در سراسر نهج­البلاغه امام (ع) به فراگیری علم و دانش تأکید کرده ­اند و۰دریک تقسیم بندی کلی مردم را سه دسته می­دانند:« الناس ثلاثه: فعالمٌ ربّانى و متعلّم على سبیل نجاه، و هَمَجٌ رَعاع أتباع کلّ ناعِق، یمیلون مع کل ریح، لم یستضیئوا بنور العلم و لم یَلجئوا الى رکنٍ وثیقٍ.؛
امام علیه السلام به کمیل بن زیاد فرمود: مردم به سه دسته اند: عالم ربانى، آموزنده در راه نجات حق، و مردم عوام و بى سروپایى که دنبال هر صدایى مى دوند و با هر یادى حرکت مى کنند که نه از نور علم، بهره مندند و نه به پناهگاه محکمى تکیه زدند.» (نهج­البلاغه، حکمت ۱۴۷) در قرآن نیز به این موضوع توجّه شده است، در این زمینه آیات فراوانى در قرآن آمده که به نمونه‌هایى از آنها اشاره مى‌کنیم. در یک سرى از آیات، خداوند مردم را ترغیب مى‌کند درباره توحید، نبوت و معاد بیندیشند تا حقّ را بشناسند و از این رهگذر بر ایمان به آنها دست یابند.
درباره توحید یکى از نکاتى که براى بیان آیات در خود قرآن به آن اشاره شده، این است که انسان باید به آنها توجّه و درباره آنها فکر کند تا خدا و یگانگى خدا را بشناسد. به عنوان نمونه خداوند در یک آیه مى‌گوید: «اِنَّ فى خَلْقِ السَّمواتِ وَاْلاَرْضِ وَ اخْتِلافِ الْلَّیْلِ وَالنَّهارِ وَالْفُلْکِ الَّتى تَجْرى فِى الْبَحْرِ بِما یَنْفَعُ النّاسَ وَ ما اَنْزَلَ اللّهُ مِنَ السَّماءِ مِنْ ماء فَاَحْیا بِهِ اْلاَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَ بَثَّ فیها مِنْ کُلِّ دابَّه وَ تَصْریفِ الرِّیاحِ وَ السَّحابِ الْمُسَخَّرِ بَیْنَ السَّماءِ وَاْلاَرْضِ َلایات لِقَوْم یَعْقِلُونَ. » حقّاً در آفرینش آسمانها و زمین و پى هم در آمدن شب و روز و کشتى که به نفع مردم در دریا شناور است و آبى که خداوند از آسمان فرو فرستاد پس زمین را بعد از مرگش به وسیله آن زنده (و سرسبز) ساخته و از هر جاندارى در آن پراکنده است و هدایت کردن بادها و ابرهاى تسخیر شده بین آسمان و زمین، نشانه‌هایى است براى کسانى که بیندیشند. (بقره، ۱۶۴)
آرى، نظام جهان حقّ است، در کار خداوند عبث و لهو و لعب وجود ندارد پس ناگزیر باید سرانجامى متناسب با خلقت خود داشته باشد. در آیه دیگرى مى‌گوید: «وَ یَتَفَکَّرُونَ فى خَلْقِ السَّمواتِ وَاْلاَرْض»و در نهایت چنین نتیجه مى‌گیرد که: «رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلا سُبْحانَکَ فَقِنا عَذابَ النّار»اولوالاباب کسانى هستند که؛. . . و مى‌اندیشند در آفرینش آسمانها و زمین (و در نتیجه مى‌گویند) پروردگارا این را باطل و بى‌هدف نیافریده‌اى تو (از انجام کار باطل) منزّه و پاکى پس ما را از عذاب آتش حفظ کن. (آل عمران، ۱۹۱-۱۹۲)یعنى، پس از فکر و اندیشه مى‌یابند که معادى و جهان پس از مرگى هست و از آن مى‌هراسند و مى‌گویند: ما را از عذاب آتش حفظ کن.
بنابراین، قرآن ونهج­البلاغه درباره این اصول و سایر معتقداتى که باید بوسیله عقل ثابت شود مستقلا تأکید دارد و بر تفکّر و اندیشیدن درباره آنها اصرار می­ورزد و ما به این نتیجه مى‌رسیم که علم، چنانکه قبلا توضیح داده‌ایم، مقدمه ایمان است و کلید علم، تفکّر صحیح خواهد بود. در ادامه رابطه به کارگیری ابزار حسی و تفکر و علم را توضیح می­دهیم.

۳-۹-۱٫ ارتباط ابزارهای حسی و حصول ایمان

قرآن کریم در آیه۷۸سوره نحل می فرماید: «وَاللّهُ أَخْرَجَکُم مِّن بُطُونِ أُمَّهَاتِکُمْ لاَ تَعْلَمُونَ شَیْئًا وَجَعَلَ لَکُمُ الْسَّمْعَ وَالأَبْصَارَ وَالأَفْئِدَهَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ »این آیه دلالت بر این مطلب دارد که انسان درهنگام تولد فاقد علومی است که به واسطه حواس بدست می آیند واین علوم نیز درحقیقت مبدأ معارفی هستند که درصورت تأمل انسان را به شکرگزاری سوق می­دهد. چون لازمه شکرگزاری شناخت نعمت وبه تبع آن شناخت منعم است. این آیه وآیات دیگر بیانگر این نکته اند که اعضای حسی انسان،به خصوص چشم وگوش، و مرکز تصدیق و فکر"قلب"راه های دریافت معارفی هستند که باشرایط خاص منتهی به کسب حقیقت ودر نهایت حصول ایمان درفرد خواهد شد وانسان در مقابل آیات الهی ونعمات او شاکر خواهند بود. باتوجه به این آیات وآیاتی که شکر را در مقابل کفر قرار داده (ابراهیم،۷و۸) است رابطه شکر وایمان هم معلوم می­ شود.
بنابراین طبق آیات میتوان مدعی بود که شکرگزاری معیاری مهم در وجود ایمان در انسان محسوب میشود. از مجموع مطالب میتوان چنین نتیجه گرفت که حواس انسان معرفت هایی به انسان میدهند که زمینه ساز حصول ایمان در انسان است به شرطی که اولاً حواس خود را به درستی به کارگیرد ثانیاً به واسطۀ تعقل ازظاهر به باطن عبور کند وثالثاً حق گزیر نباشد.

۳- ۹- ۲٫ راهه­ای کسب معرفت از منظر.امام علی (ع)

