محیط، ویژگی­های شخصیتی، امکانات، مهارت، الگوی رفتاری، آموزش

 

 

 

(مأخذ: رکن الدین افتخاری و همکاران، ۱۳۹۳)

۲-۲-۸- نقش دولت در ارتقاء کارآفرینی

مطالعه نقش­های دولت در چندین کشور (استرالیا، آمریکا، کانادا، تایوان، هلند و انگلیس) به عنوان مطالعه تطبیقی توسط مؤلفان نشان می­دهد که دولت­ها در سراسر جهان حرکتی به سوی ایجاد کسب و کارهای کوچک و متوسط را به عنوان منابع اشتغال و رشد اقتصادی اقتصاد داخلی­شان آغاز کرده ­اند. در عین حال، خط مشی­گذاران دولتی درک جامعی از این که کدام سیاست­های دولت اثربخش­ترند، ندارند (پیکل^[۸۷] و همکاران، ۱۹۹۰).
دولت­ها در کشورها سه نوع سیاست نسبت به کارآفرینی اجرا کرده اند. با ارائه کمک­های مالی و ساده­سازی قواعد بوروکراتیک محیط تنظیمی خود را برای کارآفرینی بهبود داده­اند. از طریق ارائه برنامه­هایی برای اشاعه دانش و مهارت لازم برای کارآفرینان جهت راه ­اندازی یک کسب و کار کوچک محیط شناختی کشور را بهبود داده­اند و از طریق فعالیت­های لازم برای بهبود برداشت جامعه نسبت به بخش کارآفرینی، محیط هنجاری خود را تقویت کرده ­اند. به طور خاص برنامه­هایی که کسب و کارهای کوچک را در درون مجموعه ­ای از کارآفرینان جای داده­اند، آن­ها را به کسب قدرت به ازاء کسب صرفه جویی های ناشی از مقیاس، اشاعه دانش و تحقق دامنه­ای از دیگر مزیت­ها کمک کرده ­اند. اگر چه تجویز سیاست کارآفرینی متکی به شرایط کشور است ولی توصیه می شود که خط مشی­گذاران و مالکان کسب و کارها به تشکیل جوامع کارآفرینی برای تقویت منافع ملی و فردی خود روی آورند (شاپرو و همکاران، ۱۹۸۲).

حجم و موفقیت فعالیت­های کارآفرینانه در یک جامعه به تصمیم­های اقتصادی مستقل هر کدام از افراد آن جامعه بستگی دارد. احتمال این که مردمان یک کشور در کسب و کارهای کارآفرینانه مشارکت کنند به انگیزه فردی آن­ها برای تبدیل شدن به کارآفرین، توانایی آن­ها برای تقبل فعالیت­های کارآفرینانه و برداشت­های آن­ها نسبت به فرصت­هایی در دسترس بستگی دارد (جینیاوالی^[۸۸] و همکاران، ۱۹۹۴). محیط­های حاکم بر هر کشوری می ­تواند هر کدام از این عوامل را تحت تأثیر قرار دهد. سیاست­های دولت نسبت به کارآفرینان برای ارائه کمک­های مالی از طریق یارانه­ها، وام­های ترجیحی یا سیاست های مالیاتی مساعد که آن را محیط تنظیمی برای کارآفرینی می­نامند، فرصت­های قابل دسترسی برای کسب و کارهای موجود و کسب و کارهای جدید را افزایش می­دهد. در کشورهایی که برنامه ­های آموزش عمومی و کاربردی کارآفرین متداول است و افراد می­دانند چگونه یک کسب و کار جدید را تأمین مالی و مدیریت کنند، احتمالاً از توانایی لازم برای مدیریت موفق کسب و کار فرد برخوردار خواهند بود. وجود چنین شرایطی اشاره به محیط شناختی برای کارآفرینی دارد. در نهایت در کشورهایی که فعالیت­های کارآفرینانه ارزشمند و قابل تحسین است، تعداد بیشتری از افراد به یافتن کسب و کار جدید یا مدیریت کسب و کار جدید برانگیخته خواهند شد. وجود چنین شرایطی اشاره به محیط هنجاری کارآفرینی دارد. محیط­های تنطیمی، شناختی و هنجاری ارکان یا پایه­ های سه گانه حمایت از فعالیت­های کارآفرینانه یک کشور را شکل می­ دهند (رونستات^[۸۹]، ۱۹۸۸).
دولت­ها بعضاً به ارتقاء یک بخش از فعالیت اقتصادی نسبت به بخش­های دیگر در شرایطی اولویت قائلند. برخی از دولت­ها ممکن است از طریق اولویت­دهی یک بخش نسبت به بخش دیگر از دخالت در بازار داخلی شان اجتناب کنند و تعداد معدودی از دولت ها ممکن است حتی کارآفرینی را تضعیف کنند. برای مثال، هنگام وضع مالیات بر فعالیت­های خود اشتغالی در کوبا، فیدل کاسترو اعلام داشت: ما باید بر دزدی و غارتگری نوعی مالیات وضع کنیم. چنین حالتی این ایدئولوژی را تقویت می­ کند که افرادی که منفعت فردی خود را بر منافع جامعه ترویج می­ دهند، غارتگرند (میامی^[۹۰]، ۱۹۹۵). نقش­های اصلی دولت­ها در ارتقاء کارآفرینی به شرح زیر می­باشند:
الف) نقش­های تنظیمی: کشورها از طریق کاهش یا تخفیف مالیاتی، پرداخت وام­های ضروری و دیگر برنامه ­های تنظیمی، کارآفرینی را پشتیبانی می­ کنند و بدین طریق احتمال این که مردم، یک فرصت جذاب را شناسایی کنند و در نتیجه، تصمیم بگیرند کسب و کار خود را راه اندازی کنند افزایش می­ دهند (دوتریاکس^[۹۱] و همکاران، ۱۹۸۸). پشتیبانی مالی برای شرکت­های کوچک و متوسط یکی از معمول­ترین رویکردها برای ارتقاء کارآفرینی در سراسر جهان است. برای مثال، حمایت مالی با برخورد ترجیحی با کسب و کارهای کارآفرینانه به شکلی از برنامه ­های دولت در کانادا، مشوق­های مالیاتی در سنگاپور، وام­های دارای بهره پایین در جزایر ویرجین تبدیل شده است (بناونت^[۹۲] و همکاران، ۱۹۹۸).
این حمایت­های مالی ممکن است به طور خاص برای کارآفرینانی که از فقدان منابع مالی که از آن به عنوان مانع اصلی راه اندازی یک کسب و کار نام برده می شود، مهم باشد. برای مثال مطالعه­ ای به وسیله دانشگاه شیلی انجام شد و دریافت که اگرچه برنامه ارتقاء می ­تواند مزایای واقعی برای شرکت­های کوچک و متوسط فراهم کرده باشد ولی کارآفرینان کماکان فقدان تامین مالی را به عنوان مانع خود می دانند (دانایی فرد و همکاران، ۱۳۸۶).
برخی کشورها نیز فرایند راه اندازی کسب و کار را ساده کرده اند و الزامات بوروکراتیک را بسیار روشن کرده ­اند. این تأکید بر جزئیات بوروکراتیک را بسیار روشن کرده ­اند. این تاکید بر جزئیات بوروکراتیک ممکن است برای رشد کارآفرینی بسیار مهم باشد.
تحقیقات انجام شده در چین و جزایر سلیمان نشان داده است که الزامات رویه­ای دردسرزا ممکن است فعالیت کارآفرینانه را محدود کند و عدم اطمینان و بی ثباتی در سیاست­های دولت، ممکن است علاقه کارآفرینان به تدوین استراتژی­ های رشد بلندمدت را کاهش دهد. مدارک و شواهد حاصل از بررسی کشورهای مختلف بیانگر برخی موفقیت­ها برای برنامه ­های طراحی شده برای بهبود محیط تنظیمی اشان برای کارآفرینی است. به عنوان مثال، یکی از محققان شیلیایی نشان داده است که چگونه وام­های تضمینی دولت می ­تواند به کارآفرینانی که فاقد سرمایه و حمایت­های جانبی نهادهای بازارند، کمک کند (دانایی فرد و همکاران، ۱۳۸۶).
ب) نقش­های شناختی: برنامه­هایی که بر اشاعه دانش مدیریت و مهارت­ های کارآفرینی متمرکز است برای تقویت نهادهای شناختی است و این امر می ­تواند توانایی کارآفرینان محلی را برای تأسیس و حفظ کسب و کارهای خصوصی خود بهبود دهد. کشورهای مختلف تلاش­هایشان را برای بهبود درک افراد از فرایندهای راه اندازی یک کسب وکار آغاز کرده ­اند. در این راستا طراحی وب سایت کارآفرینی و انتشار کتابچه­های راهنمای کارآفرینی را در دستور کار خود قرار داده­اند. همچنین برنامه ­های آموزشی متعددی برای کارآفرینان ارائه می شود. برنامه ­های مختلف، خدمات مشاوره­ای به کسب و کارهای کوچک ارائه می­ دهند و شبکه کسب و کارهای کوچک و متوسط آموزش لازم به کارآفرینان عرضه می­دارند. مضافاً، برنامه ­های خاص شرکت­ها به کار با هم برای درک محیط صنعت­شان کمک می کند. در نهایت در برخی کشورها آموزش­های لازم به شرکت­های کوچک و متوسط ارائه می­ شود و یابرنامه­هایی نظیر صندوق سرمایه ­گذاری اجتماعی و ارتقاء تولید، شرکت­ها را در توسعه مهارت­ های کارآفرینانه لازم کمک می کند. برخی دیگر از کشورها نیز براهمیت تقویت نهادهای شناختی تأکید کرده ­اند. مطالعات در آمریکا و استرالیا بر وجود برنامه ­های آموزش مدیریت و آموزش کسب و کار و همینطور در دسترس بودن کمک­ها در زمینه تحقیقات بازاریابی و دیگر فعالیت­های توسعه کسب و کار به عنوان نقش­آفرینان مجموعه مهارت کارآفرینی جامعه دلالت دارند. مرکز آنکوباتورهای کسب و کاری اهمیت توسعه مجموعه مهارت شناختی کارآفرینان را نشان دهد. این مراکز صرفاً خدمات اداری برای مشارکت کنندگان ارائه نمی­کنند بلکه برای کارآفرینان نوظهور خدمات مشاوره­ای و آموزشی وسیعی نیز ارائه می دهند (هاوکینز^[۹۳]، ۱۹۹۳).
ج) نقش­های هنجاری: در نهایت، برنامه ­های معطوف به بهبود دیدگاه جامعه نسبت به کارآفرینان می ­تواند محیط هنجاری یک کشور را تحت تأثیر قرار دهد و بدین ترتیب انگیزه­ های افراد برای تبدیل شدن به کارآفرینان را بهبود دهد. کارشناسان اقتصادی مدعی­اند که نهادهای هنجاری دشوارترین بخش محیط کارآفرینی هستند که باید تغییر کنند و متذکر شده ­اند که می­توان برای تغییر و دگرگونی صحیح نحوه دیدگاه مردم نسبت به کارآفرینان چند نسل آن را تغییر داد. به اعتقاد یکی از کارشناسان سال­هاست که مردم به کارآفرینان به دیدگاه شک و تردید نگاه می­ کنند زیرا کارآفرینان را معادل فرصت طلبان می­دانند (دانا^[۹۴] و همکاران، ۱۹۹۷). بسیاری از کشورها در حال اجرای استراتژی­هایی با هدف تغییر این برداشت­های اجتماعی هستند.
برنامه ­های محلی نظیر ارتقاء تولید نیز برای تحقق اهدافی مشابه تدوین شده است و رهبران دولت وظیفه ارتقاء روح کارآفرینی را به عهده گرفته­اند (پننیگز^[۹۵]، ۱۹۸۲).
تحقیقات در مورد کشورهایی نظیر ژاپن رابطه بین نگرش­های عمومی به طرف کارآفرینی و سطح فعالیت کارآفرینی داخلی را نشان داده است. برخی از محققان توصیه کرده ­اند که دولت پیشنهاد جایزه کارآفرین سال را بپذیرد و رهبران ملی به طور منظم فعالیت­های مالکان کسب و کارهای کوچک محلی را برای تغییرنگرش­های جامعه نسبت به کسب و کارهای کوچک تحسین کنند. بنابراین دولت­ها می ­تواند برای ایجاد محیطی مثبت که کارآفرینی را به عنوان نوعی کارراهه مورد احترام در اقتصاد داخلی مشروعیت می­دهد فعالیت کنند (رادنیک^[۹۶] و همکاران، ۲۰۰۰).

