-فایده از آثار اجرای این نظام علیرغم اجرای ناکام این طرح در امریکا بود (کردبچه،۱۳۸۲،۱۲). اما کلید درک مناسب، کامل و جامع مفهوم PPBS این است که به حرف “S” در PPBS تاکید شود، این مجموعه باید یک سیستم تلقی شود نه روش و فن خاص، سیستمی که شامل مبنای تصمیمگیری مناسب و معقول در مرحله سیاست سازی و اعلام خط مشی، طراحی برنامه های اجرائی و تخصیص منابع محدود میان نیازهای نامحدود بوده و برقراری ارتباط مداوم بین این عوامل را فراهم می سازد. طبعا هر یک از اجزای سیستم از لحاظ نیل به هدف های سیستم در ارتباط با جزء دیگر نقشی دارد(صراف،۱۳۵۴، ص ۱۴۱).
نمودار ‏۲-۱ اجزای سیستم PPBS

. بودجه بندی بر مبنای صفر^[۱۳]

این بودجه بندی نخستین بار در سال ۱۹۷۳ در امریکا به کار گرفته شد و پس از آن در سازمانهای بخش دولتی و خصوصی. بسیاری از موسسات مورد استفاده قرار گرفت. در این روش هر سازمان برای بودجه بندی باید کلیه فعالیتهای جدید خود را مورد ارزیابی و تجدید نظر قرار دهد. بنابراین اساس این روش مبتنی بر نوسازی و تحول در سازمانهاست.
فایده اصلی این روش در وضع مطلوب آن است که شخص بودجه را انجام می دهد همه هزینه های مورد نظر و شناخته شده را در بودجه می گنجاند. در واقع بودجه بندی بر مبنای صفر تجزیه و تحلیل و ارزشیابی تمام برنامه های فعالیت های سازمان است و هرگاه در این ارزشیابی فعالیتی بی ثمر تشخیص داده شود مسلما کنار گذارده خواهد شد. در این روش نقطه شروع صفر است ولی این بدان معنی نیست که بودجه بندی بر مبنای صفر، تمام فعالیتهای گذشته را کنار نهاده و همه چیز را از ابتدا شروع می نماید. در اغلب موارد فعالیتهای گذشته ادامه می یابند و تنها تغییرات و اصلاحات لازم در آنها به عمل می آید و در پاره ای از موارد بعضی فعالیت ها حذف می گردند (سعیدی، ۱۳۸۵، ص ۵۰).
به طور کلی فرایند بودجه ریزی بر مبنای صفر شامل :
شناخت واحدهای فعالیت در سازمان
تقسیم فعالیت ها به فعالیت های فرعی تر
ارزیابی فعالیت ها بر اساس مزایای آنها و اولویت بندی فعالت ها
تخصیص منابع بر اساس ترجیحات و اولویت برنامه ها(انصاری، ۱۳۷۸، ص ۱۳۰).

بودجه ریزی انعطاف پذیر یا سایه ای^[۱۴]

هر قدر محیط پیرامون بی ثبات، متغیر و بحرانی تر باشد ضرورت بودجه ریزی انعطاف پذیر بیشتر است. بودجه در این روش ابزار و برنامه ای برای مواجهه با محیط متغیر است. برای این منظور باید رویدادهای آتی را بتوان با احتمالاتی پیش بینی کرد. شرایط بودجه ریزی متغیر شرایط ریسکی است یعنی تصمیم گیری و بودجه ریزی برای سناریوهای مختلف با توزیع احتمالات با توجه به امکانات و منابع محدود. در این روش باید بتوان رویدادهای آینده را با احتمال پیش بینی کرد و منابع مالی و امکانات دستگاه اجرائی را برای هر یک از سطوح حوادث احتمالی تجهیز و هدایت کرد. در سطح کلان و برای بودجه ریزی کل کشور می توان بودجه ریزی سایه ای^[۱۵] داشت. یعنی بر حسب اوضاع اقتصادی و سیاسی متفاوت برای سال آینده اعتبارات هزینه ای و اعتبار طرح های تملک دارائی های سرمایه ای را با بودجه های متفاوتی پیش بینی کرد(عباسی، ۱۳۸۷، ص ۴۶).