الف) حسّ :امام علی(ع) در یکی از خطبه های خود، اعتماد به حسّ را اعتماد به سندی قوی می داند. ایشان در مقام توصیف طاووس و زیبائی ها و شگفتی های آفرینش آن می­فرماید: «أحیلک مِن ذلک علی معاینهٍ لا کَمَن یُحیل علی ضَعیف إسناده» (نهج­البلاغه، خطبه ۱۶۴)؛ «در مورد آن چه راجع به طاووس بیان کردم، تو را به مشاهده و دیدن حواله می دهم، نه مانند کسی که گفتارش را بر سند ضعیف و نادرست حواله می­دهد.
ب) عقل:امام علی(ع) در معرفّی بدبخت و شقیّ می­گوید: «فَإنَّ الشَقیّ مَنْ حَرُمَ نَفعَ ما أُتِیَ مِنَ الْعَقلِ والتّجربه» (نامه،۷۸)؛ «زیان کار و بدبخت کسی است که از سود عقل و تجربه ای که به او داده شده بی­بهره ماند.» در جای دیگر حضرت (ع) می­فرمایند: «کفاکَ مِنْ عَقلِک ما أَوْضَحَ لکَ سُبُلَ غَیّکَ مِنْ رُشدکَ» (نهج­البلاغه، حکمت ۴۱۳)؛ «بس است تو را عقل و خردی که راه های گمراهیت را از راه های رستگاریت آشکار می­سازد.
ج)قلب: قلب از مهم­ترین مجاری ادراکی است. البته منظور از قلب، آن قلب جسمانی صنوبری نیست، بلکه منظور از قلب ابزاری است که کشف و شهود به وسیله آن محقق می­ شود. امام علی (ع) در این باره می­فرمایند: «إنَّ اللَّه سبحانه جَعَلَ الذّکر جَلاءً لِلْقُلوب تَسمَعُ به بعدَ الْوَقْره وتبصرُ به بعدَ الْعشوه»( نهج­البلاغه، خطبه ۲۱۳)؛ «خداوند ذکر و یاد خود را صیقل و روشنایی دل ها قرار داد که به سبب آن بعد از کری می­شنوند و بعد از تاریکی می­بینند.
د)وحی:مهم ترین و خطا ناپذیرترین ابزار شناخت، وحی است: «واعْلَموا أَنّ هذا القرانَ هُو النّاصح الَّذی لایَغُشّ والْهادی الَّذی لا یُضِلّ والمحدّث الَّذی لا یکذب وما جالَسَ هذا القرانَ أَحَدٌ إلّا قامَ عنه بزیادهٍ أَوْ نُقصانٍ، زیادهٌ فی هدیً ونقصانٌ مِنْ عَمیً واعْلَموا أَنّه لیس علی أَحدٍ بعد القران مِنْ فاقهٍ وَلا لِإَحدٍ قبل القرانِ مِنْ غِنی واتّهموا علیه آرائکم واُستغشّوا فیه أَهوائکم»( نهج­البلاغه، خطبه ۱۷۵)؛ «و بدانید این قرآن پنددهنده ای است که خیانت نمی کند و راهنمایی است که گمراه نمی کند و سخن گویی است که دروغ نمی گوید و کسی با این قرآن ننشست، مگر این که چون از پیش آن برخاست، هدایت و رستگاری او افزایش یافت و کوری و گمراهی او کم گردید. بدانید کسی را پس از (آموختن) قرآن نیازمندی نیست و نه برای کسی پیش از قرآن بی نیازی محقق می گردد. اندیشه هایتان را که بر خلاف قرآن است متّهم سازید و خواهش هایتان را در برابر آن خیانت کار بدانید».
امام علی(ع) در موارد متعدّدی از نهج البلاغه به محدودیت شناخت حسّی تصریح می­ کنند. در جایی می فرمایند: «لا تُدرکُهُ الْحواسّ فتحسُّهُ وَلا تَلْمِسُهُ الْاَیدی فَتَمَسُّهُ»( نهج­البلاغه، خطبه ۲۲۸) «حواس ظاهری خداوند را درک نمی­کنند تا به وجود حسّی موجودش گردانند و دست ها او را لمس ننمایند تا دسترسی به او پیدا کنند». به عبارت منطقی، هر چه قابل ادراک با حسّ باشد جسمانی است. عکس نقیض این قضیه می شود: هر غیر جسمانی قابل ادراک با حواس (پنج گانه) نیست. در موضعی دیگر، حضرت (ع) در مورد قلمرو شناخت عقلانی می فرمایند: «لَمْ یُطلِعِ الْعُقولَ علی تحدید صِفتِهِ وَلَمْ یَحْجُبْها عَن واجب معرفته» (نهج­البلاغه، خطبه،۴ ) «عقل ها را بر حدّ و نهایت خود آگاه نساخته، ولی آن ها را از شناختن خویش (خداوند) به قدر واجب بازنداشته است».
در ادامه به نمونه ای اشاره می­ شود تا به وضوح دریافت که اگر انسان با نگرشی الهی چشم وگوش خود را به کارگیرد چگونه می ­تواند ازچیزهای به ظاهر کوچک که مردم عادی به آنها اعتنایی ندارند،نردبانی بسازند که پایه های آن درعالم ناسوت پله های آن تاعالم ملکوت کشیده شده باشد واز پدیده های حسی معارفی آسمانی بسازند.
حضرت امیر(ع) در نهج البلاغه می­فرماید: «اگر مردم در عظمت قدرت خدا وبزرگی نعمت های او می اندیشیدند به راه راست بازمی گشتند واز آتش سوزان می ترسیدند،اما دل ها بیمار،وچشم ها معیوب است. آیا به مخلوفات کوچک خدا نمی نگرند که چگونه به آفرینش آنها استحکام بخشید وترکیب اندام آنرا برقرار کرد.»( نهج­البلاغه، خطبه ۲۲۷)
قرآن کریم هدف از مواجهه انسان با آیات آفاقی وانفسی را ایجاد زمینه ای برای رفتار های معرفتی مانند تفکر،تعقل وتدبروامثال آن دانسته. بی شک هدف نهایی تمامی این افعال نیز جز ایمان به خدا وآنچه مقدمات هدایت وکمال انسان رافراهم می آورد نیست. (فیروزآبادی،۵۵: ۱۳۸۹)
امام خمینی (ره)،دربارۀ چگونگی تابش نورایمان برقلب درکتاب شرح جنودعقل وجهل چنین بیان می کنند: بدان که ایمان به معارف الهیه واصول عقاید حقه صورت نگیرد مگربه آنکه: اولاً آن حقایق را به قدم تفکر وریاضت عقلی وآیات وبینات وبراهین عقلیه ادراک کند واین مرحله به منزله مقدمه ایمان است وپس از آنکه عقل خط خود را استیفاء نمود،به آن قناعت نکند؛ زیرا که اینقدر از معارف اثرش خیلی کم است وحصول نورانیت از آن،کمتر شود. پس از آن،بایک سالک الی الله اشتغال به ریاضات قلبیه پیدا کند،واین حقایق را با هر ریاضتی ساده به قلب رساند تا قلب به آنها بگرود. پس در اینجا،مراتب ایمان فرق کند،و شاید معنای حدیث شریف که می فرماید: «العلم نورٌ یقذفه الله فی قلب من یشاء» همین باشد؛ زیرا که علم بلالله تا در حد عقل است،نور است،و پس از ریاضات قلبی، خدای تعالی آن را در قلوب مناسبه افکند ودل به آن بگرود. (امام خمینی،۱۳۷۷: ۸۹)
به طورکلی وخلاصه براى تقویت ایمان باید سرشاخه‌هاى آن را بشناسیم و با مرتب کردن آنها از ساده به مشکل، از عوامل ساده‌تر شروع کنیم و پس از تقویت آنها به تدریج به عوامل مشکل و مشکل‌تر برسیم و آنها را نیز تقویت نماییم.
براى دست‌یابى به معرفت و شناخت کامل‌تر، که از مقدمات ایمان است، فعالیت‌هاى مختلفى مى‌توان انجام داد، اما شاید دو فعالیت اساسى‌تر از سایر برنامه‌ها باشد:
الف) تلاش کنیم براى چیزهایى که به آنها ایمان داریم دلایل و مستنداتى روشن‌تر و متقن‌تر پیدا کنیم و آنها را فرا بگیریم.
تحصیل علم در زمینه متعلّقات ایمان، یعنى علم به خدا، علم به قیامت و علم به بد و خوب، یکى از ابزارها و راه‌هاى تکامل و تقویت ایمان است. از همین‌جا است که تحصیل علم، ارزشى فوق العاده مى‌یابد و در معارف اسلامى نیز براى علم و عالم و تحصیل علم جایگاه و اهمیتى ویژه در نظر گرفته شده است.
ب) نسبت به مواردى که به آنها شناخت پیدا مى‌کنیم، توجه بیشترى مبذول داریم و پیوسته آنها را مد نظر قرار دهیم تا از خاطرمان نرود. معرفت اگر بخواهد در زندگى و رفتار و کردار ما تأثیر داشته باشد، باید معرفتى زنده وآگاهانه باشد. علمى که در گنجینه معارف ما هست اما در سطح توجه ذهن ما نیست و فقط هر از چند گاهى و در مواقع لزوم به آن توجه مى‌کنیم، منشأ اثر زیادى نخواهد بود. معرفتى منشأ اثر است که همواره مورد توجه و التفات و آگاهى ما باشد. یکى از اسرار این که در عبادات شرعى بر تکرار الفاظ و مفاهیم تأکید گردیده، همین است که این دانسته‌ها همیشه در سطح توجه ذهن ما وجود داشته باشند. مثلا در نماز، ما در ابتداى آن «الله اکبر» مى‌گوییم. به هنگام رفتن رکوع نیز مستحب است آن را تکرار کنیم. پس از سر برداشتن از رکوع نیز همین طور. پس از سجده و براى سجده دوم نیز همین طور. در تسبیحات اربعه، و خلاصه، موارد متعددى، در یک نماز این ذکر تکرار مى‌شود.
این فلسفه، در تشریع نماز، که هر روز و آن هم روزى چند نوبت واجب شده، به خوبى قابل درک است. این تکرارها باعث مى‌شود کم‌کم آن دانسته در ذهن ما رسوخ یابد و همواره مورد توجّه و التفات باشد.