۲-۳- گردشگری و توسعه کارآفرینی در گردشگری

 

۲-۳-۱- تعریف گردشگری

توریسم واژه­ی فرانسوی گردشگری است که از ریشه تور گرفته شده است. تور در زبان فرانسه به معنای حرکت دورانی، عمل پیمودن، طی کردن، سیر کردن و گردش نمودن می­باشد. واژه توریسم نخستین بار در مجله­ای تحت عنوان اسپورتینگ مگزین بکاربرده شد (خضری و همکاران، ۱۳۹۲).
واژه گردشگر به کسی اطلاق می­ شود که صرف نظر از کنجکاوی به قصد تفنن و تفریح سفر می­ کند (آونیل^[۹۷]، ۲۰۰۲). در جائی دیگر به کسی که برای خشنودی خود و لذت بردن مسافرت می­ کند، گردشگر گفته شده است. سازمان ملل تعریف خود از گردشگر را چنین ارائه می دهد: گردشگر فردی است که بیش از یک روز و کمتر از یک سال در محلی غیر از زیستگاه دائمی خود بماند.
در این تعریف نظامیان، دیپلمات­ها، مهاجران و دانشجویان قرار نمی­گیرند. سازمان جهانی گردشگری^[۹۸] (UNWTO) نیز افرادی را که با نیت گذراندن اوقات فراغت، انجام کار و سایر اهداف در مدت کمتر از یک سال به مکان هایی خارجی از محیط عادی زندگی خود می­روند، گردشگر تلقی کرده است (سازمان جهانی گردشگری، ۱۹۹۶). در فرهنگ و ادبیات فارسی، به کسی که به مقصدی مسافرت کرده و بعد از مدتی به محل سکونت خود بازمی گردد، جهانگرد گفته می شود (خضری و همکاران، ۱۳۹۲).
بطور ساده، هرچه را که با گردشگرها و ارائه خدمات به آنها سرو کار داشته باشد به عنوان گردشگری دانسته ­اند . در جایی دیگر توریسم یا گردشگری را به عنوان یک فعالیت تفریحی تلقی کرده ­اند (اونیل^[۹۹]، ۲۰۰۲). مطابق تعریف سازمان جهانی گردشگری، گردشگری عبارت از فعالیت­هایی که گردشگرها انجام می دهند (سازمان جهانی گردشگری، ۱۹۹۶).
گذشته از این تعاریف، گردشگر در مفهوم وسیع آن علاوه بر گروه­هایی از قبیل سیاحان، جهانگردان و … ، شامل افرادی نیز که در ارتباط با کار و حرفه و فعالیت علمی و تحقیقی خود سفر می­ کنند، نیز می­ شود. همچنین گردشگری را می­توان یکی از اجزاء تشکیل دهنده توسعه مورد توجه قرار داد، بطوری که برنامه ­های گردشگری کاملاً همسو با توسعه جامعه قلمداد می­ شود، علاوه بر آن صنعت توریسم باید در مناطق روستایی و در تمام سطوح توسعه یابد.
گردشگری عبارت است از: گذران اختیاری مدتی از اوقات فراغت خویش در مکانی غیر از سکونت دائمی به قصد التذاذهای گردشگری (باهر، ۱۳۷۷). بعضی دیگر نیز گردشگری را به عنوان اقدام به مسافرت با هدف تفریح و ارائه خدمات برای عمل تعریف کرده ­اند. تعریف جامع­تری نیز به وسیله سازمانی جهانی گردشکری از گردشگری ارائه شده است: گردشگری یک صنعت خدماتی است که شامل تعدادی از ترکیبات مادی و غیرمادی می باشد. عناصر مادی شامل سیستم­های حمل و نقل (هوایی، راه آهن، جاده­ای، آبی و امروزه فضایی)، پذیرایی (مسکن، غذا، تورها) و خدمات مربوط به آن نظیر خدمات بانکی ، بیمه و خدمات بهداشتی و ایمنی می­ شود. عناصر غیر مادی شامل استراحت، آرامش، فرهنگ، فرار، ماجرا جویی و تجربیات جدید و متفاوت می باشد (سازمان جهانی گردشگری، ۲۰۰۲).
گردشگری از جریان­هایی است که به خوبی بیانگر امور اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است. گردشگری میل به استفاده از فضا در اوقات فراغت با انگیزه­ ها و اهداف مختلف است. گردشگری در یک کلیت در برگیرنده جریانی از سرمایه، انسان، فرهنگ و کنش متقابل میان آنها است که در فضای جغرافیایی آثار مختلفی بر جای می­نهد (بریدنهان^[۱۰۰]، ۲۰۰۴). در واقع مهم­ترین هدف توسعه توریسم داخلی و خارجی، توسعه اقتصادی و اجتماعی نواحی مقصد است (شارپلی^[۱۰۱] و همکاران، ۱۹۹۷). با جمع بندی تعاریف و مفاهیم فوق، تعریف زیر از گردشگر و گردشگری را می توان ارائه داد:
گردشگر کسی است که با نیت کار، تفریح و یا لذت بردن از محیط پیرامون از محل زندگی دائم خود دور شده و برای مدتی که می ­تواند بین یک روز تا یک سال باشد در محل دیگری بماند و گردشگری، صنعتی است که با گردشگرها و سرویس­دهی به آنها سر و کار داشته و می ­تواند فعالیتی تفریحی، علمی، کاری و یا عاطفی باشد(خضری و همکاران، ۱۳۹۲).

۲-۳-۲- جاذبه های گردشگری

جاذبه­ها با توجه به میزان جذابیت خود می­توانند گردشگران را به سوی خود جذب نمایند، در این زمینه ساختار جذاب این جاذبه­ها در زمینه کشش گردشگر دارای اهمیت بسیاری می­باشد (گارتنر^[۱۰۲]، ۲۰۰۲). منابع مختلف، تقسیم ­بندی­های متفاوتی را از جاذبه­های گردشگری از دیدگاه مختلف ارائه کرده ­اند. رایج ترین الگوی مورد استناد در اغلب مطالعات، الگوی پیشنهادی سازمان جهانی گردشگری است که مطابق دسته­بندی زیر ارائه شده است (آشورت^[۱۰۳]، ۱۹۸۹):
جاذبه­های طبیعی: جاذبه­های طبیعی موجود در مقصد، غالباً اولین موضوعی است که توجه گردشگر را جلب می­ کند که اصولاً ترکیب متنوعی از منابع طبیعی را می­توان به منظور ایجاد محیطی جذاب برای توسعه گردشگری به کار گرفت.
جاذبه­های فرهنگی: در صنعت گردشگری، فرهنگ به عنوان عامل جذب عمل می­ کند. برای گردشگرانی که سفر می­ کنند، فعالیت­ها، رویدادها و محصولات فرهنگی، همچون نیرویی الهام بخش و جذاب بر آنان اثر می­گذارد. جاذبه­های فرهنگی شامل تمام تجلی­ها و تبلورهای بیرونی و رسمی فرهنگ هر کشور است که می­توان آنها را دید، نمایش داد یا به نوعی عرضه کرد.
جاذبه­های انسان ساخت: به کلیه عناصر و پدیده ­های مصنوع دارای ارزش و حائز تعاریف معیار جذابیت، جاذبه انسان ساخت گفته می­ شود.

۲-۳-۳- گونه های گردشگری

گردشگری بسته به شرایط محیطی، دارای انواع متنوعی است (کاتر^[۱۰۴]، ۲۰۰۰). اسمیت^[۱۰۵] گونه­ های گردشگری واقعی را به شرح زیر معرفی می­ کند (اسمیت، ۲۰۰۰):
گردشگری قومی: به منظور مشاهده سبک زندگی افراد بومی و اقوام انجام می­ شود.
گردشگری هنری: در پی شناخت هنرهای ملل دیگر و آگاهی از آن است.
گردشگری تاریخی: به آن گردشگری میراث هم می­گویند و به بازدید از موزه­ها، مکان­ها و ابنیه تاریخی می ­پردازد و امروزه، بخش عمده ای از گردشگری را به خود اختصاص داده است.
گردشگری طبیعت­گرا: تأکید بر جاذبه­های طبیعی و پناه بردن به آغوش طبیعت زیبا و تحسین و درک لذت بردن از جاذبه­های طبیعی است.
گردشگری تفریحی: شرکت در فعالیت­های ورزشی، استفاده از چشمه­های آب معدنی، حمام آفتاب و برخوردهای اجتماعی در محیطی دلنشین و راحت است.
گردشگری کاری: اجرای بخشی از کار و حرفه توأم با مسافرت و شرکت در کنفرانس­ها، گردهمایی­ها،سمینارهای علمی، تحقیقاتی و تخصصی است.
گردشگری مذهبی و زیارتی: هدف آن معنوی بوده و در پی زیارت مکان­های مذهبی است.

