الف- نظام اقتصادی اسلامی می باید به نحوی طراحی و تدوین گردد که رشد و نمو ثروت را از طریق مشروع موجب شود. براساس آموزه های اسلام هر راهی برای دستیابی به ثروت مورد قبول نیست. بنابراین: رشد و توسعه ی اقتصادی بر مبنای ارزش های اسلامی یکی از ارکان اصلی این نظام است.
ب- تقویت و تعمیق باور دینی در پرتو نظام اقتصادی اسلامی نکته مهم دیگر محسوب می شود. این نظام باید به گونه ای باشد که موجب رشد و تقویت ایمان و باورهای دینی افراد هم بشود. بر این اساس حفظ و تقویت ایمان دینی رکن مهم بعدی این تعریف به حساب می آید.
ج- توجه به اصل کرامت انسان و رعایت مصالح عالی وی در ابعاد گوناگون و تقدم آن بر مصالح مادی موضوع حایز اهمیت دیگر در این رابطه است. بنابراین: در نظام اقتصادی اسلام باید مصالح عالی و هم جانبه بشریت مورد توجه واقع شود که این هم خود بیانگر اهمیت توجه به نگاه آرمانی و ایده آل اسلام در رابطه با انسان ها است.
بنابراین: با توجه به ارکان سه گانه مذکور و عناصری که در متن آن ها مورد اشاره قرار گرفته است می توان نظام اقتصادی اسلام را از منظر شهید مطهری چنین تعریف نمود.
نظام اقتصادی اسلام، عبارت است از سیستمی هماهنگ که راهبردهای دستیابی به رشد توسعه ی همه جانبه را بر مبنای ارزش های اسلامی برای دستیابی به اهدافی آرمانی، و درعین حال واقع گرا نشان می دهد.
اینک با توجه به تعریف ارائه شده از نظام اقتصادی اسلام بر اساس اندیشه ی شهید مطهری، به توضیح برخی از این موارد پرداخته می شود:

۴-۲- واقع گرایی در نظام اقتصادی اسلام

بدون تردید می توان اذعان داشت که غایت مندی زندگی انسان و نگرش واقع گرا به سعادت و خیر از بارزترین ویژگی های فلسفه اجتماعی بارز ضیافت دینی و اسلامی است.
از این رو، برخلاف تصور برخی که تحت تأثیر مکاتب عزلت گرا، جامعه ی اسلامی را به اعراض از دنیا و مظاهر مساوی آن و روی گردانی از مواهب الهی متهم می کنند، قرآن کریم امنیت و توانایی اقتصادی را از ویژگی های بارز جامعه ایمانی دانسته و در برابر آن فقر و ناامنی را کارکرد کفر و عصیان معرفی می کند. قرآن کریم با بیان مثلی در سوره مبارکه نحل این حقیقت را این گونه مطرح می کند:
ضرب اللهُ مثلاً: قریه کانت آمنه مطمئنه… (نحل ۱۱۲).
و بر همین معنا و معیار است که دستیابی به جامعه ای که به عنوان جامعه آرمانی و مورد نظر اسلام در دوران حکومت حضرت مهدی (ع) است، پیامبر اسلام (ص) در وصف چنین جامعه ای می فرماید:
«امت من در زمان مهدی (ع) به گونه ای از نعمت برخوردار می شوند که پیش ازآن هرگز نبوده اند. آسمان پی در پی بر آنان می بارد و زمین تمامی روئیدنی هایش را می آورد (مجلسی، ۱۳۶۳، ج۵۱، ۸۳).
بر پایه همین تعلیمات اسلامی است که جامعه ی اسلامی در صدر اسلام از چنان رشد و شکوفایی اقتصادی برخوردار بود که حتی ضعیف ترین جوامع اسلامی آن روز را در مناطق دور افتاده آفریقایی با مازاد ثروت در جامعه مواجه بود که در نتیجه زکات او را به خزانه کشور واریز کردند (حسن: ۱۳۶۲، ۲۶۲)
بر این اساس شهید مطهری بر کسانی که دانسته یا ندانسته اسلام را متهم به بی توجهی و بی اعتنایی به مسایل اقتصادی می کنند می گوید:
«این گروه از نویسندگان دانسته یا ندانسته مبارزه اخلاقی اسلام را با پول پرستی این که نباید هدف زندگی تحصیل درآمد وانباشتن ثروت باشد، به حساب گناه شمردن کار و فعالیت و کسب و صفت و تولید ثروت، هر چند به منظور خدمت و توسعه ی زندگی اجتماعی باشد (که اکیداً مورد تشویق و توصیه اسلام است) می گذارند و میان زهد و تقوی به مفهوم بودایی و مسیحی که هریک از عبادات، فعالیت را به یک دنیای جداگانه مربوط می دانند و زهد و تقوای اسلامی که عبارت است از علوِ نظر و پاکی و طهارت نفس فرق نمی نهند و یا نمی خواهند فرق نهند.» (مطهری: ۱۳۶۲، ۱۵۶)
لذا به نظرات آن کس که تنبلی، ویرانه نشینی، خراباتی گری، گدایی و درویوزگی را محصول تعالیم اسلامی می داند، در یک تناقض آشکار گرفتار آمده است.
«زیرا: چطور ممکن است که تعالیمی این چنین قادر باشد حتی جامعه ای مثل عربستان آن روز را مرکزیت وحدت و قدرت بدهد؟ ثانیاً اگر چنان بود باید ملل اسلامی از ابتدای نفوذ اسلام، در میان آن ها دچار رخوت و سستی و انحطاط می شدند، در کار زندگی به عنوان این که دنیا جیفه است لا قید می گشتند و دست روی دست گذاشته همه ی چیز را حواله به تقدیر می کردند و خود خراباتی می شدند، حال آن که طبق گواه قطعی تاریخ با ظهور اسلام در مردم منطقه ای وسیع از شمال آفریقا تا مشرق آسیا حیات و جنبش و نهضتی عظیم و وسیع پدید آمد و تمدنی کم نظیر پایه گذاری شد و تا شش قرن ادامه، یافت. و پس ازآن رکود و جمود و روح خراباتی گری برمردم این منطقه مسلط گشت. » (مطهری: ۱۳۶۲، ۱۵۷)