۳-۱۰٫ معرفی پایه های ایمان در حکمت ۳۱ نهج­البلاغه

در حکمت سی­ویکم نهج­البلاغه آمده است: «سئل عن الأیمان»؛ از حضرت تقاضا کردند دربارۀ ایمان برای آنها صحبت کند. فرمود: «الأیمان علی اربع دعائم»؛ ایمان روی چهار پایه استوار است. منظور از چهار پایه این است که اگر پایه ها محکم بود، ایمان رو می ماند؛ اما اگر پایه ها سست شد یا فرو ریخت، ایمان به همان نسبت فرو می ریزد. به طور کامل ساقط نمی شود، اما به همان نسبت فرو می ریزد. حضرت این چهار پایه را این گونه معرفی فرمودند: ؛«وَ سُئِلَ ع عَنِ الْإِیمَانِ فَقَالَ الْإِیمَانُ عَلَى أَرْبَعِ دَعَائِمَ عَلَى الصَّبْرِ وَ الْیَقِینِ وَ الْعَدْلِ وَ الْجِهَادِ وَ الصَّبْرُ مِنْهَا عَلَى أَرْبَعِ شُعَبٍ عَلَى الشَّوْقِ وَ الشَّفَقِ وَ الزُّهْدِ وَ التَّرَقُّبِ فَمَنِ اشْتَاقَ إِلَى الْجَنَّهِ سَلَا عَنِ الشَّهَوَاتِ وَ مَنْ أَشْفَقَ مِنَ النَّارِ اجْتَنَبَ الْمُحَرَّمَاتِ وَ مَنْ زَهِدَ فِی الدُّنْیَا اسْتَهَانَ بِالْمُصِیبَاتِ وَ مَنِ ارْتَقَبَ الْمَوْتَ سَارَعَ فِی الْخَیْرَاتِ وَ الْیَقِینُ مِنْهَا عَلَى أَرْبَعِ شُعَبٍ عَلَى تَبْصِرَهِ الْفِطْنَهِ وَ تَأَوُّلِ الْحِکْمَهِ وَ مَوْعِظَهِ الْعِبْرَهِ وَ سُنَّهِ الْأَوَّلِینَ فَمَنْ تَبَصَّرَ فِی الْفِطْنَهِ تَبَیَّنَتْ لَهُ الْحِکْمَهُ وَ مَنْ تَبَیَّنَتْ لَهُ الْحِکْمَهُ عَرَفَ الْعِبْرَهَ وَ مَنْ عَرَفَ الْعِبْرَهَ فَکَأَنَّمَا کَانَ فِی الْأَوَّلِینَ وَ الْعَدْلُ مِنْهَا عَلَى أَرْبَعِ شُعَبٍ عَلَى غَائِصِ الْفَهْمِ وَ غَوْرِ الْعِلْمِ وَ زُهْرَهِ الْحُکْمِ وَ رَسَاخَهِ الْحِلْمِ فَمَنْ فَهِمَ عَلِمَ غَوْرَ الْعِلْمِ وَ مَنْ عَلِمَ غَوْرَ الْعِلْمِ صَدَرَ عَنْ شَرَائِعِ الْحِلْمِ وَ مَنْ حَلُمَ لَمْ یُفَرِّطْ فِی أَمْرِهِ وَ عَاشَ فِی النَّاسِ حَمِیداً وَ الْجِهَادُ مِنْهَا عَلَى أَرْبَعِ شُعَبٍ عَلَى الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیِ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ الصِّدْقِ فِی الْمَوَاطِنِ وَ شَنَآنِ الْفَاسِقِینَ فَمَنْ أَمَرَ بِالْمَعْرُوفِ شَدَّ ظُهُورَ الْمُؤْمِنِینَ وَ مَنْ نَهَى عَنِ الْمُنْکَرِ أَرْغَمَ أُنُوفَ الْمُنَافِقِینَ وَ مَنْ صَدَقَ فِی الْمَوَاطِنِ قَضَى مَا عَلَیْهِ وَ مَنْ شَنِئَ الْفَاسِقِینَ وَ غَضِبَ لِلَّهِ غَضِبَ اللَّهُ لَهُ وَ أَرْضَاهُ یَوْمَ الْقِیَامَهِ »ایمان بر چهار پایه استوار است: صبر، یقین، عدل و جهاد. صبر نیز بر چهار پایه قرار دارد. شوق، هراس، زهد و انتظار. آن کس که اشتیاق بهشت دارد، شهوت‏هایش کاستى گیرد، و آن کس که از آتش جهنّم مى‏ترسد، از حرام دورى مى‏گزیند، و آن کس که در دنیا زهد مى‏ورزد، مصیبت‏ها را ساده پندارد، و آن کس که مرگ را انتظار مى‏کشد در نیکى‏ها شتاب مى‏کند. یقین نیز بر چهار پایه استوار است: بینش زیرکانه، دریافت حکیمانه واقعیّت‏ها، پند گرفتن از حوادث روزگار، و پیمودن راه درست پیشینیان. پس آن کس که هوشمندانه به واقعیّت‏ها نگریست، حکمت را آشکارا بیند، و آن که حکمت را آشکارا دید، عبرت آموزى را شناسد، و آن که عبرت آموزى شناخت گویا چنان است که با گذشتگان مى‏زیسته است. و عدل نیز بر چهار پایه بر قرار است: فکرى ژرف اندیش، دانشى عمیق و به حقیقت رسیده، نیکو داورى کردن و استوار بودن در شکیبایى. پس کسى که درست اندیشید به ژرفاى دانش رسید و آن کس که به حقیقت دانش رسید، از چشمه زلال شریعت نوشید، و کسى که شکیبا شد در کارش زیاده روى نکرده با نیکنامى در میان مردم زندگى خواهد کرد. و جهاد نیز بر چهار پایه استوار است: امر به معروف، و نهى از منکر، راستگویى در هر حال، و دشمنى با فاسقان. پس هر کس به معروف امر کرد، پشتوانه نیرومند مؤمنان است، و آن کس که از زشتى‏ها نهى کرد، بینى منافقان را به خاک مالید، و آن کس که در میدان نبرد صادقانه پایدارى کند حقّى را که بر گردن او بوده ادا کرده است، و کسى که با فاسقان دشمنى کند و براى خدا خشم گیرد، خدا هم براى او خشم آورد، و روز قیامت او را خشنود سازد. (دشتى، ۱۳۷۹: ۶۳۱)
روی سخن این حکمت شریف با انسان مؤمن است؛ یعنی انسانی که ایمان او محفوظ است و وارد گود مبارزه با نفس شده و باید حواس خود را جمع کند که شکست نخورد و بر نفس غالب شود.حضرت در جواب چنین انسانی می‌فرمایند: «الایمان على اربع دعائم: على الصبر و الیقین و العدل و الجهاد»؛ ایمان بر چهار پایه و رکن قرار دارد. اگر این چهار رکن وجود داشته باشد، ایمان محکم و پابرجا می‌ماند و اگر وجود نداشته نباشد، به‌تدریج در آن انحراف پیدا می‌شود. این چهار رکن عبارت‌اند از: « صبر، یقین، عدل و جهاد. » شاید کسانی گمان کنند که حضرت از میان فضائل چند فضیلت را گلچین کرده‌اند و این سخن تبیینی منطقی نیست، به خصوص این‌که ارتباط این مفاهیم هم خیلی برای ما روشن نیست. البته از قرائن بعدی که خود حضرت توضیح می‌فرمایند حدود این مفاهیم معلوم می‌شود. در این‌جا این سؤال مطرح می‌شود که این چهار رکن با هم چه ارتباطی دارند و چگونه پایه ایمان قرار می‌گیرند و می‌توانند ایمان را تقویت کنند به گونه‌ای که اگر این ارکان نباشند ایمان ضعف پیدا می‌کند، کج می‌شود و احیانا فرومی‌ریزد. درباره ارتباط این مفاهیم می‌توان گفت: از میان این چهار عامل، صبر و یقین در امور فردی جاری هستند و بر زندگی اجتماعی توقف ندارند؛ اما عدل و جهاد در مسایل اجتماعی جریان پیدا می‌کنند. اما وجه انتخاب صبر و یقین به عنوان دو ستون ایمان شاید این باشد که ایمان بر خلاف اسلام و مفاهیم مشابه، مقتضی این است که شخص مؤمن تصمیم داشته باشد که به لوازم اعتقاد خود ملتزم باشد و به آن ترتیب اثر دهد. پس برای حفظ ایمان که اقتضای رفتار خاصی را دارد به دو عامل نیازمندیم که در همه رفتارهای اختیاری، نقشی اساسی را ایفا می‌کنند: یکی شناخت و دیگری انگیزه. با توجه به توضیحات گذشته می‌توان گفت: مقصود حضرت از صبر، عاملی است که در انگیزه انسان اثر دارد و از واژه یقین هم استفاده می‌شود که از مقوله شناخت است. بنابراین این دو مفهوم به دو عامل مؤثر و اساسی در افعال اختیاری انسان اشاره دارند.

۳-۱۰-۱٫ صبر، پایه اول ایمان

. معمولا در فارسی «دعامه» را به ستون ترجمه می‌کنیم؛ اما در دعامه به خصوصیتی عنایت شده است و آن این است که مانع از مایل شدن و فروریختن است. «دعم» هم به معنای پشتیبانی و حمایت کردن است. به هر حال دعائم یعنی چهار ستونی که در اطراف ساختمان یا سقف نصب می‌کنند تا مانع از ریزش آن شود. (قرشی بنایی،۱۳۷۷: /۳۸۵)
این حدیث هم از جهت مفرداتْ احتیاج به توضیح دارد، چون دارای واژه‌های متشابهی است، و هم ساختار آن نیازمند توضیح است تا مشخص شود ارتباط چهار چیزی که حضرت به عنوان دعائم ایمان ذکر می‌فرمایند چیست و چرا حضرت از میان همه فضایل این چند چیز را انتخاب کرده‌اند.
شخص مؤمن کسی است که تصمیم دارد به آن‌چه می‌داند عمل کند و به آن ملتزم باشد. از این رو در روایات متعدد، عملْ جزء ایمان شمرده شده است: «إِیمَانُ مَعْرِفَهٌ بِالْقَلْبِ وَ إِقْرَارٌ بِاللِّسَانِ وَ عَمَلٌ بِالْأَرْکَانِ »( نهج­البلاغه، حکمت ۲۲۷). ولی ممکن است در شرایطی خاص ایمان موجود باشد، ولی امکان عمل نباشد. پس این تعریفی منطقی نیست که جنس و فصل داشته باشد و بخواهد کاملا ماهیت ایمان را بیان کند. اما وقتی می‌گوییم کسی ایمان دارد، به این معناست که آماده‌ است تا به مقتضای ایمان خود عمل کند. این اعتقادْ اقتضای عمل دارد، ولی با توجه به موانعی که برای انسان پیش می‌آید اعم از وسوسه‌های شیطانی، هواهای نفسانی و عوامل اجتماعی مختلف، نیازمند تقویت است. از این رو باید اطراف ایمان با ستون‌هایی پشتیبانی شود تا لطمه‌ای به آن وارد نشود و تاثیر خود را بر سعادت انسان ببخشد. پایه‌های چهارگانه‌ای را که حضرت برای ایمان ذکر فرمودند می‌توان به دو بخش تقسیم کرد: دو پایه‌ به رفتار فردی انسان و دو پایه به رفتار اجتماعی او بازگشت دارند.
برای انجام کاری اختیاری دست‌کم دو عامل مؤثرند؛ یکی از مقوله شناخت و دیگری از سنخ انگیزش است. اگر شناخت یا انگیزه نباشد کار اختیاری انجام نمی‌گیرد. اگر این دو با هم جمع شد انسان کار را انجام می‌دهد. اما در میان انگیزه‌ها هم مهم‌ترین انگیزه‌ای که در رفتار انسان اثر می‌کند ترس از ضرر و امید به منفعت است. بنابراین ما باید برای پشتیبانی ایمان در رفتار فردی خود از یک طرف به مقوله شناخت اهمیت بدهیم یعنی رفتار ما توأم با شناختی قوی باشد و به حد یقین برسد و از طرف دیگر انگیزه‌ای قوی داشته باشیم تا بتوانیم رفتار خود را کنترل کنیم. تا زمانی که ایمان و ارزش‌ها مطرح نیست انسان خود را آزاد و رها می‌بیند و هر کار دلش می‌خواهد انجام می‌دهد. اما وقتی ایمان باشد به این معناست که قرار است رفتار انسان حساب داشته باشد. بنابراین اگر انگیزه انسان قوی نباشد، انگیزه‌های حیوانی کار خود را انجام می‌دهند. در این حالت، انسان برای انجام رفتارهای ایمانی به خود زحمت نمی‌دهد، با نفس کشتی نمی‌گیرد و خود را به خواسته‌های غرائزش می‌سپارد. حضرت علی علیه‌السلام داشتن چنین انگیزه‌ای را با تعبیر «صبر» بیان فرموده‌اند. منظور حضرت از صبر، داشتنِ انگیزه برای کنترل رفتار است. در تأیید این سخن می‌توان از روایاتی بهره برد که صبر را به سه قسم تقسیم کرده‌اند؛ صبر بر طاعت، صبر از معصیت و صبر بر مصیبت. (کلینی،۱۴۰۷: ۲/۹۰) مقاومت در مقابل عواملی که انسان را به مخالفت رضای خدا دعوت می‌کند نیازمند نیرویی است که عنوان کلی آن «صبر» است. صبر یعنی داشتن انگیزه و نیروی مقاومت در مقابل عواملی که انسان را از انجام کار خیر باز می‌دارد یا دعوت به رفتار ناهنجار می‌کند.