۲-۳-۴- تاریخچه گردشگری

سیاحت و گردشگری بعنوان فعالیتی فرهنگی و اقتصادی در جوامع مختلف از دیر باز شناخته شده است و در واقع مسافرت، سفر و از جائی به جای دیگر نقل مکان کردن از دیر باز در ذات آدمی بوده و جزء لاینفک زندگی و وجود انسان است. سفر و مسافرت دارای قدمت دیرینه­ای است و به جرأت می­توان گفت توریسم از دیر باز در جوامع انسانی وجود داشته است و به تدریج مراحل تکامل خود را طی کرده و به موضوع فنی، اقتصادی، اجتماعی و اکولوژیکی کنونی رسیده است (رضوانی، ۱۳۷۶). ریشه ­های گردشگری و توریسم به یونان باستان و رومیان قدیم بر می­گردد. شهروندان این جوامع با سفر به مناطق خارجی، اروپا، مدیترانه، خاورمیانه و … به مشاهده فرهنگ­های مختلف، استفاده از حمام­های آفتاب و استراحت و تفریح می­پرداختند (اونیل، ۲۰۰۲). مردمان ماقبل تاریخ (عهد باستان) با انگیزه­هایی از قبیل بدست آوردن غذا، دوری جستن از خطر و پیدا کردن محل­های خوش آب و هوا اقدام به مسافرت می­کرده ­اند. این روند با گذشت زمان و یکجانشین شدن انسان با اهدافی مانند کسب پول و تجارت، تبادل کالا و غیره توأم شد. به هرحال و با توجه به نکات فوق برای توریسم نمی­ توان نقطه آغازینی بیان کرد، با این وجود می­توان حدس زد که از زمان شکل­ گیری و گسترش شهرها و تمدن­های بشری، آدمی به دلیل روابط اقتصادی و اجتماعی همواره در طول زمان جهانگردی و گردشگری را تجربه کرده است. در خلال قرون وسطی هدف عمده سفر مردم را مسائل مذهبی تشکیل می­داد. به عنوان مثال فردی به نام آیمری دو پیکاد در سال ۱۱۳۰ به عنوان اولین کاروان دار فرانسوی بود که گروهی را برای دیدن اماکن مقدس اسپانیا به این کشور برد. تا قبل از رنسانس دوم مردم علاقه­ای به سفرهای گروهی نداشتند ولی انقلاب صنعتی باعث شد تا تحولات زیادی در این عرصه ایجاد شود و مردم به فعالیت­های گردشگری علاقمندی نشان دهند (اونیل، ۲۰۰۲). با روی کار آمدن قطار و راه آهن در سال ۱۸۵۰ تحولات فوق شدت بیشتری یافت و توریسم روستایی که در اواسط قرن ۱۸ در انگلستان و اروپا و به عنوان یک فعالیت تفریحی- اجتماعی آغاز شده بود، نیز در جنبه­ های مختلف توسعه پیدا کرد که خود ناشی از توسعه فناوری، افزایش اوقات فراغت و افزایش درآمد بود (اونیل، ۲۰۰۲).
در قرن ۲۰ با روی کار آمدن هواپیما (۱۹۸۴) تقاضا برای سفر و گردشگری و این روند با ورود هواپیمایی سریع (۱۹۷۰) روند صعودی به خود گرفت. امروز گردشگری به عنوان یکی از صنایع روز جهان به شمار می­رود، بطوریکه ۶/۲ تا ۱۰ درصد از مشاغل جهان را به خود اختصاص داده است .

۲-۳-۵- اهمیت گردشگری در توسعه کشورها

افزایش شمار گردشگران موجب رونق یافتن کسب و کار و افزایش درآمد شرکت­ها و مؤسساتی می­ شود که دراین عرصه فعالیت می­ کنند. توسعه گردشگری، به ویژه در کشورهای کمتر توسعه یافته، عامل مؤثری در مقابله با فقر است و موجب افزایش درآمد قشرهای مختلف، کاهش بیکاری، رونق اقتصادی و درنتیجه بهبود کیفیت زندگی مردم و افزایش رفاه اجتماعی می­گردد. بررسی­ها نشان می­دهد که ارزهای به دست آمده از فعالیت­های گردشگری، در تنظیم تراز پرداخت­های بسیاری از کشورها، به ویژه کشورهای کمتر توسعه یافته که معمولاً وابسته به یک محصول اند، مؤثر واقع شده است. شاید به همین دلیل است که لویس ترنر^[۱۰۶] گردشگری را امید بخش­ترین و پیچیده­ترین صنعتی می­داند که جهان سوم با آن رو به روست و معتقد است گردشگری بیشترین قابلیت را برای جانشینی دیگر صنایع درآمد زا دارد (لی^[۱۰۷]، ۱۳۷۸).
امروزه از گردشگری به عنوان گذرگاه توسعه یاد می­ شود (شاربوک^[۱۰۸]، ۱۹۹۸). که با ماهیتی چند بعدی، علاوه بر تأمین نیاز گردشگران، باعث تغییرات عمده­ای در سیستم جامعه میزبان می­گردد (دیوارت^[۱۰۹] و همکاران، ۲۰۰۹). آن گونه که تجربه کشورهای توسعه یافته نشان می­دهد، گردشگری اساساً یک تلاش و فعالیت اقتصادی است، استفاده از فرصت های گردشگری باعث اشتغال بوده و گردشگری نیاز مبرم به سرمایه گذاری انسانی دارد و تنوعی از مشاغل را با نتایج متنوع در انواع و مقادیر گوناگون ارائه می­دهد (ابلیو^[۱۱۰] و همکاران، ۲۰۰۶). گردشگری در محیط های روستایی با توجه به توسعه شهرنشینی، بهبود سیستم حمل و نقل و ارتباطات، افزایش اوقات فراغت و غیره در حال گسترش است (شکری، ۱۳۸۴). صاحب نظران اقتصادی با ملحوظ داشتن همه مسائل متوجه این صنعت، سهم آن را در تدوین برنامه های استراتژیک پررنگ دیده و به عنوان یک الگوی اقتصادی مد نظر قرار می­ دهند.
در کشورهای جهان از گردشگری به عنوان کاتالیزوری کارآمد برای بازسازی و توسعه اجتماعی نواحی یاد شده است (شارپلی^[۱۱۱]، ۲۰۰۲). تا جای که سازمان جهانی گردشگری در بیانیه خود، گردشگری را نیاز اساسی در هزاره سوم معرفی کرده است (حاجی نژاد و همکاران، ۱۳۸۸) و پیش ­بینی می­ کند که در سال ۲۰۲۰ تعداد گردشگران به ۵/۱ میلیارد نفر برسد (شاو^[۱۱۲] همکاران، ۲۰۰۴). که این مقدار بیش از ۱۰ درصد از درآمد ناخالص داخلی کشورها در سطح جهان را شامل می­ شود (دوسویل^[۱۱۳]، ۲۰۰۵). بر اساس این پیش ­بینی، گردشگری در تمام مناطق دنیا در حال رشد می­باشد و این رشد در کشورهای در حال توسعه بیشتر خواهد بود. اروپا، آمریکای شمالی، آمریکای جنوبی، آسیای شرقی و اقیانوسه حدود ۸۰% از گردشگران را خواهند داشت، بنابراین آنها تسلط خود را بر حجم گردشگران حفظ خواهند کرد. گردشگران بین المللی ورودی به آفریقا باید به رشدی حدود ۵/۵% درآمد در سال، طی این دوره برسند و گردشگران ورودی به آسیای جنوبی نیز بیشتر از ۶% رشد خواهند کرد. گردشگری یکی از منابع اصلی اشتغال در سراسر دنیا نیز می­باشد که طبق تخمین سازمانی جهانی جهانگردی حدود ۷/۷۶ میلیون نفر در دنیا در این صنعت به صورت مستقیم اشتغال دارند و چنانچه مشاغل غیر مستقیم اقتصادی نیز به آنها اضافه گردد این مقدار به حدود ۲۳۴ میلیون (۷/۸% از کل مشاغل دنیا) خواهد رسید (سازمان جهانگردی، ۱۳۸۴). کارکردهای گردشگری در کشورها را می­توان در این سه دسته عنوان نمود:
کارکرد اقتصادی گردشگری: گردشگری در تقویت بنیه اقتصادی، کاهش بی­تعادلی منطقه­ای و ارتقاء شاخص­ های توسعه در مناطق غیر برخوردار، توسعه اقتصادی در سطوح محلی، ملی و منطقه­ای، ایجاد تنوع و دگرگونی در ساختار اقتصادی مناطق در سطوح منطقه­ای و بویژه محلی و ثبات اقتصادی در سطح کلان نقش مؤثری ایفا می­ کند (تولایی، ۱۳۸۶). ایجاد اشتغال، کسب درآمد ارزی برای کشور میزبان و بهبود تراز پرداخت­ها، افزایش درآمدهای مالیاتی از محل فعالیت­های اقتصادی مرتبط با گردشگری، ایجاد تعادل منطقه­ای ، تعدیل ثروت، دگرگون ساختن فعالیت­های اقتصادی و سوق دادن درآمد از مناطق شهری به روستاها و بالاخره جلوگیری از برون کوچی روستاییان از اثرات اقتصادی توریسم محسوب می شود (استاد حسین، ۱۳۷۹).

نوع آوا:

آوای بیرونی

نشانه معناشناسی آوایی:

مد متصل

 

معنای ظاهری:

و دست خود را بیرون کشید و ناگهان براى تماشاگران سپید [و درخشنده‏] بود.

 

معنای زایشی:

و دست خود را بیرون کشید و ناگهان برای تماشاگران به شدت سپید و درخشان بود.

 

 

همچنین مد موجود در واژه «السَّمَاءِ» و «مَاءَ» در آیه:N وَ أَنزَلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءَ بِقَدَرٍ فَأَسْکَنَّاهُ فىِ الْأَرْضM^[289] « و از آسمان، آبى به اندازه [معین‏] فرود آوردیم، و آن را در زمین جاى دادیم» فاصله آسمان و مسیر طولانی که آب طی می کند تا به زمین برسد را به تصویر می کشد؛ به عبارت دیگر به عقیده نگارنده مد موجود در این دو واژه سبب امتداد صوت و کشش آوای واژه می گردد و این مفهوم را در ذهن مخاطب تداعی می کند که آب برای رسیدن به زمین باید مسافت طولانی را بپیماید.
ج) مد منفصل:. مانند: قالوا إنّا- إنّا أنزلناه- فى أیّام- کشش «مد منفصل» در مراتب قصر^[۲۹۰]، فوق قصر^[۲۹۱]، توسط و فوق توسط جایز مى‏باشد^[۲۹۲]. به عنوان نمونه در آیه:N إِذَا أَرَدْنَاهُ أَن نَّقُولَ لَهُ کُن فَیَکُونM^[293] «ما وقتى چیزى را اراده کنیم، همین قدر به آن مى‏گوییم: «باش»، بى‏درنگ موجود مى‏شود» که کشش و امتداد صوت در «اذا» شامل همه زمان ها می شود. به بیان روشن تر در واقع مد موجود سبب امتداد آوا در واژه می گردد و این امتداد تداعی کننده نوعی شمولیت در زمان است.

 

إِذَا أَرَدْنَاهُ أَن نَّقُولَ لَهُ کُن فَیَکُون

 

نوع آوا:

آوای بیرونی

نشانه معناشناسی آوایی:

مد منفصل

 

معنای ظاهری:

ما وقتى چیزى را اراده کنیم، همین قدر به آن مى‏گوییم: «باش»، بى‏درنگ موجود مى‏شود.