برخلاف این گروه، دسته ای دیگر با توجه به نگاه آرمانی اسلام نسبت به انسان و برنامه های زندگی اجتماعی او، به خصوص در رابطه با ایثار و فداکاری و از خودگذشتگی که نوعاً اسلام مشوق آن است این گونه تصور کرده اند که اقتصاد اسلامی با توجه به آرمان گرایی اش بیش تر جایگاه ذهنی وخیالی دارد تا زمینه ی واقع گرایی و لذا برخی از اندیشمندان مسلمان در رد آن تفکر گفته اند:
«اقتصاد اسلام بر اساس واقعیت جامعه پی ریزی شده و هرگز طرح ها پیش نهاداتی را که جنبه ی تخیّلی داشته و با توجه به واقعیت های موجود در جامعه قابل اجرا نیست، مطرح نمی کند. (جاسبی: ۱۳۶۴، ۲۰۲) ».
با توجه به آموزه های دین اسلام، مسلمان اگر با توجه به مجاری کسب حلال، که این قید به توحید عبادی تشریعی وی اشاره دارد، کار و تلاش کند، افزون بر کسب بهره مندی هایی در این دنیا که به سبب تلاش او به طور تکوینی مستحق آن می شود، بهره مندی آخرتی وی نیز تضمین شده است. بهره مندی آخرتی همانند بهره مندی آخرتی مجاهد در راه خدا است که در آموزه های اسلامی از بالاترین بهره مندی های آخرتی به شمار می رود.
از نظر نویسنده ی کتاب مباحثی در اقتصاد خود نگرشی اسلامی «یکی از تفاوت های ساختاری میان «انسان اقتصادی» و انسان اسلامی» به متغیر جدیدی مربوط است که در تابع مطلوبیت ظاهر می شود. «این متغیر جدید پاداش یا جزا در آخرت نام دارد. از آن جا که وی در تبیین نظریه ی مصرف خود تابع مطلوبیت فرد را به صورت جزء درون زای سیستم مطرح می کند، معتقد است دستورهای اسلام تلاش بی وقفه ای را برای تغییرات در این تابع سبب دور شدن از مسیر انحرافی که در «انسان اقتصادی» مشاهده می شود به عمل آورده است. تحریم های بی شمار شعایر گوناگون، پاداش ها و تهدیدها برای انتقال مطلوبیت فرد به سوی انطباق با تابع زفاه صحیح و نیز قراردادن این تابع به صورت تابعی افزایش از رفاه اجتماعی است (سیزده نویسنده: ۱۳۷۵، ۱۱۹) ».
اسلام و به طور کلی تمام ادیان الهی کوشیده اند تا از طریق ایمان و باوری که در نوع انسان بوجود می آورند، به حل این معضل بپردازند، از این رو برای اخلاق در زندگی اجتماعی انسان جایگاه ویژه ای را قایلند، زیرا: از طریق باورهای اخلاقی است ک
ه انسان می تواند به آسانی بین انگیزه های فردی و مصالح اجتماعی رابطه برقرار کند. و لذا به عنوان مثال وقتی اسلام از حقوق یک کارگر به دفاع برمی خیزد آن را تجسم یک ارزش عملی می داند که اخلاق اسلامی انجام آن را ضروری می سازد. با توجه به اهمیت این مسأله شهید مطهری می گوید:
«تز اسلام این است که: « منبع درآمد، تمایلات و خواسته های مردم نباید باشد، مصالح عمومی باید باشد». این اقتصاد، اقتصادی است واقع بینانه و مرتبط با اخلاق و تربیت بشر. پس در عین این که اسلام طرفدار ازدیاد ثروت است و ثروت را وسیله ی، تأمین هدف های خود می داند، به همین دلیل که هدف، را وسیله ی تأمین هدف های خود می داند، به همین دلیل که هدف، عالی تر از خود ثرو ت است و ثروت راه درآمد را تمایلات. تقاضا نمی داند، مصلحت را راه می داند، امّا در اقتصاد جدید این گونه محدودیت ها وجود ندارد، خصوصاً اقتصاد سرمایه داری (مطهری: ۱۳۶۸، ۲۴-۲۳).