۳-۱۰-۲٫ شعبه‌های صبر

حضرت در ادامه می‌فرمایند: خود صبر چهار شعبه دارد. با توجه به مقدمه‌منظور از این شعبه‌ها یعنی عواملی که به این انگیزش کمک می‌کنند. امید به منفعت و ترس از ضرر، مهم‌ترین عوامل مؤثر هستند. حضرت این دو عامل را با دو تعبیر «شوق» و «شفق» بیان می‌فرمایند. شفق، نقطه مقابل شوق و به معنای خوف است.(قرشی بنایی،۱۳۷۷: ۲/۶۰۶) هر قدر انسان بیشتر معتقد باشد که کاری برای او سودمند است بیشتر برای انجام آن تلاش می‌کند. سود هم مراتبی دارد؛ از سودهای دنیوی تا ثواب‌های اخروی و رضوان الهی. طبعا شوقی که در اعمال انسان مؤمن مؤثر است شوق به ثواب‌های اخروی است. اسلام به مؤمن این بینش را می‌دهد که زندگی دنیا دوره مقدماتی و به یک معنا دوره جنینی برای زندگی اصلی است. قرآن می‌فرماید: « وَ إِنَّ الدَّارَ الْآخِرَهَ لَهِیَ الْحَیَوَانُ» (عنکبوت، ۶۴)حیات حقیقی آن‌جاست. پس مؤمن طوری رفتار می‌کند که برای زندگی حقیقی‌ او مفید باشد و شوق او به ثواب آخرت است. برای این‌که بتوانیم عامل صبر را در خودمان ایجاد کنیم باید بدانیم که صبر خود دارای چهار شعبه است. الشوق و الشفق و الزهد و الترقب.
حضرت برای هریک از این شعب فوایدی را ذکر می‌کنند. می‌فرمایند: فَمَنِ اشْتَاقَ إِلَى الْجَنَّهِ سَلَا عَنِ الشَّهَوَاتِ؛ ‏وقتی انسان شوق به ثواب اخروی داشت به راحتی از شهوت‌ها چشم‌پوشی می‌کند. در امور دنیوی هم این قاعده جاری است. مثلا جوانی که شوق ازدواج با دختری را دارد و به او گفته‌اند که باید تحصیلات عالی داشته باشی، برای رسیدن به این آرزوی خود همه زحمت‌ها را به جان می‌خرد و صرف‌نظر کردن از بعضی راحتی‌ها برای او آسان می‌شود. می‌فرماید: اگر انسان مشتاق به بهشت باشد به راحتی از شهوت‌ها چشم‌پوشی می‌کند. آیا برای رسیدن به ثواب ابدی و بی‌نهایت، جا ندارد انسان چند سالی از بعضی تمایلات خود صرف‌نظر کند؟! به هر حال اولین عنصری که برای تحقق صبر لازم است، شوق به ثواب‌ها، لذت‌ها و کمالات اخروی است.
وَ مَنْ أَشْفَقَ مِنَ النَّارِ اجْتَنَبَ الْمُحَرَّمَاتِ. عنصر دومْ ترس است. امید مؤمن به بهشت و ترس او از جهنم است؛ جهنم نماد عقوبت الهی است. باید آیات و روایات را خواند و با خصوصیات جهنم و عذاب‌های آن آشنا شد تا ترس از آن در دل ما ایجاد شود. وَ مَنْ زَهِدَ فِی الدُّنْیَا اسْتَهَانَ بِالْمُصِیبَاتِ. در مصیبت‌ها که نه عامل ترسْ مؤثر است و نه امید، باید دلبستگی‌ها را از دنیا گسست. همه مصیبت‌های دنیا وقتی برای انسان سنگین است که انسان به متعلقات خود دلبستگی داشته باشد. اگر دلبستگی نداشته باشد وقتی چیزی را از دست می‌دهد غصه نمی‌خورد وقتی دلبستگی نباشد مصیبت، مصیبت نمی‌شود. اما با وجود دلبستگی، گم شدن یک اسکناس هزارتومانی خواب را از چشم انسان می‌برد. اگر انسان به همه نعمت‌های دنیا به عنوان امانت الهی نگاه کند، پس گرفتن آن برای او مصیبت نمی‌شود و تحملش برای او بسیار راحت است. «زهد» یعنی عدم دلبستگی به دنیا. اگر بود نعمت خداست و باید او را شکر کرد و اگر نبود باید به آنچه خدا صلاح می‌داند راضی بود.(مصباح یزدی، ۱۳۸۶: ۱۳۴) پس رکن و شعبه سوم این دعامه «زهد» است.
وَ مَنِ ارْتَقَبَ الْمَوْتَ سَارَعَ إِلَى الْخَیْرَات. آخرین شعبه صبر «ترقب» است. معادل فارسی ترقب، «انتظار کشیدن» است. اما مقصود از ترقب در این‌جا این است که مؤمن باید طوری باشد که همیشه نگاه او به آینده باشد و انتظار واقعیاتی را بکشد که قرار است در آینده اتفاق بیافتد.(قرشی بنایی، ۱۳۷۷: ۱/۴۶۱) آن‌چه برای انسان مهم است و نقطه عطفی در هستی او به شمار می‌رود مرگ است. مرگ است که ورق زندگی را عوض می‌کند و ما را از عالم اختیار و انتخاب به عالمی دیگر می‌برد که دیگر در آن‌جا اختیاری نداریم. در آن‌جا نه می‌توانیم ثوابی کسب کنیم و نه می‌توانیم عقابی را جبران کنیم. البته اگر انسان از قبل خود را آماده کرده باشد و توشه فراهم کرده باشد این سفر این گونه خواهد بود که از جایی تنگ، تاریک، متعفن و کثیف رهایی پیدا می‌کند و به فضایی باز، خرم و شاداب پا می‌گذارد. اما اگر بر عکس این رفتار کرده باشد، نتیجه هم برعکس می‌شود.
ما در وقوع مرگ شک نداریم، اما همیشه خود را به تغافل می‌زنیم یا نمی‌گذاریم فکرمان به آن سمت برود. این تغافل باعث می‌شود که انسان به دنیا دلبستگی پیدا کند و به دنبال شهوات برود. پس مؤمن علاوه بر این‌که نباید دلبستگی به لذت‌های دنیا داشته باشد باید دوراندیش هم باشد و ‌خود را برای ملاقات با مرگ آماده کند. کسی که منتظر مرگ باشد در کارهای خیر شتاب می‌کند تا این سفر برای او مبارک باشد و از سختی‌ها و رنج‌ها نجات پیدا کند.

۳-۱۰-۳٫ یقین، پایه دوم ایمان

وَالْیَقِینُ مِنْهَا عَلَى أَرْبَعِ شُعَبٍ عَلَى تَبْصِرَهِ الْفِطْنَهِ وَتَأَوُّلِ الْحِکْمَهِ وَمَوْعِظَهِ الْعِبْرَهِ وَسُنَّهِ الْأَوَّلِینَ فَمَنْ تَبَصَّرَ فِی الْفِطْنَهِ تَبَیَّنَتْ لَهُ الْحِکْمَهُ وَمَنْ تَبَیَّنَتْ لَهُ الْحِکْمَهُ عَرَفَ الْعِبْرَهَ وَمَنْ عَرَفَ الْعِبْرَهَ فَکَأَنَّمَا کَانَ فِی الْأَوَّلِینَ؛
یقن به معنای ثابت و واضح شدن است: «یقن الامر یقنا: ثبت و وضح» می گویند: «یقن الامر و بالامر» یعنى به آن علم پیدا کرد و محقق دانست «یقین» وصف است به معنى ثابت و واضح، باید گفت: یقین در لغت علم است که نقطه مقابل شک است .یقین علمى است که از استدلال حاصل شود لذا علم خدا را یقین نگویند «یقنه و ایقنه» هر دو به یک معنى هستند. (قرشی بنایی،۱۳۷۷)«من ایقن بالخلف جاد بالعطیّه» (حکمت ،۱۳۸) هر کس به جانشین و پاداش الهى یقین کند اهل جود و بذل بود، در جاى دیگر فرموده: «لا تجعلوا علمکم جهلا و یقینکم شکا اذا علمتم فاعملوا و اذا تیّقنتم فأقدموا» یعنى عالم بى عمل مانند جاهل و یقین کننده بدون اقدام مانند شکاک است. (حکمت ،۲۷۴)
یقین در دین به منزله سرمایه است و ایمان متوقف بر آن می باشد. سایر علوم شاخ و برگ آن است و رستگاری در آخرت بدون یقین حاصل نمی شود. حال اگر گفته شود: معناى یقین چیست؟ می باشد و طبق آنچه از اخبار و روایات استفاده مى‏شود به مرحله عالى ایمان” یقین” گفته مى‏شود.(مکارم شیرازی،۱۳۷۴: ۲۷/۲۸۴)
در روایات مراد از یقین، علمی است که منشأ اثر عملی باشد. ما به بسیاری از امور به صورت کلی علم داریم، اما وقتی به خودمان مراجعه می‌کنیم می‌بینیم که این علوم خیلی منشأ اثر‌ نیستند. اما وقتی همین علوم در واقعیات عینی تجسم پیدا می‌کنند و نمونه جزیی آن‌ ها تحقق پیدا می‌کند می‌بینیم که اثر خاصی دارند. پس هر علمى یقین نیست ولى هر یقینى علم است و به علم خدا یقین گفته نمى‏شود؛ زیرا علم خدا از تحقیق و استدلال حاصل نمی شود.
یقین کاربردهای مختلفی دارد. یقین در محاورات عرفی تقریبا مساوی با علم قطعی است، اما در فرهنگ دینی ما جایگاه خاصی دارد و مفهوم بسیار ارزشمندی است. در برخی روایات آمده است که هیچ چیز در عالم کم‌تر از یقین بین مردم تقسیم نشده است.(مجلسی،۱۳۶۳: ۶۷/ ۱۳۶)
اکنون با توجه به این توضیحات، ادامه حکمت سی و یکم نهج‌البلاغه را مرور می‌کنیم. حضرت می‌فرمایند: وَ الْیَقِینُ مِنْهَا عَلَى أَرْبَعِ شُعَبٍ؛ دومین ستون ایمان یعنی یقین، چهار شعبه دارد: عَلَى تَبْصِرَهِ الْفِطْنَهِ وَ تَأَوُّلِ الْحِکْمَهِ وَ مَوْعِظَهِ الْعِبْرَهِ وَ سُنَّهِ الْأَوَّلِینَ؛ «فطنه» یعنی تیزهوشی و زیرکی. (قرشی بنایی،۱۳۷۷: ۲/۸۲۲) انسان تیزهوش و زیرک بینش و بصیرت عمیقی نسبت به قضایا پیدا خواهد کرد و به آن‌ ها سَرسَری نگاه نمی‌کند. این بینش و بصیرتْ عنصری است که در حصول یقین دخالت دارد، به این معنا که کسانی می‌توانند چنین یقینی پیدا کنند که از چنین هوش و نگاهی برخوردار باشند (تَبْصِرَهِ الْفِطْنَهِ). چنین کسی بعد از این‌که نظر تیزبینانه به حوادث روزگار داشت باید آن حوادث را تفسیر کند. ما در هنگام نقل بسیاری از مطالب می‌گوییم: «فلان چیز را دیدم یا شنیدم». اما در حقیقت ما خودِ این مطلب را ندیده یا نشنیده‌ایم؛ بلکه این تفسیری است که ما از حوادث داریم. پس تفسیر دیدنی‌ها غیر از خود دیدن است. در روان‌شناسی مراحلی را برای حصول چنین تفاسیری ذکر کرده‌اند. پس بعد از دیدن دقیق حادثه‌ها باید بتوان تحلیل درستی از آن ارائه داد. امیرالمؤمنین علیه‌السلام از این تحلیل به تَأَوُّلِ الْحِکْمَهِ تعبیر می‌فرمایند؛ یعنی تفسیر و تحلیلی که ناشی از حکمت و اصول صحیح عقلایی باشد، نه تفسیری دلخواه. بعد از این باید نقاط قوت و ضعف آن حادثه و جریان را روشن کنیم و از آن پند بگیریم و این آمادگی خاصی را می‌طلبد (مَوْعِظَهِ الْعِبْرَهِ). بعد از پندگرفتن باید از تجارب دیگران هم درست مانند تجارب خودمان استفاده کنیم (وَ سُنَّهِ الْأَوَّلِینَ). ما منبعی بی‌کران از تجارب دیگران در اختیار داریم که می‌توانیم از آن بهره ببریم و آن سرگذشت پشینیان است. این چهار چیز که به هم ضمیمه شوند انسان دارای یقینی می‌شود که در رفتار او اثرگذار است و این رفتار موجب تقویت ایمان او و حفاظت از آن خواهد شد.