 

معنای زایشی:

ما وقتی چیزی را در هر زمانی اراده کنیم همین قدر به آن می گوییم باش، بی درنگ
موجود می شود.

 

 

د) مد لازم و مد عارضی: اگر سبب مد، سکون لازم باشد، یعنى به خاطر وقف ایجاد نشده باشد و در رسم الخط قرآن به وسیله «جزم» یا «تشدید» مشخص شده باشد، موجب «مد لازم» مى‏گردد. مانند: ءالان- ضالّین- ص- دابّه. کشش مد لازم را به مقدار «طول» دانسته‏اند^[۲۹۴].
به عنوان نمونه در آیه:N وَ فی‏ خَلْقِکُمْ وَ ما یَبُثُّ مِنْ دابَّهٍ آیاتٌ لِقَوْمٍ یُوقِنُونM ^[۲۹۵] «و در آفرینش خودتان و آنچه از جنبنده پراکنده مى‏گرداند، براى مردمى که یقین دارند نشانه‏هایى است» وجود مد در واژه«دابّه» که سبب کشش آوا می شود، نشانه ای از کثرت جنبندگان می باشد.

 

وَ فی‏ خَلْقِکُمْ وَ ما یَبُثُّ مِنْ دابَّهٍ آیاتٌ لِقَوْمٍ یُوقِنُون

 

نوع آوا:

آوای بیرونی

نشانه معناشناسی آوایی:

مد لازم

همچنین درخواست سوگند می‌تواند شفاهی باشد یا کتبی. این امر تأثیری در اصل سوگند ندارد.^[۲۷۴]

۳-۱-۸-۲- سوگند دلیلی تنهاست

سوگند مربوط به مواردی است که دلیلی برای اثبات ادعا وجود ندارد (اصل) ولی مواردی به طور استثنا وجود دارد که سوگند به همراه ادله دیگر به عنوان دلیل اثبات به کار گرفته می‌شود.

الف ـ ‌اصل: تنها بودن سوگند در دعاوی

از انجا که سوگند، به شهادت طلبیدن خداوند است و در واقع تمسک به نیروهای وجدانی، باطنی و اعتقادی اشخاص است، توسل بدان در صورتی میسر است که قاضی یا طرفین دعوا از حل دعوا با بهره گرفتن از ادله دیگر مأیوس شده باشند.

ب ـ مصادیق استثنایی

در دو حالت استثنایی، سوگند با وجود دلیل یا دلایل در پرونده کاربرد پیدا می‌کند:
الف ـ سوگند تکمیلی ب ـ سوگند استظهاری

۳-۱-۸-۳- سوگند یکی از حقوق طرفین دعوا

با بررسی قوانین، ملاحظه می‌شود که با وجود اینکه ارائه دلیل وظیفه مدعی است و بار اثبات هر ادعا بر دوش مدعی آن است^[۲۷۵] دادگاه نیز، به ویژه در نظام فعلی حقوق ایران، بدون اختیار باقی نمانده‌ و سوای تجویز امکان هرگونه تحقیق به منظور کشف واقع^[۲۷۶] به کار گرفتن و استفاده از برخی دلایل نیز، فارغ از استناد مدعی یا طرف وی، میسر است. به همین دلیل است که مراجعه به کارشناسی، معاینه محل و تحقیقات محلی، امارات قضایی، علم قاضی، حتی سوگند استظهاری (به جز موارد اجباری آن) برای دادگاه ممکن است. تشخیص ارزش قضایی و اثباتی برخی از ادله اثبات دعوا نیز به دادگاه محول شده است.
قاعده: مداخله اصحاب دعوا با یکی از آن‌ ها در سوگند به صورت تقاضای سوگند و ادای سوگند می‌باشد.
در سوگند معمولی یا مبتنی بر درخواست، تقاضای خواهان برای اتیان سوگند طرف دعوا ضروریست. ایتان سوگند بدون تقاضای ذی‌نفع بی‌اعتبار و باطل است.^[۲۷۷] این تقاضا مربوط به خواهان است و درخواست خوانده یا اشخاص ثالث یا تصمیم دادگاه تأثیری ندارد و اثری بر آن مترتب نخواهد بود.
پس از تشخیص احراز جایگاه سوگند و ضرورت مراجعه به آن، دادگاه قرار اتیان سوگند صادر و شخصی که باید قسم یاد کند؛ موضوع، کیفیت، زمان و مکان آن را مشخص و اعلام می کند. در این مرحله نیز در هیچ حالتی، قسم به افراد خارج از دعوا تحمیل نمی‌شود و در میان طرفین دعوا نیز با فرض منسوب بودن عمل به طرفی که باید قسم یاد کند شخص مذکور معین و معرفی می‌گردد.

۳-۱-۸-۴- آثار قاعده مداخله طرف یا طرفین دعوا در سوگند

عمده‌ترین آثار قاعده عبارتند از:
۱. همه شرایطی که در مورد شاهد مقرر شده است در مورد اداکننده سوگند ضروری نیست. بنابراین صرف دعوا حتی اگر عادل نباشد می‌تواند سوگند بخورد. تعداد سوگند نیز به کار نمی‌آید.
۲. زنان نیز می‌توانند بدون رعایت نصاب یا تعداد خاصی با یک سوگند حسب مورد محکوم یا محکوم‌له باشند. به عبارت بهتر یک زن نیز می‌تواند با ادای یک سوگند تکلیف دعوا را روشن نماید.
۳. با توجه به اینکه سوگند حق هر دو طرف دعواست و در اصل ابتدا خوانده دعوا باید ادای سوگند نماید و در صورت ادا نکردن سوگند توسط وی نوبت به خواهان می‌رسد، دعاویی که خوانده در آن حضور ندارد و خواهان نیز دلیلی برای اثبات ادعای خویش ارائه نمی‌نماید دادگاه نمی‌تواند با درخواست خواهان و ادای سوگند او حکم غیابی صادر کند.
۴. برخلاف ادله اثباتی دیگر در صورت نبود تقاضای مدعی دادگاه در صدور قرار ایتان سوگند یا حتی دلالت و راهنمایی کردن ذینفع به وجود چنین حقی، تکلیف ندارد و حتی انجام این امر تخلف انتظامی و خروج از اصل بی‌طرفی دادرس محسوب می‌شود.^[۲۷۸]
۵. در دعاوی‌ای که یک طرف آن شخص حقوقی باشد، با توجه به قابلیت نداشتن اتیان سوگند از جانب شخص حقوقی توسط مدیران شرکت و با عنایت به مبنای سوگند که توسل به اعتقاد درونی و وجدان افراد است و محرومیت شخص حقوقی از این حق معنوی، سوگند راه ندارد.
۶. این ویژگی باعث می‌شود که نه تنها اصل مراجعه به سوگند، اختیاری باشد، طرف مقابل نیز در ادای سوگند الزامی نداشته باشد. این شخص می‌تواند سوگند را رد نماید یا از ادای آن نکول کند تا شخص متقاضی سوگند بخورد. علاوه بر این، تقاضای سوگند تا قبل از ختم رسیدگی قابل انصراف است.

۳-۱-۹- سوگند در دعاوی

سوگند تنها در دعاوی مدنی چه مالی و چه غیرمالی پذیرفته است اما در دعاوی کیفری، منکر سوگند نمی‌خورد، چون دعاوی کیفری تنها با اقرار یا بینه با شرایط خاص خود ثابت می‌شود.^[۲۷۹]
روایتی از امام محمد باقر ـ عَلَیهِ‌السَّلام ـ را به عنوان شاهد مطلب ذکر می‌نماییم:«مردی نزد حضرت علی ـ عَلَیهِ‌السَّلام ـ‌از شخصی شکایت کرد که به او تهمت زده است. حضرت علی ـ عَلَیهِ‌السَّلام ـ به او فرمود: آیا چنین کاری کرده‌ای؟ مرد گفت: خیر. امام ـ عَلَیهِ‌السَّلام ـ به شاکی گفت: آیا بینه داری که آن را ثابت کند؟ شاکی گفت: خیر. می‌خواهم او را سوگند دهم. امام ـ عَلَیهِ‌السَّلام ـ فرمود: بر او سوگندی نیست».^[۲۸۰]

۳-۱-۹-۱- آثار سوگند

باید گفت دین اسلام که سوگند را به عنوان یکی از دلایل اثبات یا ابطال پذیرفته است بر آن فوایدی را نیز مترتب کرده و آثاری را بار نموده است. یکی از آثار سوگند این است که ادعا را قطعی می‌کند، چون قسم در برابر تقاضای مدعی صورت می‌گیرد و اقدام به نام خداوند ایجاب می‌کند که دلیل خلاف آن پذیرفته نشود. بنابراین وقتی بعد از تقاضای مدعی که ابطال ادعای خود را منوط به سوگند منکر می‌کند، بعد از اذان قاضی، مدعی علیه سوگند می‌خورد، سوگند او پذیرفته و ادعای مدعی باطل می‌شود و مدعی نمی‌تواند بعد از سوگند و خاتمه یافتن دعوی، دلیلی بر کذب بودن سوگند مدعی علیه بیاورد. تنها در یک صورت کذب سوگند مشخص می‌شود که خود حالف اعتراف کند که به دروغ قسم خورده است، لذا در این صورت اعتبار قسم یاد شده از بین می‌رود.
اگر کسی که سوگند یاد نموده قبل از صدور حکم اقرار کند که سوگندش دروغ بوده و حق با طرف مقابل است، دادگاه به سوگند او ترتیب اثر نداده و بر حسب اقرار حکم خواهد کرد و اگر حکم صادر شده باشد و مرحله رسیدگی دیگری نداشته باشد کسی که زیان‌دیده می‌تواند خسارت خود را با همان اقرار به سوگند کذب، مطالبه کند.^[۲۸۱]
اگر در دادگاه منکر سوگند نخورد و سوگند را به مدعی برگرداند و مدعی بر اثبات حق خود سوگند بخورد، ادعای او ثابت شده و دعوی خاتمه می‌یابد، اما اگر منکر، نه سوگند بخورد و نه آن را به مدعی برگرداند (اصطلاحاً به این حالت نکول گویند) از طرف دادگاه به مدعی اجازه داده می‌شود که سوگند بخورد و اگر او نیز سوگند نخورد، می‌تواند در دادگاه دیگر با اقامه دلیل ادعای خود را مطرح سازد، اما اگر این ادعا با سوگند پایان پذیرد پرونده بسته خواهد شد و خاتمه خواهد یافت.
البته گفتنی است که سوگند دروغ آثار عقوبت اخروی در برخواهد داشت با توجه به روایات^[۲۸۲] بسیاری که در این زمینه وارد شده است مانند «کسی که به دروغ سوگند بخورد کافر می‌شود» و «به درستی که قسم دروغ، خانه‌ها را از اهلش خالی می کند» و علاوه بر عقوبت اخروی به ۷۴ ضربه شلاق نیز محکوم می‌شود.^[۲۸۳]