روش بودجه ریزی مدیریت بر مبنای هدف^[۱۶]

این روش بودجه ریزی در پی آن بود تا اهداف بیان شده از طریق دستگاه های اجرائی را به تقاضاهای اجرائی را به تقاضاهای بودجه ای آنها پیوند دهد. این نام به گونه ای طراحی شده بود تا مسئولیت دستیابی به خروجی ها و نتایج مورد توافق را بر عهده مدیران آن دستگاه ها قرار دهد. در این نظام فرآیندهایی طراحی می شود که جهت نیل به این خروجی ها مورد نیاز است. ارزیابی نتایج هزینه های دولت در این دوره آغاز شد که امروزه به آن ارزیابی نتایج^[۱۷] (پیامدها) می گویند. در این بودجه ریزی هدفمند یا بر مبنای هدف، مشکل اصلی تعیین سهم هر یک از مدیریت ها در کمک به تولید اهداف است. این سهم را مدیریت بر مبنای هدف تعیین می کند. مسئله دیگر استفاده از شاخص های مناسب برای تسهیم هزینه ها بر مبنای هدف است. در سازمان ها و پروژه های بزرگ که خدمات و محصولات متفاوتی تولید می شود نمی توان از یک شاخص برای تسهیم هزینه ها استفاده کرد(عباسی، ۱۳۸۷، ص ۴۶).
در بعضی از کشورها تحت عنوان «بودجه پاکتی»^[۱۸] نامیده می شود. بودجه بندی بر مبنای هدف، بودجه ریزی با فرایند جیره بندی از بالا به پائین است که در آن تعیین اولویت ها و محدودیت ها در بالا، اساس انتخاب راه کارها در پائین است. این نوع بودجه بندی نه بر عقلائی بودن اقتصادی که بر عقلائی بودن سیاسی تکیه می کند (الماسی، ۱۳۸۷، ص ۱۷۹ و ۱۸۰).

روش بودجه ریزی عملیاتی^[۱۹]

بودجه ریزی عملیاتی برنامه سالانه ای است که در آن رابطه بین منابع مالی تخصیص یافته و نتایج حاصل از اجرای هر برنامه با شاخص های کمیت پذیر نشان داده می شود. از نظر فیلدینگ اسمیت، بودجه عملیاتی منابع را بر مبنای نیل به نتایج مشخص و قابل سنجش تخصیص می دهد.
در بودجه عملیاتی اعتبارات به برنامه ها، فعالیتها، طرحها تفکیک می شود. به علاوه حجم عملیات و هزینه ای اجرای هر یک از عملیات طبق روش های علمی مانند حسابداری قیمت تمام شده^[۲۰]، روش اندازه گیری حجم کار^[۲۱]و هزینه یابی بر منای فعالیت اندازه گیری شده و این هزینه ها مبنائی برای انعقاد قرارداد با دستگاه اجرائی برای تصویب و تخصیص اعتبارات خواهد بود.
در بودجه ریزی عملیاتی رابطه دولت با دستگاه اجرائی شبیه رابطه کارفرما با پیمانکار است. اعتبارات در قبال عملیات و نتایج کار مورد انتظار به دستگاه های اجرائی تخصیص می یابد و دستگاه اجرائی در قبال دریافت بودجه پاسخگو خواهد بود.
بطور کلی می توان گفت که بودجه عملیاتی همان بودجه برنامه ای است که بنحو دقیقتر و روشن تری اجرای برنامه ها را از دیدگاه ((هزینه- فایده)) تجزیه و تحلیل می کند (عباسی، ۱۳۸۷، صص ۴۹-۴۸).