۳-۱۰-۴٫ عدل، پایه سوم ایمان

وَ الْعَدْلُ مِنْهَا عَلَى أَرْبَعِ شُعَبٍ عَلَى غَائِصِ الْفَهْمِ وَ غَوْرِ الْعِلْمِ وَ زُهْرَهِ الْحُکْمِ وَ رَسَاخَهِ الْحِلْمِ. فَمَنْ فَهِمَ عَلِمَ غَوْرَ الْعِلْمِ وَ مَنْ عَلِمَ غَوْرَ الْعِلْمِ صَدَرَ عَنْ شَرَائِعِ الْحُکْمِ وَ مَنْ حَلُمَ لَمْ یُفَرِّطْ فِی أَمْرِهِ وَ عَاشَ فِی النَّاسِ حَمِیداً؛( نهج­البلاغه، حکمت ۳۱)
درباره توجیه ارتباط این مفاهیم با یکدیگرباید عرض کنیم که دو پایه اول یعنی صبر و یقین در رفتار فردی انسان و دو رکن دیگر یعنی عدل وجهاد در رفتار اجتماعی او جاری می‌شوند. صبر و یقین و شعبه‌های آن‌ ها را در مطالب گذشته توضیح دادیم. برای تتمیم توجیه مذکور می‌توان گفت: عدل و جهاد از این نظر انتخاب شده‌اند که انسانی که در اجتماع زندگی می‌کند این دو مسأله برای او مطرح است که اولاً خود باید در اجتماع چگونه باشد و ثانیاً نسبت به دیگران چه وظیفه‌ای دارد؟ بر این اساس عنصر سومی که در این‌جا ذکر شده عدل است که موقعیت انسان را در زندگی اجتماعی از این لحاظ روشن می‌کند که نسبت به دیگران چه وظیفه‌ای دارد.

۳-۱۰-۵٫ شاکله نظام عادلانه

-International Institute of Humanitarian Law: IIHL. ↑
- Global Instruments. ↑
- Freedom of Movement, Available at:
www.hrea.org/index.php?doc_id=409, pp.1-8, at:3-4 ↑
- The Universal Declaration of Human Rights: UDHR. ↑
-Human Rights Strengthen Migration Policy Framework, Available at: www.migrationinformation.org/feature/display.cfm?ID=295, pp.1-3, at:1 ↑
- The Facts:Immigration and Human Rights, Available at:
www.800milewall.org/resources/immigration and human rights.pdf, pp.1-3, at:1 ↑
۲- این موارد عبارت است از: حق دارا بودن استانداردهای زندگی مناسب، سلامت و رفاه، حق کارکردن تحت شرائط منصفانه که تمام این موارد در اعلامیه جهانی حقوق بشر ذکر شده است. ↑
- Freedom of Movement. ↑
-Human Rights Strengthen Migration Policy Framework, Op.Cit, p.2 ↑
۲- در حقیقت پناهندگان همان مهاجران اند. وجه مشترک آنها جلای وطن و غربت است. تفاوت در انگیزه هاست. مهاجران بنا بر شرائط اقتصادی، اجتماعی کشور خود و جهت روی آوردن به زندگی بهتر مهاجرت می کنند. اما پناهندگان مهاجرانی هستند که نه به خواست خود، بلکه بنا بر مقتضیات سیاسی و امنیتی مجبور به مهاجرت می شوند. این دسته از مهاجران آسیب پذیرتر بوده و به حمایت های بیشتری نیاز دارند. ↑
-International Covenant on Civil and Political Rights: ICCPR. ↑
-The International Bill of Human Rights. ↑
-The Right of Phisical Integrity. ↑
- The Right to Life. ↑
- The Right of Liberty and Personal Security. ↑
- The Right to Be Free From Arbitrary Arrest and Detention. ↑
۱۰۱- قرار یا اقدامی قانونی است که از آن طریق یک زندانی از بازداشت غیر قانونی آزاد شده و در پی آن حق جبران غرامت برای زندانی یا هرکس که قصد کمک به او را دارد به وجود می آید. از لحاظ تاریخی این یک سند مهم حقوقی است که تضمین آزادی فردی علیه هرگونه اقدام خودسرانه دولت است.(Habeas Corpus) ↑

- The Right of Just and Impartial Trial. ↑
- The Right to Be Presume Innocent. ↑
- Freedom of Religion and Thought. ↑
- Freedom of Association and the Right to Form Family. ↑
- The Right of Nationality and to be Free from Violation of Personal Integrity. ↑
- Prevention War Propaganda Causing Discrimination, Violence and Hostility. ↑
- The Right to Participation in Political Affairs of Government. ↑
-The Right to Vote. ↑
- The Right to Be Member of Various Political Groups. ↑
-The Right of Non-Discrimination. ↑
-The Rights of Minorities. ↑
- The Right to be equally by the Law. ↑
-International Covenant on Civil and Political Rights, Available at: www.en.wikipedia.org/wiki/international_covenant_on_civil_and_political_rights, pp.1-13, at:3 ↑
۱- علت عدم ذکر این دو حق نفوذ دول کمونیستی در خصوص تعریف و محدوده مالکیت، همچنین انواع پناهندگی می باشد. ↑
- International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights: ICESCR. ↑
۳- از آنجا که اعلامیه جهانی حقوق بشر فاقد تدابیر اجرایی و ضمانت اجرا بود، کمیسیون حقوق بشر بلافاصله پس از تنظیم و انتشار آن مصمم شد در این زمینه میثاق هایی که برای دول امضاء کننده از جهت حقوق ملی و بین المللی الزام آور باشد به تصویب رساند. علاوه بر مفاد دو میثاق تمام اصول و ضوابط مقرر در اعلامیه نیز لازم الاجرا دانسته شد. این دو میثاق مفاد اعلامیه را با دقت و وضوح بیشتری مورد تحلیل قرار داده و در برخی موارد نیز تغییرات کلی در آن به عمل آورده اند. رعایت حقوق مندرج در میثاقین برای دولتها یک تکلیف و قاعده حقوقی است، در صورتی که اعلامیه آن را یک تکلیف اخلاقی و معنوی تلقی می کند. ↑
- The Right of Workers to Favourable Conditions of Work. ↑
- The Right to Social Protection. ↑
- The Right to Adequate Standards of Life. ↑
- The Right to Cultural Freedoms and Scientific Progress. ↑
- The Right to Work. ↑
- The Right to Fair Conditions for Employment. ↑
- The Right to Social Security. ↑
۱- میثاق بین المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، قابل دسترسی در سایت:
www.forum.98ia.com/archive/index.php/t-114567.html., pp.1-3, at:1-2 ↑
- The Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women: CEDAW. ↑
- Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination Against Women, Available at: www.un.org/womenwatch/daw/cedaw, pp.1-3, at:1-2 ↑
۲- این کنوانسیون بر این تصریح دارد که زنان باید از حق انتخاب کشور مورد نظر خود و محل اقامت در آن کشور مانند مردان برخوردار باشند. ↑
۳- این کنفرانس توسط یک نهاد ملی تحت عنوان ” گروه جهانی بشردوستی” که متشکل از ۱۶۵ عضو ملی است تشکیل شد و هدف حمایت از حقوق زنان مهاجر بود. در همین راستا دبیر کل این نهاد در کنفرانس بر مواردی ضروری تأکید نموده است. بیش از ۱۰۰ نماینده از کنفدراسیون خیرخواهان کاتولیک و دیگر متخصصان مهاجرت از ۵۰ کشور در این کنفرانس سه روزه در سالی سنگال در ۳۰ نوامبر تا ۲ دسامبر ۲۰۱۰ حضور داشته اند. ↑
- Greater Protection of Women Migrants Essential, Available at: www.caritas.org/newsroom/press_release/pressrelease02_12_10.html. pp.1-3, at:1-2 ↑

کشش عمیق هیدرومکانیکال^[۴]:
یک طرح از فرایند کشش عمیق هیدرومکانیکال در شکل ۱-۵ نشان داده شده است. این فرایند همانند فرایند کشش عمیق سنتی است با این تفاوت که در مقابل سنبه به جای ماتریس فشار سیال وجود دارد.