۴-۳- نگاه آرمانی به انسان در اندیشه ی توحیدی

بدون تردید، انسان در اندیشه ی دینی از جایگاه رفیعی برخوردار است. بر این اساس انسان از نگاه ادیان موجودی آرمانی و آرمان گر است که دارای عزت و کرامت می باشد. قرآن کریم در آیات متعددی به این حقیقت تصریح دارد که تحت عناوین متعددی مانند آیاتی که سخن از کرامت و شخصیت انسان به میان آورده اند، و لقد کرمنا بنی آدم… (اسراء: ۷۰)
آیاتی که آدمی را مسجود ملایکه می داند:
فَإِذَا سَوَّیْتُهُ وَنَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی فَقَعُوا لَهُ سَاجِدِینَ (حجر، ۲۹)
آیاتی که سخن از آفرینش زمین برای انسان ها دارند.
والارض وضعها للانام (الرحمن، ۱۰)
آیاتی که خانه ها و منازل را جایگاه آرامش انسان می دانند
واللهُ جَعَل لکم من بیوتکم سکنا (نحل، ۸۰)
و آیاتی که رعایت قسط و عدل را حق تمامی انسان ها می دانند.
کونوا قوامین بالقسط… (نساء، ۱۳۵)
از نگاه قرآن کریم آن چه که از حقوق مشترک انسان ها برشمردیم، در واقع حقوقی است که به نوعی بیانگر نگاه آرمانی به انسان را نشان می دهد. به تعبیر استاد شهید مطهری، «اسلام با ارج نهادن به زندگی دنیوی و دعوت انسان ها به کار و کوشش، و تلاش برای بهره برداری از منابع طبیعی، جهانی آباد و پر از نشاط و شادی را برای انسان ها خواستار است. و آن را به ارمغان می آورد. البته این آبادی جهان و این شادی و نشاط آنگاه به حدّمطلوب خود می رسد که همراه با ایمان دینی باشد. بدین جهت است که به تعبیر امیر المؤمنین علی (ع)، به سبب ایمان و باور به خدا، انسان به رفیع ترین مدارج و قله های سعادت نایل و از شادی و سرور کامل برخوردار می گردد. از آن جا که بی تردید ایمان جز در پناه محاسن و مکارم اخلاقی بارور نمی گردد، بدین جهت است که گواه بر ایمان حقیقی افراد چیزی جز بسیاری تقوی و تسلط بر شهوات و پیروزی بر هوای نفس نیست. (آمدی، ۱۳۶۶: ۸۶۴)
در توضیح بیش تر این مطلب نیز می توان به کارکرد عوامل غیر اقتصادی اندیشه ی دینی در اقتصاد اشاره کرد.
به طور خلاصه این عوامل را می توان به دو بخش تقسیم نمود. یک دسته عواملی هستند که کارکرد آن ها سبب رشد و شکوفایی و کارایی اقتصاد می گردد. دسته دیگر عواملی هستند که نتیجه کارکرد آن ها رشد منفی اقتصادی و در نتیجه فقر و ناکارآمدی به هدر رفتن سرمایه ها است.
برخی از عوامل دسته اول عبارتند از:
۱- شکرگذاری در برابر نعمت های الهی
۲- جود و بخشش
۳ -دوری و پرهیز از گناه و محرمات الهی
۴- پرداخت حقوق مالی و انفاقات واجب
۵- داشتن انگیزه ی سالم و الهی در کارها و فعالیت ها
عوامل دسته دوم را می توان در واقع نبود عوامل دسته ی اول دانست:
۱- عدم شکرگزاری در برابر نعمت های الهی
۲- بخل و حرص
۳- بی پروایی نسبت به گناه و محرمات الهی
۴- فرار از پرداخت حقوق واجب الهی.
۵- نداشتن انگیزه سالم در فعالیت های اقتصادی (کلینی، ۱۳۷۸)
ج- نقش ارزش ها در رشد توسعه ی انسانی و اقتصادی

۴-۴- توسعه ی انسانی

بر مبنای آن چه گذشت با توجه به جایگاه آرمانی انسان در اندیشه ی توحیدی است که توسعه ی انسانی از یک سو خود به منزله فرایند است و از سوی دیگر بخشی از موفقیت استراتژی توسعه ی را نشان می دهد. بر این اساس توسعه ی انسانی اگر چه بر رشد ظرفیت های مادی در کنار پرورش استعدادهای ذهنی تأکید دارد، رشد اقتصادی را نیز ابزاری در خدمت زندگی بهتر انسان می داند.

۴-۵- توسعه ی اقتصادی

در علم اقتصاد همان گونه که گذشت هم روابط- یا علیت و معلول- میان موجودات.
حقیقی مطرح است و هم روابط در پدیده های اعتباری. مثلاً: در یک تابع تولید، رابطه ی حقیقی و جسمانی نهاده تولید با محصول، مطرح است، در عین حال، چگونگی توزیع محصول به دست آمده میان صاحبان نهاده ی تولید نیز مطرح می باشد که یک مسأله ی ارزشی است. مبانی سه گانه عدالت و کاربردهای آن در بخش های مختلف اقتصاد:
شهید مطهری در کتاب عدل الهی به بیان سه تعریف برای عدالت می پردازد:
عدالت عبارت است از وجود توازن و تناسب در ترکیب و اجزاء یک مجموعه، بی عدالتی در این تعریف به معنی عدم توازن و بی تناسبی است.
در تعریف دوم، ایشان عدالت را عدم تبعیض و رعایت مساوات هنگام برخورد با استحقاق های مساوی و بی عدالتی را در برخورد یکسان و مساوی با شایستگی های متفاوت می داند.