بودجه ریزی عملیاتی

از بودجه ریزی عملیاتی تعاریف متفاوتی انجام شده است که تعدادی از آنها به قرار زیر است :
بودجه ریزی عملیاتی فرآیندی مستمر است که تمامی مدیران دولتی در همه سطوح در آن مشارکت دارند. این نوع مشارکت مستلزم وجود حلقه های بازخورد در درون سازمانهاست تا مدیران ارشد همواره از امکانات بیشتر و بهتری برای اخذ تصمیمات صحیح تر و اداره بهتر سازمان متبوع خود برخوردار باشد.
بودجه ریزی عملیاتی نهایتا به تخصیص موثرتر منابع در درون وزارتخانه ها و سازمان ها منجر می شود و مدیران را قادر می سازد به نحو موثرتری از منابع اختصاص یافته به سازمان تحت امر خود برای رسیدن به اهداف و نتایجی که برنامه ریزان و سیاستگذاران مدنظر داشته اند بهره برداری کنند(ورمزیار، ۱۳۸۵، ص ۳).
بودجه ریزی عملیاتی عبارت است از یک برنامه سالانه به همراه بودجه سالانه که رابطه میان وجه تخصیص یافته به هر برنامه با نتایج به دست آمده از اجرای آن را نشان می دهد(پناهی، ۱۳۸۵، ص ۱).
این نوع بودجه ریزی، منابع را بر مبنای نیل به نتایج مشخص و قابل سنجش تخصیص می دهد. بودجه ریزی عملیاتی، ابزاری است که اهداف و نتایج سرمایه گذاری های مورد نیاز اعم از دولتی و خصوصی، هزینه برنامه های پیشنهاد شده برای حصول به اهداف و اطلاعات کمی را برای اندازه گیری عملکرد هر عملیات نشان می دهد.
بودجه بندی عملیاتی بودجه ای است که بر اساس وظایف، عملیات و پروژه هایی که سازمان تصدی آن را بر عهده دارد تنظیم می شود(سعیدی، ۱۳۸۵، ص ۳). بودجه ریزی عملیاتی روشی است برای تخصیص منابع به منظور دستیابی به اهداف برنامه ها و نتایج ارزیابی شده. در این روش منابع بودجه به اهداف مورد نظر در قالب برنامه به نحوی کارآ و اثربخش تخصیص می یابد و به عبارتی در این روش بودجه ریزی عوامل صرفه جوئی و اثربخشی به ابعاد سنتی بودجه ریزی اضافه می گردد و باعث می شود تا هدف ها شفاف تر بیان و ارزیابی بودجه سهل تر شود.