فرایند کشش عمیق هیدرومکانیکال قالب مادگی ندارد ولی فشار هیدرولیک به هنگام پایین آمدن سنبه اعمال می‌شود. فشار متقابل سیال با شیر خودتنظیم^[۵] کنترل می‌شود. ناکامورا و همکارانش [۳] کشش عمیق هیدرومکانیکال را به صورت تجربی بررسی و نشان دادند که حد کشش در این فرایند به سبب حضور فشار متقابل سنبه افزایش می‌یابد و قسمتی از ورق که به سنبه چسبیده است در طول فرایند کشیده نمی‌شود.
هیدروفرمینگ فشار بالای ورق:
شکل۱-۶ یک فرایند هیدروفرمینگ فشار بالای ورق را نشان می‌دهد. ورق قرار داده شده در ورق‌گیر پس از یک مرحله شکل‌دهی کشش عمیق سنتی در مرحله‌ی دوم توسط فشار سیال حفره‌ی قالب را پر می‌کند. برای هیدروفرمینگ ورق دولایه که در شکل۱-۷ نشان داده شده است؛ بعد از این‌که دو ورق در مرحله‌ی اول شکل‌دهی با کشش عمیق سنتی شکل داده شدند بین دو ورق سیال پمپ می‌شود و حفره‌ی قالب با فشار سیال پرمی‌شود تا ورق‌ها به شکل حفره‌ی بالایی و پایینی شکل داده شوند [۱].

هیدروفرمینگ لوله:
در طول تاریخ، هیدروفرمینگ لوله، متناسب با زمان و مکان استفاده از آن، با اسامی گوناگونی شناخته می‌شده است. شکل‌دهی محدب لوله^[۶]، شکل‌دهی محدب با سیال^[۷] و شکل‌دهی با فشار هیدرولیکی^[۸] نام‌هایی هستند که در گذشته برای این فرایند استفاده شده‌اند. شکل۱-۸ مراحل تولید یک لوله‌ی سه‌راهی در فرایند هیدروفرمینگ لوله را نشان می‌دهد.

همان‌طور که در شکل نشان داده شده است، در ابتدا لوله در میان دو قالب قرار می‌گیرد. سپس توسط سیال با فشار بالا پر شده و هوای داخل آن تخلیه می‌شود. دو نیروی تغذیه‌ی محوری که توسط پیستون‌ها اعمال می‌شود و فشار داخلی که به کمک سیال داخل لوله اعمال می‌شود لوله را به شکل منحنی داخل قالب شکل می‌دهد.
کمیت‌های یک نوع هیدروفرمینگ لوله در شکل (۱-۹-الف) نشان داده شده است. شکل‌های (۱-۹-ب) و (۱-۹-پ) نمونه‌هایی از قطعات ساخته‌شده با روش هیدروفرمینگ لوله را نشان می‌دهند[۱].

.
کمک: هنگامی که سازمان با فراهم کردن بودجه و تسهیلات فرد را در انجام دادن وظایفی که بر عهده دارد یاری نماید.
محیط: کلیه عواملی که در داخل و خارج سازمان می تواند به عنوان عناصر کلیدی بر عملکرد تاثیرگذار باشد.
ارزیابی: ارزیابی و بازخورد می تواند کارکنان را از مشکلات عملکرد خود آگاه کند و نقاط قوت و ضعف را نشان می دهد تا کمبود ها را جبران نماید.
اعتبار: اطمینان از اینکه امور مربوط به کارکنان برای همه ی گروه ها و افراد یکی است و سازمان به ارزیابی های عملکرد قانونی و معتبر در جهت ارتقاء امور سازمان نیاز دارد. تصمیمات کارکنان باید با دلیل و مدرک همراه باشد.

دانشگاه آزاد اسلامی: بخشی از آموزش عالی است که هزینه های آن از محل منابع غیر از بودجه عمومی تامین می شود(محمد نژاد عالی زمین،۱۳۸۳).
موسسه آموزشی غیر انتفاعی: سازمان های آموزشی غیر انتفاعی سازمان های قانونی هستند که هدف اصلی آنها پشتیبانی از یک مورد یا موضوع خصوصی یا همگانی است، بدون داشتن مقاصد تجاری در کنار آن(کاظمی،۱۳۸۷).
فصل دوم
مرور ادبیات و پیشینه پژوهش
مقدمه: در این بخش ابتدا مبانی تئوریکی هوش هیجانی و عملکرد و هم چنین نظام آموزش عالی بحث می شود، سپس پیشینه پژوهش در ایران و جهان ارائه می گردد.
مبانی تئوریکی
در سیر تمدن جوامع انسانی کمتر پدیده ای را می توان یافت که تاریخی طولانی تر از سازمانهای اجتماعی داشته باشد. سرگذشت ظهور و سقوط سازمان ها، سیاست ها و فعالیت های آنها طی قرون و اعصار در تاریخ ثبت شده است.در دنیای امروزی در روزنامه ها و دیگر نشریه ها، گزارش های متعددی درباره ی عملکرد سازمان ها دیده می شود. اگرچه سازمان در طول تاریخ زندگی انسان پیوسته مطرح بوده اند، اما در حقیقت از زمان انقلاب صنعتی پیدایش سازمان های عظیم صنعتی، بازرگانی ایجاد و گسترش موسسات بزرگ دولتی به عنوان یک پدیده ی پیچیده اجتماعی مورد توجه دانشمندان و محافل علمی قرار گرفت و از اوایل قرن بیستم، مطالعات و تحلیل های علمی پیرامون آن شروع شد.امروزه سازمان اجتماعی به عنوان یکی از پیچیده ترین سیستم ها شناخته شده در معرفت بشری، ارزیابی و طبقه بندی شده است، بنابراین شناخت علمی این پدیده ی پیچیده احتیاج به تجزیه و تحلیل ابعاد مختلف ساختاری و رفتاری آن دارد. فلسفه اصلی و عقلانی برای وجود سازمان ها این است که هدف های معین فقط از طریق همکاری گروهی از مردم تحقق می یابد. بنابراین هدف خواه سود، تعلیم و تربیت، تامین بهداشت، امنیت عمومی و رفاه اجتماعی باشد و خواه ترویج مذهب، سازمان ها با هدف های مشخص علت وجودی خود را پیدا می کنند. به عبارت دیگر، سازمان ها هدف های کوتاه مدت و بلند مدتی را تعقیب می کنند که می تواند به طور کارآمد و موثر با کوشش های ثمر بخش و مشترک افراد تامین شود. از سوی دیگر، همه ی سازمان ها به وسیله ی یک یا چند مدیر اداره می شوند. مدیران منابع کمیاب را در جهت حصول هدف های مختلف تخصیص می دهند. در واقع، مدیران هستند که رابطه بین هدف و شرایط نیل به هدف را تعیین می کنند. مدیران شرایطی را برای ایجاد مشاغل جدید، درآمد، محصول، خدمت، امنیت، بهداشت و آموزش به وجود می آورند. اگر اداره امور سازمان ها مورد توجه باشد، نقش مدیران به عنوان یک منبع مهم تامین نیازمندیهای اجتماعی آشکار می شود. حقیقت این است که سازمان ها به مدیر نیاز دارند و مدیران می توانند نقش حیاتی در هر جامعه داشته باشند. پیچیدگی فزاینده ی جامعه، پیشرفت علم و تکنولوژی و به تبع آنها افزایش نیازمندیها و گسترش سازمان ها ایجاب می کند که از مدیران کارآمد در اداره ی امور سازمان ها استفاده شود، زیرا بازده عملکرد معقول مدیران موجب بقاء و رشد سازمان می شود و برای جامعه ثمر بخش است(ایران نژاد و ساسان گوهر،۱۳۸۵). مفاهیم سازمان و مدیریت لازم و ملزوم یکدیگرهستند . وجود یکی بدون دیگری بی معنا است. فعالیت مدیریت در سازمان اتفاق می افتد و سازمانی نیست که از مدیریت بی نیاز باشد(علاقه بند،۱۳۸۴). کارآیی و اثر بخشی عملکرد مدیران، مستلزم استفاده از مهارت های مدیریتی است. مدیران علاوه بر دانش و تجربه، لازم است که از مهارت های ویژه ای نیز برخوردار باشند.
کاتز^[۲۲] (۱۹۹۵) مهارت های مورد نیاز مدیران را به فنی^[۲۳]، انسانی^[۲۴] و ادراکی^[۲۵] طبقه بندی کرده است . مهارت به توانایی های قابل پرورش شخص که در عملکرد و ایفای وظایف منعکس می شود، اشاره می کند. بنابراین منظور از مهارت، توانایی به کار بردن موثر دانش و تجربه شخصی است(علاقه بند،۱۳۸۴). جدول شماره ی ۱-۲، تعریف این مهارت ها را نشان می دهد.
جدول شماره ی ۱-۲ : مهارت های مورد نیاز مدیران

یکی دیگر از نظریه های مدیریت در رابطه با مهارت های مدیران، نظریه ی نقش های مدیریتی است. اساس این نظریه، این است که آنچه را مدیر انجام می دهد، باید ملاحظه نمود و بر پایه چنین ملاحظاتی فعالیت ها یا نقش های مدیری را معین کرد. مینتزبرگ^[۲۶](۱۹۶۰) بر اساس مطالعه ی دقیقی از کار و فعالیت های مدیران ارشد سازمان ها نتیجه گیری کرد که رویکرد کارکردی برای توصیف کار مدیریت کافی نیست. او پی برد که مدیران فقط مقدار اندکی از وقت خود را صرف فعالیت های برنامه ریزی بلند مدت می کنند و کمتر به تحلیل بی طرفانه ی اطلاعات می پردازند. او بر اساس اطلاعاتی که جمع آوری کرده بود به تعریف مجددی از کار مدیران به عنوان اجرا کننده ی ده نقش متفاوت ولی بسیار مرتبط به هم پرداخت. بر اساس کار او نقش عبارت است از مجموعه ای از رفتارهای وابسته به یک کار خاص در سازمان می باشد. جدول شماره ی ۲-۲ ، نقش های مدیران از دیدگاه مینتزبرگ را نشان می دهد. به زعم مینتز برگ کار هر مدیری عملاً مستلزم ترکیبی از این نقش ها است و ایفای این نقش ها غالباً نوع مهارت های مورد نیاز آنها را مشخص می کند. نقش های مدیریت در عمل با هم یگانگی و یکپارچگی دارند ولی باید برای فهم بهتر هر کدام را جداگانه تعریف کرد.
جدول شماره ی ۲-۲: نقش های مختلف مدیران از دیدگاه مینتزبرگ