۳-۱-۹-۲- سوگند به نام الله

در حقوق امامیه سوگند وقتی اعتبار دارد که به نام الله و دیگر نام‌های خاص خدا باشد و سوگند به صفات خداوند کافی نیست.
علمای امامیه معتقدند: هیچکس را جز به خدای بزرگ (الله تعالی) سوگند نمی‌دهند، خواه یادکننده آن کافر باشد و یا مسلمان و بین این که کافر از کسانی باشد که به خدا معتقد است یا منکر خدا است فرقی نیست.^[۲۸۴] در این مورد روایات^[۲۸۵] بسیاری وارد شده است که به اختصار به برخی اشاره می‌شود:
امام محمدباقر ـ عَلَیهِ‌السَّلام ـ می‌فرماید:«خداوند عزوجل به هر چه که بخواهد بندگانش را سوگند می‌دهد، ولی بندگانش نمی‌توانند جز به او قسم یاد کنند».
همچنین محمد بن مسلم از امام محمدباقر ـ عَلَیهِ‌السَّلام ـ نقل می‌کند که:«هر سوگندی غیر از نام‌های خدا از گام‌های شیطان است».
در لزوم قسم به خدا بین این که قسم خورنده مسلمان باشد یا کافر، فرقی نیست، حتی صاحب جواهرالکلام^[۲۸۶] ادعا کرده که خلافی در این مسئله بین علمای شیعه نیافته است. بنابراین، اثری بر قسم بر غیر خداوند تعالی مترتب نیست، اگر چه متخاصمین، به سوگند به غیرخدا راضی باشند، پس اگر حالف به نام خدا و یکی از نامه ای اختصاصی او سوگند بخورد، کفایت می‌کند، اما تغلیظ سوگند بر حاکم مستحب^[۲۸۷] است. بدین معنا که سوگند را به گفتار یا از نظر زمان یا مکان غلیظ نماید، مثلا در روز جمعه یا مکان‌های مشرفه، یا رو به قبله در حالی که قرآن کریم در دست او باشد،اما قبول تغلیظ بر حالف واجب نیست و می‌تواند به سوگند ساده اکتفا کند. سوگند باید به نام خدای تعالی و صفات مختصه او باشد و دادگاه می‌تواند به مناسبت ملیت کسی که سوگند یاد می‌کند، کیفیت سوگند را، از حیث زمان و مکان و غیره تعیین کند.^[۲۸۸]
و چنان که کسی که قسم به او متوجه شده تشریفات خاص یا تغلیظ سوگند را قبول نکند و قسم بخورد، ناکل محسوب نمی‌شود.^[۲۸۹]

بخش دوّم

 

وکالت در سوگند

 

۳-۲-۱- نمایندگی در سوگند

در ابتدا مناسب است صورت‌های اعطای نیابت در زمینه سوگند و استفاده از دلیل یاد شده برای اثبات دعوی مورد شناسایی قرار گیرد، تا با مطالعه شیوه‌های توکیل در سوگند به این پرسش پاسخ داده شود که در چه مواردی امکان توکیل در سوگند وجود دارد و در کجا نیابت جایز نیست؟ با توجه به مقررات موجود در باب سوگند، می توان وکالت در اتیان سوگند را از توکیل در قبول و رد سوگند یا تقاضای آن تفکیک نمود؛ زیرا ممکن است وکیل دعوی، اختیار ادای سوگند را از ناحیه موکلش صراحتاً اخذ نموده باشد. در این صورت باید دید که آیا وکیل مزبور حق ادای سوگند به نمایندگی از جانب موکلش را پیدا می‌کند یا خیر؟ یعنی وکیل می‌تواند به جای موکلش قسم یاد کند؟ همچنین این امکان وجود دارد که وکیل خواهان، اختیار تقاضای سوگند از خوانده را نیابتاً دارا باشد و یا به عنوان وکیل خوانده، اجازه قبول یا رد سوگند را از موکل خویش داشته باشد. در این صورت این پرسش مطرح است که آیا وکیل می‌تواند به نمایندگی از خواهان و برحسب اختیار ناشی از وکالت‌نامه‌اش، تقاضای سوگند از خوانده نماید یا اگر دعوی به سوگند منتهی شود، به وکالت از ناحیه خوانده سوگند مورد درخواست خواهان را قبول یا آن را به او رد نماید؟ با این توضیح می‌توان توکیل در اتیان سوگند را از توکیل در قبول و رد سوگند، یا تقاضای آن تفکیک و درخصوص هر مورد جداگانه بحث نمود.

۳-۲-۱-۱- وضع حقوقی توکیل سوگند

پرسش قابل طرح این است که اگر خواهان به دلیل فقدان بینه، تقاضای سوگند از خوانده نماید، آیا وکیل خوانده که در دفاع از دعوی شرکت داشته، می‌تواند به جای موکل قسم یاد کند؟ البته اگر چنین اختیاری به او واگذار شده باشد، یا سوگند یاد کردن قابل توکیل نیست و وکیل نمی‌تواند به جای موکل قسم یاد کند، چنان که قانون مدنی بر آن تصریح دارد و چنین مقرر داشته که:«…قسم یاد کردن قابل توکیل نیست و وکیل نمی‌تواند به جای موکل قسم یاد کند».^[۲۹۰]
همچنین در مورد وکیل و یا سایر نمایندگان خواهان که به نمایندگی در دعوی شرکت دارند، این سوال مطرح است که اگر اشخاص یاد شده در معرض یکی از سوگندهایی که متوجه مدعی است قرار گیرند، آیا می‌توانند به جای او سوگند یاد کنند؟ البته اگر چنین اختیاری به آن‌ ها واگذار شده باشد. مثلاً در یمین مردوده که سوگند از جانب خوانده تحمیل می‌شود، یا در یمین استظهاری که در دعوی بر میت مطرح است، یا یمین در دلیل مرکب از شاهد و یمین، آیا ایقاع سوگند به وکالت امکان‌پذیر است؟ ناگفته نماند که مثبت بودن پاسخ در این موارد، ما را با پرسش دیگری مواجه می‌سازد و آن این که آیا یمین برای اثبات مال غیرجایز است؟
با مراجعه به گفتار فقها، منعکس در تألیفاتشان، می‌توان در زمینه توکیل در اتیان سوگند با توجه به اختلاف آرای فقها دو دیدگاه یا نظریه را مطرح ساخت. نظریه‌ای که به منع توکیل در سوگند معتقد است و دیدگاهی که به توکیل پذیری قسم متمایل است و از آن دفاع می کند. نکات قابل توجه در این دو دیدگاه بدین شرح است:

الف ـ نظریه منع توکیل در سوگند

دفاع و هواداری از نظریه توکیل ناپذیری سوگند در مباحث پراکنده از کتاب وکالت، قضا و شهادات و کتاب الایمان صورت گرفته است. مثلاً در مبحث وکالت، فقها با تصریح به موارد غیرقابل نیابت، سوگند را از مصادیق آن دانسته و بر توکیل‌ ناپذیری آن اشاره دارند.^[۲۹۱] همچنین در مسئله رد سوگند به وکیل نیز این تصریح وجود دارد که رد سوگند به وکیل جایز نیست. صاحب مناهل در این زمینه می‌گوید:«اذا و کل غیره فی دعوی فادعی الوکیل فی غیبه الموکل فانکر المدعی علیه فلایصح الرد علی الوکیل…»^[۲۹۲] سپس اضافه می‌کند که آیا در این مورد، موکل ملزم به حضور می‌باشد تا سوگند به او رد گردد، یا این که خوانده به اقرار یا سوگند الزام می‌گردد؟ قول دوم را در نهایت قوت می‌داند، به ویژه اگر موکل در سفر باشد و حضور او در دادگاه با مشکل همراه باشد.
علاوه بر این تصریحات، می‌توان به رأی فقها درخصوص یمین برای اثبات مال غیر اشاره داشت. اینان در تألیفات خویش تصریح دارند که یمین برای اثبات مال غیر جایز نیست.^[۲۹۳] مثلا شخصی که مالی در اختیار دارد، خواه حقی بر آن داشته باشد یا نداشته باشد می‌تواند سوگند یاد کند که مال متعلق به دیگری است؟ همچون مرتهنی که سوگند بخورد مال متعلق به راهن است. در این موارد گفته‌اند سوگند شخص مؤثر نیست، چون بر اثبات مال غیر، قسم یاد نموده است. علامه در این مورد می‌فرماید:«… لوادعی رهنا او اقام شاهداً انه للراهن لم یحلف لان یمینه لاثبات المال الغیر…»^[۲۹۴] محقق نیز گفته علامه را تأیید می‌کند و در جای دیگر می‌گوید:«و لایحلف من … و لا لیثبت مالالغیره»^[۲۹۵] صاحب جواهر نیز بر این عقیده است و می‌گوید اگر حالف بر مال غیر هم حقی داشته باشد، سوگندش مؤثر نیست. تنها از قول کشف اللثام نقل می‌کند که می‌گوید:«…الا الولی لمال المولی علیه … فقوله بمنزله قول المولی علیه».^[۲۹۶]
شهید اول نیز سوگند بر اثبات مال غیر را جایز نمی‌داند و تصریح دارد که:«لایمین لاثبات مال الغیر…»^[۲۹۷] ولی اضافه می‌کند که اگر حالف حقی در مال غیر داشته باشد، در صحت سوگند او نظر همچون طلبکاران میت، زمانی که شاهدی داشته باشند، یا مرتهن زمانی که شاهدی بر مالکیت راهن اقامه کند.
صاحب عروه نیز در این زمینه تصریح دارد که امکان رد سوگند در مواردی که حق از آن مدعی باشد و دعوی هم جزمی باشد، وجود دارد و لذا استثناء مورد تصریح فقها مربوط به جایی است که مدعی به سمت وکیل یا ولی یا وصی در دعوی شرکت داشته باشند و یا دعوی ظنی باشد که در این صورت‌ها، «لایجوز الرد لعدم جواز الحلف علی مال الغیر…»^[۲۹۸].
ناگفته نماند که بنا به اعتقاد صاحب جامع المدارک، نظریه عدم جواز حلف برای اثبات مال غیراجماعی است و اختلافی در آن دیده نمی‌شود. بلکه مقتضی اصل چنین است.^[۲۹۹] اما صاحب ریاض می‌گوید با وجود اجماعی که از ظاهر مسالک استنباط می‌شود می‌توان گفت دلیلی جز اطلاق پاره‌ای از نصوص بر عدم ثبوت حق به یمین غیر مستحق، وجود ندارد.^[۳۰۰]
صاحب عناوین نیز با تدوین قاعده‌ای تحت عنوان: «الحلف لاثبات مال الغیر، غیر جائز»^[۳۰۱] معتقد است که دلیل قاعده علاوه بر اجماع چند چیز است. نخست آن که نوعاً بر افعال دیگران نمی‌توان اطلاع یافت و حال آن که حلف برای حصول اطمینان است به واقع و سوگند دیگری نمی‌تواند موجب حصول اطمینان گرد. زیرا بی‌اطلاعی دیگری بر آن چه که مدعی و منکر آگاهند؛ امکان‌پذیر است. بنابراین آن چه که موجب اطمینان است، حلف و اقرار طرفین دعوی است در نتیجه سوگند دیگری در این موارد فاقد اثر می‌باشد. ضمن آن که مقتضی ادله این است که بینه و سوگند بر عهده مدعی و منکر است. همچنین دلیلی بر جواز وکالت، نیابت و حتی ولایت در سوگند وجود ندارد و اصل عدم ترتب اثر بر فعل دیگری است. مگر آن که ثابت شود که سوگند وکیل، همچون سوگند اصیل است. در حالی که دلیلی هم در این مورد موجود نیست. از سوی دیگر این ادعا یا گفته که بر وکیل، ولی و وصی عنوان خوانده و صدق منکر صحیح است، پس یمین متوجه آنان می‌گردد. یا این که صدق مدعی بر هر یک از این اشخاص درست است و در نتیجه یمین مردوده متوجه آنان می‌گردد، گفته‌ای مخدوش و مردود، به دلیل ممنوع بودن آن. بلکه حتی اگر بپذیریم که ادعا و انکار این اشخاص، ادعا و انکار اصیل محسوب می‌گردد، باز این امر موجب نمی‌گردد که سوگندشان را به جای سوگند اصیل بدانیم. سپس ایشان به ذکر مواردی می‌پردازد که مورد اختلاف است. به این معنا که آیا سوگند دیگری غیر از اصحاب دعوی مؤثر است؟ همچون امتناع بدهکار از سوگند با وجود یک شاهد به نفع طلبکاران که شهادت به وجود دین می‌دهند، یا امتناع ورثه مدیون از سوگند، با وجود یک شاهد به نفع طلبکاران و وجود این میت، که در این دو مورد احتمال داده‌اند سوگند طلبکاران با وجود شاهد جایز است. با کمی دقت می توان فهمید که موارد یاد شده با موضوع سوگند برای اثبات مال غیر منطبق نمیباشد و نمی‌توان به آن استناد نمود.
قانون مدنی نیز در پاسخ به این سوال که سوگند متوجه چه کسی می‌گردد؟ ‌مقرر می‌دارد:«قسم به کسی متوجه می‌گردد که اگر اقرار کند، اقرارش نافذ باشد».^[۳۰۲] تنظیم این ماده به گونه‌ای است که ممکن است این توهم را به وجود آورد که سوگند می‌تواند متوجه وکیل باشد. اما برای دفع این توهم بلافاصله قانونگذار در ماده بعدی تصریح می کند که «قسم یاد کردن قابل توکیل نیست»^[۳۰۳] در توضیح این ماده باید گفت؛ زیرا قابل تفویض نبودن سوگند به دیگری از آن جهت است که سوگند با تکیه بر وجدان شخصی یادکننده ادا شود.