ماهیت بودجه ریزی عملیاتی

همانطور که عنوان شد بودجه عملیاتی عبارتست از برنامه سالانه به همراه بودجه سالانه که رابطه میان میزان وجوه تخصیص یافته به هر برنامه با نتایج به دست آمده از اجرای آن برنامه را نشان می دهد. این بدان معنی است که با میزان مشخص مخارج انجان شده در هر برنامه، باید مجموعه معینی از اهداف تامین شود.
یک بودجه عملیاتی، شامل دو فرایند یکی از بالا به پایین^[۲۲] و دیگری از پایین به بالا^[۲۳] که به طور همزمان به اجرا در می آیند. وظیفه برنامه ریزان ارشد و سیاستگذاران (در سطوح بالا) تعیین اهداف و مقاصد برنامه هاست. آنها باید به طور تقریبی میزان منابعی را که انتظار می رود برای پشتیبانی و کمک به تحقق این اهداف مورد نیاز است را تعیین کنند. علاوه بر این سیاستگذاران باید شاخص های نتیجه^[۲۴] را که مشخص کننده درجه تحقق اهداف با توجه به میزان منابع به مصرف رسیده است، تعریف کنند. مدیران سطوح پایین تر باید اهداف، مقاصد، میزان منابع و شاخص های سنجش نتایج را تدوین کرده باشند. این مدیران و سازمان های تحت پوشش آنها در موقعیتی قرار دارند که می توانند برنامه سالانه ارائه شده از سوی برنامه ریزان و سیاستگذاران را تحقق بخشند؛ آنان به خوبی ساز و کار اجرایی برنامه ها را می شناسند و می توانند فعالانه به سیاستگذاران در تعریف و بازنگری برنامه های سالانه سازمان های خود یاری رسانند.
بودجه ریزی عملیاتی با آگاه کردن تصمیم گیران به اطلاعات بهتر درباره نتایج هر برنامه و مجموعه برنامه هایی که برای رسیدن به اهداف مشترکی به کار می رود، توانائی تصمیم گیران را در ارزیابی درخواست های بودجه ای دستگاه های اجرائی افزایش می دهد. این موضوع ابعاد فنی مسئله را تشکیل می دهد؛ در حالی که تخصیص منابع نیازمند انتخاب سیاسی نیز هست.
یک بودجه عملیاتی تمامی فعالیت های مستقیم و غیرمستقیم مورد نیاز در برنامه ها و نیز تخمین دقیقی از هزینه فعالیت ها را در بر میگیرد. به عنوان مثال اگر شاخصی فعالیت (واحد حجم کار) «تحقیقات جنائی» در یک ارگان دولتی، تعداد پرونده هایی باشد که به نتیجه رسیده است، مراحل انجام کار و فعالیت های تشکیل دهنده آن، حلقه رابطی است که منابع را به نتایج مرتبط می سازد. با ثبت و اندازه گیری منابع به مصرف رسیده در هر فعالیت و در هر مرحله، هزینه کل و هزینه سرانه هر واحد از اطلاعات بدست آمده را می توان محاسبه کرد و آن را به نتایج نهائی مرتبط ساخت.
در واقع بودجه ریزی عملیاتی به دنبال افزایش درک تصمیم گیران از پیوندهای منابع درخواستی و نتایج عملیات مورد نظر است. این مسئله برای نهادینه کردن اصلاح مدیریت عملیاتی نیز دارای اهمیت است. اگر نتیجه این عمل، اطلاعات عملکرد بهتر و قابل اتکاتر باشد، می تواند فرایند بودجه ریزی را به عنوان مهمترین فرایند مالی سالیانه دولت بهبود بخشد.(پناهی، ۱۳۸۴، ص ۲۷).

ویژگی های بودجه ریزی عملیاتی

عدم توانائی روش های سنتی بودجه بندی در حل مسائل بودجه ای کشورهای پیشرفته و در حال توسعه منجر به ظهور روش جدیدی شد که به «ایدئولوژی مدیریت جدید» موسوم است. این ایدئولوژی تاکید بیشتری بر عملکرد، عدم تمرکز، کاربرد اصول بازار، افزایش انضباط مالی و ایجاد و توسعه نظامهای اطلاعاتی دارد. تاکید بر عملکرد در واقع حرکت از فرهنگ سنتی نظارت به روشهائی است که بر صرفه جوئی و بهره برداری حداکثر از منابع و افزایش کارائی خدمات ارائه شده به جامعه تاکید دارد.
ویژگی کلیدی نظام بودجه ریزی بر مبنای عملکرد، تلفیق اهداف نظام مدیریت بودجه با پاسخ گویی مناسب است. مهمترین عامل نظام بودجه ریزی بر مبنای عملکرد «برنامه» است. برنامه مجموعه ای از فعالیتها یا پروزه ها، طرح های تحت نظارت دستگاه یا واحد اجرای خاص است که با بهره گرفتن از منابع موجود به دستیابی روش ها و هذف ها کمک می کنند(شقاقی، ۱۳۸۶، ص ۱).
سایر ویژگی های بودجه ریزی عملیاتی به طور مختصر به شرح ذیل می باشد :

 

• • چارچوب زمانی برای انجام بودجه ریزی عملیاتی باید واقع گرایانه باشد.

 

• • شکل بودجه عملیاتی باید ساده و قابل فهم باشد تا اجرای آن بهتر و ساده تر صورت گیرد.

 

• • قوه مجریه و مقننه نیازمند فهم هدف و روابط حاکم بر بودجه عملیاتی هستند به طوری که تعهدات اجرای بودجه عملیاتی نمایان شود(ورمزیار، نشریه جهاد اقتصاد، ۱۳۸۶).

 

• • بودجه ریزی عملیاتی هدف یا مجموعه ای از اهداف را تعریف می کند به پول آنها اختصاص می یابد. از این پس اهداف موضوعات و مقاصد خاصی مطرح شده و سپس هزینه های جزء به جزء بین آنها تقسیم می شود.

