مفهوم مسئولیت مدنی و تمایز آن از مفاهیم مشابه

قبل از ورود به بحث پیرامون واژه مسئولیت، باید مروری اجمالی نسبت به سابقه و مفهوم این اصطلاح داشته باشیم. در قانون ایران که غالباً بر گرفته از حقوق  فرانسه و فقه اسلامی است این واژه مسیر پر فراز و فرودی را طی نموده است، تا اینکه امروز توانسته آرام آرام رد پایی از عدالت اصلاحی را در حقوق مدون ایران به جا گذارد.

واژه مسئولیت نه در حقوق روم و نه در حقوق فرانسه، تا اواخر قرن هجدهم به مفهوم امروزی مورد استفاده قرار نگرفته بود. در حقوق روم واژه (Respondere) که به معنی ضامن بکار رفته استنباط متفاوتی از معنای مسئولیت را در بر داشته و معنای نزدیک تر به واقعیت آن مکافات دادن بوده است. اما از اواخر قرن سیزدهم میلادی در شرایطی که حقوق تابع مذهب و اخلاق بوده اصطلاح «مسئول» به معنای کسی که در مقابل خداوند نسبت به زندگی و اعمالش می بایست پاسخگو باشد، در اخلاق مذهبی رواج داشته و بعدها در جریان غیر مذهبی شدن اخلاق، وارد اخلاق عرفی شد و معنای پاسخگو در مقابل وجدان را گرفت. در نهایت به معنی کسی که در مقابل دادگاه نسبت به نتایج اعمال، رفتار و تقصیرش می بایست پاسخگو باشد وارد علم حقوق شد.

شاید بتوان ادعا کرد که اصطلاح مسئولیت به مفهوم امروزی آن در حقوق خصوصی ساخته و پرداخته ذهن حقوقدانان قرن نوزدهم بوده است. امروزه در قلمرو حقوق هنگامی که این اصطلاح به کار می رود بیانگر تکلیفی است که وارد کننده زیان در مقابل شخص زیان دیده (مسئولیت مدنی) یا در قبال جامعه (مسئولیت کیفری)  به عهده دارد .

در اسلام معنای مسئولیت حقوقی، را باید در کلمه ضمان جستجو کرد. ضمان به معنای بر عهده گرفتن، ملزم و کفیل شدن است که در معنای عام، ضمان یعنی اشتغال ذمه ای که به سببی از اسباب شرعی به وجود آمده باشد و نزدیک به معنای ( تعهد ) و ( الزام و التزام ) در حقوق است . در قانون مدنی ایران در عنوان های باب اول و دوم قانون مذکور، که در ارتباط با عقود و معاملات و الزامات خارج قرار داد است، واژه مسئولیت مشاهده نمی گردد. اما در برخی از قوانین مختلف می توان به این واژه اشاره کرد. این اصطلاح امروزه در قانون بابی تازه را برای خود گشوده، تا بتواند مدافع بیشتر و بهتر حقوق شهروندی باشد .

این نوع عدالت درصدد برقراری ، برابری به دلیل انتقال ناروای منابع و دارایی از فردی به فرد دیگر است و بالزام وارد کننده زیان و جبران خسارت زیان دیده عدالت  برقرار می شود : حسن بادینی  ، فلسفه مسئولیت مدنی ، شرکت سهامی انتشار ، چاپ اول ، 1384 ، ص 91.

همان ص 29 – 24 .

از جمله ماده 335 وعنوان های فصل سوم کتاب دهم جلد دوم قانون مدنی که در ارتباط با اختیارات و وظایف و مسئولیت قیم است ، همچنین در مواد 315 ، 332 ، 333 ، 334 ، 666 ، 673 ، 1215 ، 1238 ، 1239 واژه مسئولیت استفاده شده  و در قانون مسئولیت مدنی مصوب 17 اردیبهشت 1339 و همچنین در قانون بیمه اجباری دارندگان وسیله نقلیه موتوری در مقابل اشخاص ثالث مصوب آذر ماه 1347 و فصل سوم  قانون امور حسبی مصوب دوم تیر ماه 1319 .