سعدی، به تصوف مثبت و مفید و تربیت و اخلاق عارفانه نظر دارد و خدمت خلق و معاشرت و صحبت با مردم و دانش اندوزی را توصیه می‌کند و تمتع و بهره‌گیری از دنیا را به صورت معتدل و مشروع جایز می‌شمارد.
اساساً سعدی در مقابل تندروی‌های تصوف موضع گیری مخالف دارند. سعدی در تمام آثار خود، اعم از گلستان، بوستان، غزلیات و سایر آثارش کمترین نامی از حلاج نمی‌برد. نه نام و نه صفت و عملکرد او. سعدی علی رغم تأثیرپذیری از تصوف با هرگونه افراطی گری صوفیانه مخالفند.
در نظر سعدی، شطحیات و طامات مذموم و ناپسند است. ومی‌گوید:
به صدق و ارادت میان بسته دار ز طامات و دعوی زبان^[۴۱]
طامات را در کنار دعوی می‌آورد. این اختلافی عقیدتی و فرهنگی و بزرگ است. یک غزل سعدی حکایت قاطعی برای سنجش این دو است.

با استناد به سخنان سعدی در بوستان، آشکار می‌شود که او نیز مثل بسیاری از شاعران و نویسندگان، زیر نفوذ تصوف قرار داشته، و تصوف راستین و صوفیان بزرگ را می‌ستاید، به ایشان ارادت می‌ورزد و آنان را به مثانه اسطوره‌های پرهیز، فضایل اخلاقی و انسان دوستی به مخاطبان خویش معرفی می‌کند.
سعدی در بوستان باب‌های جداگانه‌ای را به احوال و مقامات عرفانی اختصاص می‌دهد و در گلستان به تکریم قناعت و درویشی می‌پردازد و در جای ‌جای این دو اثر نشان می‌دهد که در آموزش و تعلیم اخلاق عرفانی ـ که خود طی سال‌ها سفر و کسب تجربه‌ های بی‌شمارآن‌ها را در جان و روح خویش گنجانیده است ـ مهارت و تبحّر بسیاری دارد.
اما غزلیات سعدی، همه شور و حال و وجد است. سعدی در غزلیات از تعلیم و پند و اندرز آشکار بوستان و گلستان دست می‌کشد و با شور عاشقانه و عارفانه‌اش به ترسیم طریقت روحانی خویش دست می‌زند. سعدی در غزلیات به نوعی با عرفانی شهودی مواجه است.^[۴۲]
۳ـ۷ـ۳ـ مدارا و تساهل از دیدگاه سعدی
میان اندیشمندان تراز اول ایران زمین، کمتر کسی را می‌توان یافت که به اندازه‌ی سعدی برای مدارا ارج قائل شده باشد بیشتر طرز تفکر غالب در این آثار با توجه به شرایط زمانی و محیط زندگی و زمینه‌های تربیتی و تحصیلی سعدی است.
از آنجا که مفهوم مدارا بسیار گسترده و دارای جنبه‌های متعدد و شاخص‌های متنوعی است.
این شاخص‌ها را می‌توان تحت دو عنوان یا دو گروه دسته‌بندی کرد:
ـ شاخص‌های مربوط به انگیزه‌ها و زمینه‌های مدارا
ـ شاخص‌های مربوط به جلوه‌ها (مظاهر) و آثار (نتایج) مدارا
در اینجا تنها به یک نمونه از گلستان پسنده می‌کنیم
در واقع، مشکل و مانع اصلی در اینجاست که انسان هنگام قضاوت درباره‌ی خود و متعلقاتش اعم از فرزندان، اندیشه‌ها، باورها، و غیره غالباً در معرض نوعی پیش داوری جانب‌دارانه و «تصور کمال» قرار می‌گیرد که سعدی از آن به «پرده‌ی پندار» تعبیر کرده است:
نبیند مدعی جز خویشتن را کـه دارد پرده‌ی پـنـدار در پـیـش
گرت چشم خدابینی ببخشند نبینی هیچ کس عاجزتر از خویش ^[۴۳]
«در گذشته من از دوست خود روی برمی‌تافتم، اگر کیش وی را همسان عقیده‌ی خویش نمی‌یافتم ولیکن امروز قلب من پذیرایِ هر نقش شده است: چراگاه آهوان، صومعه‌ی راهبان، بتکده، کعبه، الواح تورات، مصحف قرآن، و… من به این وحدت عشق سرسپرده‌ام.»
۳ـ۸ ـ بهاء الدین احمد سلطان ولد
بهاءالدین احمد، پسر مولانا جلال‌الدین بلخی (مولوی) معروف به سلطان ولد یا ابن عارف، از عارفان اواخر قرن هفتم و اوایل قرن هشتم هجری است. وی در تاریخ ۵۴۳ ق متولد و در تاریخ ۶۲۸ق درگذشته است. سلطان ولد، صاحب سجاده و خلیفه پدر خود مولوی بود. وی علوم ظاهری و باطنی را از پدر، شمس الدین تبریزی، پدر زن خود شیخ صلاح الدین فریدون زرکوب، و شیخ حسام الدین چلبی حسن بن محمد، تحصیل نموده در عرفان به مقام بلندی رسید. پدرش می­گفت که آمدن من در دنیا به جهت ظهور تو بود و این سخنان اقوال من می­باشد و تو فعل من هستی. عبدالرحمن جامی درباره سلطان ولد چنین آورده است: «سید برهان الدین محقق و شیخ شمس الدین تبریزی را خدمت­های شایسته کرده و با شیخ صلاح الدین که پدر خاتون وی بود، ارادت تمام داشت و پانزده سال چلبی حسام الدین را قائم مقام و خلیفه پدر خود می­داشت و به سال‌های بسیار کلام والد خود را به لسان فصیح و بیان فصیح تقریر می­کرد. وی را مثنوی است بر وزن حدیقه حکیم سنائی بسی از معارف و اسرار در آنجا درج کرده است، بارها خدمت مولانا وی را خطاب کردی: »انت اشبه الناس بی خلقا و خلقا و عظیم دوستش داشتی، گویند که به قلم ستبر بر دیوار مدرسه خود نوشته بود که بهاءالدین ما نیکبخت است و خوش زیست و خوش می­رود و الله اعلم.
سلطان ولد علاوه بر پایان ششم مثنوی، دیوانی مرتب و منظومه­ای به طرز مثنوی پدرش دارد و کتاب دیگری نیز تألیف کرده بنام «ولدنامه» که مشتمل بر شرح حال پدر و جدش می­باشد. وی بعد از وفات حسام الدین حسن بن محمد (متوفی به سال ۶۸۴ هجری) که از اکابر اصحاب جلال الدین رومی و خلیفه و جانشین وی در تمامی فنون طریقت خلیفه همین حسام الدین شد ودر سال ۷۱۲ هجری در قونیه وفات یافت و در جوار پدرش مدفون گردید. سلطان ولد ذوقی عارفانه و قریحه­ای شاعرانه داشت و به لغت و شعر ترکی نیز آشنا بود به همین جهت وی یکی از عوامل انتشار ادبیات ایران در ترکیه و از بانیان ادبیات عثمانی می­باشد و مثنوی­های رباب­نامه و ولدنامه او مدت­ها سرمشق ایشان بوده است. تولد او در شهر لارنده در روز ۲۵ ربیع الثانی سال ۶۲۳ هجری و مرگش در قونیه در روز دهم رجب سال ۷۱۲ هجری اتفاق افتاده است.
بهاءالدین سلطان ولد در نظم و نثر فارسی مهارت داشته و مجالس و تقریرات و مشافهات پدر را در کتابی به نام «فیه مافیه» جمع کرده است؛ و کتابی خود در تصوف نوشته که به نام «معارف سلطان ولد» مشهور است. دفتر هفتم مثنوی را به خطا به او نسبت می­ دهند. از منظومه­های او سه مثنوی در دست است. یکی به نام «رباب نامه» در دو مجلد و دیگری به نام «ولدنامه» که در سال ۶۹۰ هجری به پایان رسانیده است. دیوان اشعار وی که در دست است، شامل سیزده هزار بیت می­باشد که در آن به «ولد» تخلص نموده است.
۳ـ۹ـ مولانا رومی
جلال‌الدین محمد در ششم ربیع‌الاول سال ۶۰۴ هجری در شهر بلخ متولد شد. سبب شهرت او به «رومی»و «مولانای روم»، طول اقامت و وفاتش در شهر قونیه از بلاد روم بوده است. در مورد سن جلال الدین در زمان هجرت پدر اختلاف نظر وجود دارد برخی آن را پنج سال می‌دانند و برخی معتقدند وی سیزده سال داشته است. جلال‌الدین در بین راه در نیشابور به خدمت شیخ عطار رسید و مدت کوتاهی درک محضر آن عارف بزرگ را کرد.
در هفده سالگی به امر پدر با گوهر خاتون دختر خواجه لالای سمرقندی که بسیار محترم و معتبر بود، ازدواج کرد و این وصلت در شهر لارنده در سال ۶۲۲ هجری اتفاق افتاده و نتیجه آن بها‌ءالدین محمد معروف به سلطان ولد و علا‌ءالدین محمد دو پسر مولانا می­باشند.
۳ـ۹ـ۱ـ تصوف در دیدگاه مولانا
از دیدگاه مولانا، تصوف به معنای عشق، رهایی از خویشتن و فنا فی الله بود. مولانا، تصوف را عرفان، عشق، جذبه و کمال یابی در عالم حقیقت می­داند. مولانا برای تشریح دیدگاه­ های فلسفی و اخلاقی خویش و بیان و تبلیغ اندیشه و عقیده وحدت وجودی خود، از امثال و حکم بهره می­گیرد و با بهره گرفتن از زبان مردم و متناسب با روان­شناسی آن‌ ها، آرای خود را مطرح می­ کند و از به‌کارگیری اصطلاحات غامض و پیچیده­ای که در آثار صوفیانی چون ابن عربی وجود دارد، خودداری می­ کند. مولانا که در مرحله اول یک معلم اخلاق و یک مربی بود، راه احساس و ادراک باطنی را بی­اعتبار می­دانست و تنها به عقل اهمیت می­داد. مولانا از اصطلاحات فلسفی عصر خود از قبیل: عقل کل، عقول افلاک، تجسم اعمال در دنیا و آخرت و هیولا، فقط برای بیان اعتقادات اخلاقی و عمل استفاده می‌کرد. ولی همچون پدر و سید برهان‌الدین و شمس الحق، به فلسفه و فیلسوفان اعتراض داشت و هرگز قصد تعالیم فلسفی را نداشت.
مولانا زیستن در خیالات را روا نمی‌دانست و با مظاهر صوفیانه عصر خود، به شدت مخالفت می‌کرد.