 

• • بودجه ریزی عملیاتی اطلاعات و داده های عملکرد گذشته را تهیه و بدین وسیله اجازه مقایسه بین پیشرفت واقعی بدست آمده و مورد انتظار را نشان می دهد.

 

• • در مجموع توجه به این مسئله مهم است که اطلاعات و داده های عملیاتی استفاده شده در بودجه بندی ادارات دولتی، مدیران را در مقابل کیفیت خدمات، هزینه کارائی و اثربخشی برنامه ها حمایت می کند و تمرکز روی نتیجه هاست نه داده ها (یانگ، ۲۰۰۳، ص۱۲).

 

 

وظایف بودجه عملیاتی

فرایند بودجه عمومی، سه نوع متفاوت از وظایف را در بر دارد. : ۱٫وظیفه برنامه ربزی ۲٫ وظیفه مدیریتی ۳٫ وظیفه کنترلی

و برای کامل کردن حل معادلات مخزنی، لازم است که محاسبه ی مشتقات ضریب فوگاسیته بر حسب فشار و غلظت انجام گیرد. به همین جهت معادلاتی برای آن در زیر ارائه می شود.

 

	(۳-۲۷)
	(۳-۲۸)

حال که محاسبات معادله ی SRK تمام شد، به بررسی معادله ی حالت بعدی می پردازیم.
۳-۴-۳- معادله ی حالت مکعبی همراه با همبستگی (Cubic Plus Association)
ایده ی این معادله از معادله ی حالت SAFT گرفته شده است. در این نوع معادلات، معادله ی حالت شامل دو قسمت فیزیکی و شیمیایی می باشد. قسمت اول معادله تا زمانی که مولکول های قطبی، پیوند هیدروژنی و پیوندهای کووالانسی حضور نداشته باشند برای مدل سازی رفتار فازی کفایت می کند؛ که معادله ی CPA در قسمت فیزیکی از معادله حالت مکعبی SRK بهره می برد که خیلی ساده تر از معادله ی بکار رفته در SAFT است. قسمت شیمیایی برای معادله ی SAFT و CPA بر اساس تئوری تلاطمی مرتبه ی اول^[۱۰]Wertheim است. در تابعیت انرژی هلمهولتز باقیمانده^[۱۱] این دو معادله اثر نیرو های دافعه ی کوتاه برد، پیوند کووالانسی و همبستگی (مثل پیوند های هیدروژنی) در نظر گرفته شده است.
فرم صریح معادله ی CPA برای محاسبه ی فشار و برای محاسبه ی ضریب فوگاسیته به ترتیب در زیر آورده شده است چون که به طور مستقیم در محاسبات استفاده می شوند.

 

	(۳-۲۹)
	(۳-۳۰)

در برخورد با این معادله، شیوه ی معادلات حالت مکعبی مورد توجه قرار گرفته است که توسط اسمیت و همکاران در کتاب ترمودینامیک مهندسی شیمی [۲۶] به خوبی بیان شده است. هر کدام از ریشه های مایع و گاز با شکل خاصی از معادله با روش جایگذاری مستقیم بدست می آید. تنها اختلاف معادله ی این کار با معادله ی معروف SRK یک ترم همبستگی است که به آن افزوده می شود و در حلقه ی خارجی حدس و خطا صورت می گیرد. در ادامه، به ترتیب، به شکل معادله ی محاسبه ی ضریب تراکم پذیری برای گاز و مایع توجه نمایید.

 

	(۳-۳۱)
	(۳-۳۲)

این دو معادله با روش جایگذاری مستقیم قابل حل می باشند. حدس اولیه برای آنها به ترتیب ۱ وB است. با حل این دو معادله نوبت به محاسبه ی ضریب فوگاسیته می رسد.
به طور خلاصه برای درک چگونگی روند محاسبه ی ضریب فوگاسیته به فلوچارت زیر توجه نمایید.
شکل۳-۱- فلوچارت محاسبه ی ضریب فوگاسیته با کمک معادله ی حالت CPA