 

دفتر صوفی سواد و حرف نیست

جز دل اسپید همچون برف نیست[۴۴]

مولانا، تصوف رایج بین اهل خانقاه را نمی­پسندید و به رسم چله‌نشینی، اعتقادی نداشت. او حتی معتقد به ایجاد سلسله یا طریقتی خاص نبود و مولویان یا مولویه، مریدان خلفا و تربیت یافتگان مشایخ او بودند که بنا به رسم آن زمان، آداب و تربیت مجالس سماع او را همراه با تعلیم و قرائت مثنوی و غزلیات مولانا، به صورت طریقت خاص در آورده و همچون دیگر سلسله­های صوفیه، طریقت مولویه را بنیاد نهادند.
۳ـ۹ـ۲ـ سیر و سلوک مولانا
مولانا همواره مبلغ سیر و سلوک موحدانه بود و عمل به شریعت و دوری از اعمال متظاهرانه که نافی اخلاص در عمل باشد را بر پیروان و مریدان خود واجب می‌دانست. مولانا، طریقت و شریعت را لازم و ملزوم یکدیگر می‌دانست و اطلاعات و اجرای کامل شریعت را، هدف اصلی سالک در نیل به حقیقت تلقی می‌کرد و تنها انسان کامل را شایسته ارشاد و رهبری معرفی می‌کرد. مولانا اگر چه ترک همسر و فرزند و حتی حال و کسب را لازمه­ی سیر و سلوک روحانی نمی­دید، اما قطع تعلقات را، رهانیدن روح از تشویش و دغدغه­ی بیهوده و سرآغاز اتصال با دنیای غیب و مبدأ هستی بر می­شمرد.

 

قرب حق نه بالا نه پستی رفتن است

قرب حق از حبس هستی رستن است[۴۵]

۱-۱-۳-رئالیسم روانشناختی:
«واقع گرایی روان شناختی به تصویر کردن حقیقت کار درونی ذهن وفادار است و به تشریح دنیای درونی شخصیت ها و تجزیه و تحلیل تفکر،احساس و ادراک آنها می پردازد،از این رو واقع گرایی روانشناختی به حالت ها و عواطف پیچیده ذهنی و ویژگی های درونی شخصیت های داستان توجه دارد و به انگیزه های رفتاری که از شخصیت ها سر می زند ،می پردازد.» (میرصادقی،۱۳۸۸: ۳۱۲)
۲-۱-۳-رئالیسم جادویی:
رئالیسم جادویی شاخه ای است از مکتب رئالیسم و مکتب ادبی مستقلی شمرده نمی شود.(میرصادقی،۱۳۸۸: ۳۱۱)«خاستگاه رئالیسم جادویی کشورهای آمریکای لاتین و جهان سوم است.نویسنده رئالیست جادویی می کوشد در عین طرح مسائل تاریخی،سیاسی و اجتماعی سرزمین خود،افسانه ها،عقاید و باور های قومی آن رابازسازی کند.» (سیدحسینی،۱۳۷۱: ۳۱۷-۳۱۸)
۳-۱-۳-رئالیسم انتقادی:
«اصطلاح واقع گرایی انتقادی یا رئالیسم انتقادی، اولین بار برای توصیف آن دسته از آثار ماکسیم گورکی، نویسنده روسی به کار رفت که در آنها شخصیت هااز محیط خویش جلوترند و برای رسیدن به وضع اجتماعی تازه تلاش می کنند، یعنی این شخصیت ها بااوضاع و احوال حاکم براجتماع در نبردند و برای تغییر آن در تلاش اند.» (سیدحسینی،۱۳۷۱: ۳۰۱)

«بعضی ازمنتقدان آمریکایی، اصطلاح واقع گرایی انتقادی را برای آن دسته از ادبیات داستانی واقع گرا که در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم در آمریکا رایج بود،‌به کار بردند که در آنها نویسندگان به انتقاد ازجامعه و تحلیل وبررسی مسائل اجتماعی توجه داشتند. » (میرصادقی،۱۳۸۸: ۳۱۱)
۴-۱-۳-رئالیسم نو:
«تجدید و احیای واقع گرایی را در رمان و داستان کوتاه که زندگی مردمان فقیر را در صحنه های امروزی توصیف می کند،‌واقع گرایی نو می گویند.» (میرصادقی،۱۳۸۸: ۳۱۳)
۲-۳-رمانتیسم :
رمانتیسم بیش از اینکه یک جریان ادبی و هنری باشد،مرحله ای از حساسیت اروپایی است که در اواخر قرن هجدهم در انگلستان و آلمان و سپس در قرن نوزدهم در فرانسه، ایتالیا،اسپانیاو در کشورهای اسکاندیناوی ظاهر شد.(سید حسینی،۱۳۷۱: ۱۶۱) «رمانتیسم در اصل یک جنبش انقلابی است و شعارهای آن همان سخنان فلسفی و سیاسی است که تقریبأهمه آنها در اصل روشنگری مطرح شده است:بیان آزادحساسیت های انسان و تأیید حقوق فردی.» (همان:۱۶۱)
«در تعریف رمانتیسم بیشتر بر روی انواع فرار رمانتیک ها تکیه میشود:فرار به رؤیا،فرار به گذشته،به سرزمین های دوردست،به تخیل»(همان: ۱۶۲)«هنرمندان رمانتیسم، قواعد کهن را یکسره در هم شکستند و به جای عقل و منطق، بنیان هنر خود را بر تخیل، احساسات، تأکید بر فرد گرایی،‌ خودجوشی،‌آزادی ازقواعد و ضوابط ادبی ارسطویی ،‌برتری تخیل بر منطق،‌ستایش طبیعت و دلبستگی شدید به گذشته به خصوص اسطوره های ملی و عرفانی قرون وسطی استوار ساختند. » (میرصادقی،۱۳۸۸: ۱۴۸)
از حیث تطور تاریخی،رمانتیسم در حیات خود سه گرایش متفاوت را پشت سر گذاشت. (داد،۱۳۷۱: ۲۴۶)
« مرحله ابتدایی که از آن با عنوان رمانتیسم احساساتی یاد می شود. مهمترین ویژگی این رمانتیسم، سفر به دنیای ناشناخته یا گذشته های دور، پناه بردن به طبیعت و دنیای مالیخولیایی، دورشدن از واقعیت های زندگی اجتماعی و وقایع روزمره و توجه به طبیعت بشر و بشر طبیعی.» (همان)
مرحله دوم که به آن رمانتیسم عرفانی می گویند.«اعتقاد به وجود جان جهان و منشأ ربوبی روح بشر منجر به میل شدید به بازگشت به این مرحله از زندگی روحانی نزد پارهای از شعرای رمانتیک گردید.» (همان،۲۴۷ )
مرحله سوم که به آن رمانتیسم اجتماعی می گویند،زیرا «مقدمه ای بر مکتب رئالیسم شمرده می شود و علاقه به هم آهنگی با زمان و مکان، توجه به مسائل اجتماعی و روابط میان فرد و جامعه ازمهمترین ویژگی های آن محسوب می شود.» (همان،۲۴۷)
مهمترین ویژگی های مکتب رمانتیسم را می توان به اختصار چنین توضیح داد:
۱- نمایش زیبایی، خوبی و شادی در کنار زشتی، بدی وغم، توجه به جامعه و قوانین اخلاقی و عشق (سیدحسینی،۱۳۷۱: ۱۷۹)
۲- پایبندی به احساس و خیال پردازی به جای کشف شهود و رسیدن به حقیقت بر این اساس هنرمند رمانتیک آنچه را هست نمی گوید و از آنچه باید باشد بحث میکند.(همان:۱۷۹)
۳- الهام گرفتن از ادبیات قرون وسطی و اسطوره ها و قصه های ملی و بومی کشورهای خود ودیگر کشورها.(همان:۱۷۹)
۴- توجه به تزئین،‌آرایش و زرق و برق اثر به جای روشنی و رسایی آن. (همان:۱۷۹)
۵- رمانتیک ها با اعتقاد به اینکه دستورالعمل های ادبی مانع آزادی فکر و بیان است، هر نوع ضابطه و اصولی را به کناری انداختند و قواعد کلاسیک را به کلی نقض کردند. (همان،۱۷۹)
۶- «هنرمندرمانتیک،به دنبال آزادی از قواعد کلاسیک، فرماروائی من را در هنر مستقر می سازد و به وسیله هنر،خواهش های دل و رنج های روح خود را بیان می دارد.» (همان،۱۸۰)
۷- «آزردگی از محیط و زمان موجود و فرار به سوی فضاها یا زمان های دیگر ، دعوت به سفر تاریخی یا جغرافیایی، سفر واقعی یا بر روی بال های خیال، یکی دیگر از ویژگی های رمانتیک است. » (سیدحسینی،۱۳۷۱: ۱۸۱)
۳-۳-ناتورالیسم:
ناتورالیسم یا طبیعت گرایی مکتبی است که براساس نظریه ای فلسفی به همین نام در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، ابتدا در فرانسه به وجود آمد و پس از آن به سایر کشورها از جمله آمریکا و انگلستان راه یافت. (میرصادقی،۱۳۸۸: ۲۷۵) «به موجب اصل ناتورالیسم تمام پدیده های هستی در طبیعت و در محدوده دانش علمی و تجربی جای دارد و هیچ چیز در ورای ماده وجود ندارد. » (داد ،۱۳۷۱: ۴۵۶) پیشروان این مکتب می کوشند، با بهره گرفتن از روش تجربی به تشریح حوادث و رویدادهای زندگی بپردازند. آنها، انسان، عادات، اخلاق، شخصیت، رفتار و سرنوشت او را تحت تأثیر نیروهای بیرونی(جامعه و طبیعت) و نیروهای درونی (توارث و ضمیر ناخودآگاه)می دانند و براساس ، همین فلسفه، انسان را محکوم آیین طبیعت و جبر علمی نشان می دهند،‌نه آزاد و با اراده . (سیدحسینی،۱۳۸۵: ۴۰۷)امیل زولا، نویسنده فرانسوی، پایه گذار این مکتب ادبی چنین فرض میکند که:« دنیای بشری نیز تابع همان جبری است که بر سایر موجودات طبیعت حکمفرماست.» (همان:۴۰۶ )
گفتنی است که اغلب محققان ، دو اصطلاح رئالیسم و ناتورالیسم رامترادف به کار برده اند، حتی گفته اند: رئالیسم و ناتورالیسم یک چیزند . باید گفت ناتورالیسم با رئالیسم تفاوت دارد اما مستقل از آن نیست . ناتورالیست ها عناصر مهم تازه ای بر رئالیسم افزودند و آن را از رئالیسم جدا کردند.
ویژگی های مهم مکتب ناتورالیسم به اختصار چنین است:
۱- نویسنده ناتورالیسم چنانچه امیل زولا در مقاله خود اشاره میکند،مانند آزمایشگری که هیچ احساسی نسبت به موضوع مورد آزمایش خود نشان نمی دهد، با بی طرفی کامل و بدون آنکه احساسات خود را دخالت دهد به برسی صفات ، مشخصات ، هوس ها، تهورات ، رفتار و عادات افراد و اجتماعات بشری می پردازد. (سیدحسینی،۱۳۷۱: ۴۰۶)
۲- ویژگی دیگری که ناتورالیست ها توجه خاصی به آن دارند،« تأثیر وراثت در وضع روحی اشخاص است، زیرا معتقدند، شرایط جسمی و روحی هرکس از پدر ومادرش به او رسیده است. » (همان،۴۰۷)
۳- شخصیتهای رمان ناتورالیستی، اغلب طبقه متوسط یا کارگرهایی هستند که به شدت تحت تأثیر غریزه جنسی، گرسنگی، ترس، بیماری و محیط سرشاراز فساد، خشونت و هرزگی قراردارند و نهایت کار آنها جبراً انحطاط و مرگ است. (میرصادقی،۱۳۸۸: ۲۷۶)
۴- موضوع ناتورالیسم اغلب بیان زشتی ها، فجایع فقر، بی عدالتی ها و زندگی مردمانی است که ا سیر نیازهای حیوانی از قبیل گرسنگی، غرایز جنسی یا قربانی مفاسد اخلاقی هستند. چنان چه گویی هیچ چیز دیگری جز پلیدی، پریشانی، بی عدالتی و ننگ در دنیا وجود ندارد.(سیدحسینی،۱۳۷۱: ۴۰۹-۴۰۸)
۵- «ناتورالیسم به صورت قیامی علیه پیشداوری ها و قراردادهای اخلاقی و مذهبی پا به میدان می گذارد. سانسوری را که جامعه بر بخشی از مظاهر طبیعت و زندگی اعمال کرده است در هم می شکند. از چیزهایی سخن می گوید و مناظری را تشریح میکند که تا آن روز در آثار ادبی راه پیدا نکرده بود.» در آثار ناتورالیست ها برای نخستین بار عشق به عنوان نیازی جسمانی و جنسیت به منزله تجربه ای مشروع مطرح می شود. (همان،۴۰۸)
۶-توجه به زبان محاوره و آوردن گفت و گوی شخصیتها ی داستان متناسب با خصوصیات ذهنی،‌تربیتی، وضع و مقام و سن و سال آنها، یکی از برجسته ترین ویژگی های ناتورالیسم است که تأثیر بسیاری بر ادبیات گذاشت. (همان،۴۱۲)
۷-از دیگر ویژگی های مکتب ناتورالیسم، توجه بیش از حد به توصیف جزئیات صحنه ها و حوادث است. زیرا آنها معتقدند، ‌حقیقت تنها از طریق معاینه و بررسی دقیق اشیاء حاصل می شود. (میرصادقی،۱۳۸۸: ۲۷۶)
۴-۳-سوررئالیسم:
سوررئالیسم به معنی« گرایش به ماورای واقعیت یاواقعیت برتر»(میرصادقی،۱۳۸۸: ۱۹۶) مکتبی است که ازنظر تاریخی در حدود سال ۱۹۲۰ بعد از جنگ جهانی اول در فرانسه آغاز شد. (سیدحسینی،۱۳۷۱: ۷۸۵) «سوررئالیسم در درجه نخست عصیان است این عصیان حاصل هوس روشنفکرانه نیست،بلکه برخوردی است تراژیک بین قدرت های روح و شرایط زندگی،سوررئالیسم از ناامیدی عظیم در برابر وضعی که انسان بر روی زمین به آن تنزل پیدا کرده است و امید بی انتها به دگردیسی انسانی زاده شده است.»(همان:۷۸۳) و به سخن دیگر عصیانی است در برابر دنیا و زیر سئوال بردن آن. (همان:۸۰۸)
«سوررئالیست می کوشد ذهن را هنگام خلق اثر از قید منطق و استدلال، قانون علیت و اراده رها سازد. » (داد،۱۳۷۱: ۲۱۰) از این رو ذهن نویسنده سوررئالیست «پیوسته بین جاذبه اصل اشتیاق و اصل واقعیت،بین رویا و زندگی مادی و بین سنت باطنی و انقلابی ترین آموزه های دنیای مدرن در جستجوست و به جای بحث در باره جنبه های تئوریک می کوشد تا غریب ترین حوادث هستی را که حاکی از تداخل ذهن و عین یا رؤیای فردی و حوادث زندگی مادی و اجتماعی است نشان دهد.» (سیدحسینی،۱۳۷۱: ۸۴۶)
مکتب سورئالیسم «رابطه ای با قوانین زیبا شناسی و اصول اخلاقی ندارد. زبان قرن بیستم است و نابسامانی ها و آشفتگی های زمان را بازگو می کند.» (همان:۷۹۶)
مهمترین خصوصیت های مکتب سورئالیسم را می توان به اختصار چنین توضیح داد:
۱- سورئالیست ها به دلیل اعتقاد به دنیایی که در آن سوی واقعیت ملموس وجود دارد،‌ ارتباط با دنیای اطراف و بازآفریینی زندگی عادی و طبیعی و اجتماعی را کاری بیهوده می دانند.(میرصادقی،۱۳۸۸: ۱۹۶) «بنابراین سوررئالیست ها برای رسیدن به دنیای فرا واقعیت ازدنیای واقع دور می شوند تا در جهان اوهام و اشباح نفوذ یابند. آن ها معتقدند تنها بارویکرد به عالم وهم تا آن حدی که عقل بشری سلطه خود را از دست بدهد می توان به آن جا رسید که عمیق ترین هیجان هستی را درک و بیان کرد.پس هر جا که قوه تخیل آزادانه و بدون ممانعت ذهن نقاد تجلی کند،واقعیت برتر ظاهر می شود.» (سیدحسینی،۱۳۷۱: ۸۲۴)
۲- پیروان این مکتب،« اشکال بیمارگونه،‌تصور و خیال، وهم و هذیان،‌شیوه بیان جنون آمیز، نگارش خودکار و تداعی معانی را بهترین شیوه نشان دادن واقعیت می دانستند و آثار خود را تحت تأثیر این عناصر به وجود می آوردند». (میرصادقی،۱۳۸۸: ۱۹۶)
۳- «به دلیل اعتقاد هنرمندان سورئالیست به بیهودگی، غیر واقعی و پوچ بودن دنیا، اغلب آثار آن ها رنگی از ریشخند و طنز و هزل دارد.» (همان،۱۹۷)
۴- سوررئالیست ها چون حوادث را حاصل روابط منطقی علت و معلول نمی دانند برای تصادف، اتفاق، خیال و وهم و خارق عادت بیش از واقعیت ارزش قائل اند و حوادث شگفت انگیز را بیشتر می پذیرند.(همان:۱۹۷)
۵-سوررئالیسم قواعد زیبایی شناسی علمی و حتی سیاسی مهم عصر خود را رد می کند و رابطه ای با قوانین و اصول اخلاقی و معنویات ندارد . (سیدحسینی،۱۳۷۱: ۷۹۶)
۵-۳-سمبولیسم:
«سمبولیسم و نماد گرایی به معنی عام،استفاده از نماد و مفاهیم نمادین است.نماد گرایی به این مفهوم در ادبیات سابقه ای دیرینه اما پراکنده دارد.»(داد،۱۳۷۱: ۲۹۵) اما «آنچه به نماد گرایی یا سمبولیسم معروف شده و مفهوم زیباشناسی جدیدی را در ادبیات القا می کند،مکتبی است که در اواخر قرن نوزدهم در شعر فرانسه به وجود آمد و رهبران آن شارل بودلر،آرتور رمبو،استفان مالارمه و پل ورلن بودند.» (میرصادقی،۱۳۸۸: ۳۰۰)
این مکتب عکس العملی بود در برابر مکتب واقع گرایی و ناتورالیسم و از نظر فکر،بیشتر تحت تأثیر فلسفه ایدآلیسم بود که از متافیزیک الهام می گرفت.(سیدحسینی،۱۳۷۱: ۵۴۳) «سمبولیست ها در تشریح مناظر، نه شکل لایتغیر اشیاء مادی،بلکه فرار ساعات و فصول و زمان زودگذر و آهنگ توقف ناپذیر زندگانی را شرح می دهند و قوانین نهفته وجود و طبیعت را تصویر می کنند.به نظر آنها طبیعت بجز خیال متحرک چیز دیگری نیست.»(همان:۵۴۴)بر این اساس رؤیا و تخیل که رئالیسم می خواست آن را از عالم ادبیات براند دوباره با سمبولیسم وارد ادبیات شد.(همان:۵۴۳)