وکسلر^[۱۰۱] (۲۰۰۶) معتقد است جهان بینی ها بر مبنای آنچه ما نسبت به کل هستی(جهان درون و جهان بیرون) برداشت، ادراک، دریافت و احساس می نماییم، به وجود می آیند. از طریق فرضیات و مجموعه جهان بینی‌های قابل دوام، افراد احساس آرامش و آسودگی می کنند. زمانی که اقدامات و تفکرات، منطقی و عقلانی باشند نشات گرفته از حقایق آشکار و نتایج حاصل از جهان بینی ها است. جهان بینی ها افراد را به سمت آیین ها و اقدامات اساسی راهنمایی و هدایت می کنند، به افراد کمک می کند که از عهده اطلاعات ناقص و متغیر برآیند، به انها اطمینان می دهند که باید بر روی زمان، انرژی و علایق سرمایه گذاری کنند. با انتخاب یک جهان بینی متناسب با شرایط و اقتضائات محیط متحول و متغیر می توان با برنامه ریزی استفاده از فناوری روز به سوی آینده ای مطلوب تر با مشکلات کمتر سوق پیدا کرد. جهان بینی ها مختص به یک جامعه و فرهنگ خاص نیستند بلکه در برگیرنده‌ی این مفهوم اند که آینده غالب به طور آگاهانه ای توسط افرادی که برای واقعیت بخشیدن به خواسته ها، اهداف و امیال فردی و جمعی تلاش می کنند و بر روی زمان، انرژی و علایق سرمایه گذاری می کنند، طراحی می شود. وکسلر معتقد است اگر موقعیت یا محیط بیرونی نظام تغییر یابد، رهبری اثربخش کسی است که بتواند جهان بینی خود را متناسب با شرایط بوجود آمده تغییر دهد و سازمان خود را در راستای آن هدایت کند. هر جهان بینی، به توصیف اینکه چطور طرفدارن آن، می توانند در این دنیای متغیر زندگی کرده و در جهت تحقق امیال، خواسته ها و مطلوبیت های خود گام بردارند، پرداخته است. هر جهان بینی، خواسته های خاصی را ترجیح و مورد توجه قرار می دهد و از طرفی دیگر اندیشه های خاص و مشخصی را شایسته بی اعتنایی می داند (ترک زاده و جعفری، ۱۳۹۱). در این قسمت چهار نوع جهان بینی که به زعم وکسلر در سطح جهان قابلیت کاربرد دارد ، معرفی می شود:

۲-۱-۹-۵-۱- جهان بینی کارآفرینی
این نوع جهان بینی به رهبرانی اشاره دارد که از طریق واپایش و ایجاد رقابت، سازمان خود را هدایت می کنند؛ بنابراین این نوع رهبری نیل به موفقیت در دستیابی به اهداف را منوط به کیفیت منابع انسانی، مالی و همچنین ایجاد نوعی رقابت بین افراد می داند؛ بر این اساس می توان گفت این نوع رهبری در سطح عملیاتی و کارکردی سازمان قرار دارد و به رهبری فرصت طلب مشهور است. رهبران فرصت طلب افرادی فردگرا، قاطع و بی پروا هستند که با کار سخت، نقش اساسی خود را ایفا می کنند. این رهبران خود را به عنوان افرادی که وجود آنها واجب و ضروری است، می شناسند. رهبران فرصت طلب برای کسب سود و تثبیت موقعیت خود دست به هر کاری می زنند. آنان تلاش می کنند موفقیت ها سابق خود را حفظ نمایند و با افراد تازه وارد و جوان، به رقابت می پردازند و خواستار به دست آوردن قدرت بیشتر و سمت های بالاتر هستند و از زیر دستان، با کار سخت و هزینه کم بهره برداری می کنند. رهبران فرصت طلب نه ایده های نوین اظهار می کنند و نه به طور آگاهانه در جستجوی حلاقیت و نوآوری هستند. در واقع انها به دنبال موفقیت و سود بیشتر هستند. رهبران فرصت طلب بسیار نتیجه مدار هستند و به همین خاطر برای بدست آوردن نتیجه دلخواه گاهی اوقات قواعد و قوانین را نادیده می انگارند.
چشم انداز جهان بینی کارآفرین: رهبران فرصت طلب با تاکید بر واپایش بالا و رقابت بیرونی، بر آن هستند که موفقیت و سود بیشتری بدست آورند. تا جایی که با ضربه زدن به دیگران، خواسته هاس خود را انجام دهند. در این نظریه رهبران، در پی به دست آوردن قدرت و مقام بیشتر هستند و اعتقاد آنها بر این است که این امر ارزش تلاش کردن را دارد و در نهایت منجر به پاداش فراوان و بیش از حد می شود. رهبران فرصت طلب در زمان حال زندگی می کنند، آنها به پرژه ها یا رسالت های آینده محور توجهی ندارند، بلکه متکی به اموری هستند که در حال حاضر وجود دارد و تلاش می کنند با تحت واپایش در آوردن امور، نتایج دلخواه را بدست آورند. رهبران فرصت طلب تمایلی به انجام فعالیت های گروهی ندارد و گفتگو و مذاکره بین افراد را امر مطلوبی به حساب نمی آورند و مخالف تفویض اختیار به زیر دستان هستند. آنها تمایلی به مشارکت دادن اعضا در عقاید و نظرات و تصمیم گیری ها ندارند و به جاب هدایت کردن انها در راستای مطلوبیت ها سعی می کنند که با زور برنامه ها را به مرحله عمل برسانند. این رهبران، افرادی سیاسی هستند که در شنیدن و گوش دادن عقاید دیگران ناتوان هستند و به منظور به دست آوردن منفعت ، اهداف کوتاه مدت انتخاب می کنند.
۲-۱-۹-۵-۲- جهان بینی تنظیمی
رهبرانی که از جهان بینی تنظیمی بهره می گیرند از طریق نظام قانونی سلسله مراتبی ، واپایش و رعایت قراردادهای قانونی، سازمان خود را هدایت می کنند؛ بنابراین، این نوع رهبری به منظور تحقق اهداف سازمان، بر حفظ وضع موجود، ثبات و پایداری و وفاداری افراد به سازمان تاکید دارد و به رهبری بروکراتیک معروف شده است. رهبران بروکراتیک پیرو قوانین و مقررات هستند و زیر دستان خود را درراستای همین قوانین، مورد حمایت و پشتیبانی قرار می دهد. به عبارت دیگر مطابق با عدالت، همه افراد در زیر چتر قوانین مورد حمایت قرار می گیرند.
چشم انداز رهبران بروکراتیک: رهبران بروکراتیک با تاکید بر واپایش نزدیک و رقابت درونی سعی بر آن دارند که با تاکید بر سلسله مراتب و قوانین و مقررات، بقای سازمان را حفظ کنند. چون هنگامی که نظام های معتبر در معرض خظر قرار می گیرند، ناامنی افزایش می یابد و منجر به قانون شکنی، اختلال، ایجاد ترس و وحشت و تحولات اقتصادی، اجتماعی و سیاسی می گردد. رهبران بروکراتیک در چشم انداز رهبری تنظیمی با دنیای جهان شمولی روبرو هستند که در آن همه افراد صرف نظر از شان و رتبه، ثروت، طبقه اجتماعی یا خانوادگی، مورد توجه و لطف قرار می گیرندو حق و حقوق افراد مورد احترام است. در این رویکرد نظام زمانی قابل اعتماد و معتبر است، که ناامنی را کاهش دهد. چون سازمانهای معتبر، منظم و مرتب هستند. در این سازمانها برنامه ریزی با دقت صورت می‌پذیرد. افراد پیرو قوانین اصیل هستند و در منافع و ضررهای سازمان به عنوان یک کل سهیم هستند. در این نظریه کارشناسان و متخصصان به جمع آوری داده ها و پیدا کردن راه حل های مختلف و پیش بینی پیامد هر راه حل می‌پردازند و برای انجام هر فعالیتی یک سری انتخاب های راهبردی را مطرح می‌کنند و یکی از آنها را مطابق با موقعیت گروه انتخاب می‌کنند.
۲-۱-۹-۵-۳-جهان بینی اجتماعی
جهان بینی اجتماعی به رهبرانی اشاره دارد که با تاکید بر رقابت گروهی، انعطاف پذیری، گفتگو و ارزش‌های فرهنگی سازمان خود را هدایت می کنند. بنابراین این نوع رهبری به منظور دست‌یابی به اهداف سازمان، بر ارزش های مشترک گروه، همکاری گروهی و ارتباطات تاکید دارد. رهبری در این جهان بینی، رهبری مشارکتی نامیده می‌شود. رهبران مشارکتی، افرادی آرام، صبور و با کمال هستند و به خاطر همکاری و مشارکت خود در قبال نسل آینده سازمان، به خود می بالند. رهبران مشارکتیفرهنگی را به وجود می آورند که در آن گفتگوهای مبتنی بر ارزشهای مشترک، یادگیری های گروهی و مشارکت افراد افزایش می یابد.
چشم انداز رهبران مشارکتی: رهبران مشارکتی با تاکید بر رقابت درونی و انعطاف پذیری، بر آن هستند که ارزش ها و فرهنگ مشترک افراد، روحیه همکاری و مشارکت بین آنها را تقویت کنند و از این طریق از به خطر افتادن نظام که موجب می شود افراد روحیه خود را از دست داده و بدگمان شوند، جلوگیری کنند. رهبران مشارکتی سعی می کنند که شناخت ضرورت اجتماعات گروهی را که ریشه در ارزش های مشترک دارد و برای افراد نوعی احساس معناداری، هدفمندی و اعتماد را فراهم می آورد، تسهیل کنند. آنان از مطلوبیت های معنادار اساسی صحبت می کنند، آن هم زمانی که رهبران ارزش هایی مثل روراست بودن، خلوص، صمیمیت و تمایل به شرکت در گفتگوهای خالصانه را آشکار می‌سازند.
در این نطریه بر روی کیفیت زندگی، بیشتر از کمیت به عنوان موفقیت افراد تاکید می کنند. گفتگو جانشین بحث و کشمکش می شود و اعتقاد بر این است که اعتماد، مشارکت و گفتگو که اجزای تشکیل دهنده همکاری و مشارکت هستند. باید بر کشمکش و درگیری چیره شود. در این نظریه آزادی به معنای عضویت در یک گروه است و رها کردن گروه نوعی بی وفایی و ضعیف النفس بودن تلقی می شود. در جهان بینی مشارکتی، گفتگو و محاوره، پیش نیاز رسیدن به توافق و ابزار اولیه و اساسی به منظور ایجاد روابط حسنه بین اعضای جامعه می‌باشد و برای پرداختن به امور به صورت گروهی و همکاری تاکید می شود.
۲-۱-۹-۵-۴-جهان بینی شبکه ای
رهبرانی که دارای دیدگاه جهان بینی شبکه ای هستند، با بهره گرفتن از فناوری، ابداع، نوآوری و ابتکار عمل، سازمان خود را هدایت می کنند؛ بنابراین این نوع رهبری دستیابی به اهداف سازمان را در گرو همراه بودن با تغییرات، محور قرار دادن دانش، شهرت و اعتبار اعضای سازمان می داند و به رهبری دانش، مشهور گشته است. رهبران دانش، افرادی که پایبند سنت ها و قوانین گذشته هستند را افرادی قلمداد می کنند که قادر به ادامه کار در عصر تحولات، فناوری و اطلاعات نیستند. حال این افراد چه ثروتمند باشند یا فقیر، جهان اولی باشند یا جهان سومی، در هر حال آنها مخالف فناوری و پیشرفت هستند. از دیدگاه رهبران دانش این افراد از جهانی سازی دست می کشند و در برابر تجربیات اساسی که منجر به ایجاد راهی به سمت دنیایی تازه و نو می شود، مقاومت میکنند.
چشم انداز رهبران دانش: رهبران دانش با تاکید بر انعطاف پذیری و رقابت بیرونی بر آن هستند که از افراد خلاق و ایده های برتر حمایت کنند. چون هنگامی که شبکه های خلاق از قوه خلاقیت خود محروم می شوند، جامعه نیروی پویایی ایجاد تجربه و تغییر را از دست می دهد؛ به عبارت دیگر رهبران دانش باعث بروز ایده های جدید و نوآوری می شوند. در رویکرد رهبری دانش، تلاش بر این است که بهترین اذهان را گرد هم آورند و با ایجاد اتحاد و پیوستگی دست به ابداع و نوآوری های اساسی بزند. پیروان، رهبران را به عنوان یک کاشف می دانند که تمایل به درگیری در کارهای سخت و دشوار دارند که انحام آنها مستلزم به کارگیری ذهن خلاق، تخیل و تیز هوشی و فراست است. این رهبران به سمت ناشناخته ها پیش می روند و به شیوه های عقلانی دست به اکتشاف می زنند. در جهان بینی شبکه ای، سعی بر این است که استعدادهای افراد شکوفا شود و امکان یادگیری در راستای ایجاد تغییرات جدید وجود دارد و رهبر دانش، به عنوان یک قهرمان جهان بینی شبکه‌ای، در پی آن است که با خلاقیت‌های کاربردی، ابتکارات مهم و اساسی، ایده های نو و فناوری های جدید، دنیا را به مکان بهتری تبدیل کند.
۲-۱-۹-۶- جمع بندی مبحث رهبری
همانگونه که مطرح شد در زمینه ی رهبری تئوریها، رویکردها و مدل‌های زیادی وجود دارد که تشریح کننده ی ویژگی‌ها و کارکردهای مختلفی می باشند. اما به منظور بررسی رهبری در حوزه ی سلامت سازمانی باید رویکرد جدیدی نسبت به رهبری مطرح نمود که دربردارنده ی جهت گیری روشنی نسبت به مسئله ی سلامت سازمانی باشد. در این فصل تئوری های رهبری تحول آفرین، رهبری معنوی، جهان بینی رهبری و رهبری راهبردی مورد بررسی قرار گرفته اند که به نظر می رسد رهبری راهبردی به شکل مناسبتری بتواند به پاسخگویی، انسجام و اثربخشی سازمانی کمک نماید. همانگونه که مطرح شد رهبری راهبردی سعی دارد از طریق تعیین مقاصد، گزینش بهترین راه کارها و کاربست درست بهترین وسایل به طور موقعیتی متناسب با شرایط درونی سازمان و اقتضائات محیط راهبردی، آینده مطلوب را بسازند (میشل و گیلت، ۲۰۰۵) که این ویژگی می تواند سازمانها را در دستیابی به اثربخشی و تحقق مقاصد آنها کمک کند. در این تلاش یک رهبر راهبردی باید بتواند بین فرصت های محیط، مقاصد رهبری و منابع سازمان تناسب برقرار کند و راهبرد را به عنوان مفصل بین دنیای متحول بیرونی و منابع داخلی سازمان، به گونه‌ای توسعه دهد و به کار بگیرد که به حصول مزیت رقابتی و تحقق مطلوبیت های راهبردی سازمان منجر شود (ترک‌زاده، ۱۳۸۸)؛ لذا تلاش های صورت گرفته برای ایجاد مزیتهای رقابتی و بقا در محیط نیازمند ایجاد انسجام است. رهبری راهبردی می تواند از طریق توسعه‌ی ارزش‌ها و باورهای مشترک و تاکید بر مفروضه های اساسی سازمان نوعی انسجام و پیوستگی در سازمان ایجاد نماید.
در واقع رهبری راهبردی به منظور مدیریت محیط تعاملی و نفوذ در وضعیت حال و آینده سازمان و محیط می‌تواند از طریق مهیا ساختن ابعاد انسجام، تلاش برای پاسخگویی به محیط و اثربخشی سازمانی تا از طریق تغییر الگوی سازمانی وضعیت مورد نظر یا جهت دهی، بتواند در تعامل با سایر شرایط و عوامل، آینده مطلوب نظر خود را بسازد و در نهایت به تضمین سلامت سازمانی نیز منجر شود. از آنجایی که ماموریت اساسی رهبری راهبردی، تامین و تضمین سلامت سیستم و استمرار بقای معنادار سازمان در محیط متغیر و متلاطم راهبردی است (ترک‌زاده، ۱۳۸۸) این کوشش معنادار می تواند از طریق توسعه ی ابعاد مختلف پاسخگویی به محیط، اثربخشی و انسجام تضمین کننده ی سلامت سازمانی باشد.
۲-۲-پژوهش‌های عملی
۲-۲-۱- پژوهش‌های داخلی
در زمینه ی ابعاد مطرح شده و رابطه آنها با سلامت سازمانی پژوهش‌های چندی صورت گرفته است که به ذکر برخی از آنها می پردازیم. برای مثال در پژوهش‌هایی شریعتمداری (۱۳۸۸)؛ ملاحسینی و ارسلان (۱۳۸۸)؛ واعظی و همکاران (۱۳۸۸)؛ قرونه (۱۳۸۷) و جاهد (۱۳۸۵) رابطه سلامت سازمانی و اثربخشی را مورد بررسی قرار داده اند که همگی موید این مطلب هستند که بین سلامت سازمانی و اثربخشی رابطه مثبت و معناداری وجود دارد و سلامت سازمانی منجر به افزایش اثربخشی سازمانی می شود. بنابراین از دیدگاه این پژوهشگران اثربخشی سازمانی یکی از مهم ترین ابعاد سلامت سازمانی به شمار می رود.
انصاری، استادی و جاوری (۱۳۸۸) در پژوهشی با عنوان بررسی رابطه بین سلامت سازمانی و نگرش‌های مثبت کاری کارکنان در ادارات امور مالیاتی استان اصفهان به این نتیجه دست یافتند که رابطه مثبت معنادار بین سلامت سازمانی و نگرش های مثبت کاری کارکنان وجود دارد. همچنین توجه به سلامت سازمانی به دلیل تأثیری که بر اعمال تلاش های کاری دارد، از اهمیت زیادی در سازمان برخوردار است.
شریعتمداری (۱۳۸۸) در پژوهشی با عنوان بررسی رابطه بین سلامت سازمانی با اثربخشی مدیران مدارس مدیریت آموزش و پرورش شهر تهران به این نتیجه دست یافت که نتایج تجزیه و تحلیل داده‌های پژوهش نشان داد که بین کلیه ابعاد سلامت سازمانی (ساخت‌دهی، ملاحظه‌گری، پشتیبانی منابع، روحیه، تأکید علمی و یگانگی نهادی) و اثربخشی سازمانی رابطه معنی‌دار وجود دارد و اگر مدیران مدارس در به کاربردن روش های ایجاد سلامت سازمانی تلاش کنند، اثربخشی مدارس آنها در تمام ابعاد بهبود خواهد یافت.
ساعدی، خلعت بری و موری نجف آبادی (۱۳۸۹) در پژوهشی تحت عنوان بررسی رابطه کیفیت زندگی کاری و سلامت سازمانی با خوشنودی شغلی به این نتیجه دست یافتند که به طور کلی بین کیفیت زندگی کاری و سلامت سازمانی با خوشنودی شغلی همبستگی معنادار وجود دارد.
رضایی صوفی، دوستار و سعادت (۱۳۹۱) در پژوهشی با عنوان بررسی رابطه بین سلامت سازمانی و اثربخشی در اداره کل ورزش و جوانان استان گیلان نتایج نشان داد بین تمامی ابعاد سلامت سازمانی شامل ارتباط، مشارکت، تعهد، اعتبار، روحیه، اخلاقیات، عملکرد، تعیین هدف، رهبری حمایتی، کارایی و منابع با اثربخشی سازمان ارتباط مثبت و معنی‌داری وجود داشت و در نهایت بین سلامت سازمانی با اثربخشی رابطه مثبت و معنی‌داری مشاهده شد. همچنین نتایج آزمون رگرسیون نشان داد که ابعاد رهبری حمایتی، عملکرد و تعیین هدف پیش‌بینی کننده مناسبی برای اثربخشی سازمان هستند. در کل نتایج پژوهش از این موضوع حمایت کردند که سلامت سازمانی و ابعاد آن به عنوان یک پیش‌بینی کننده قوی تا حد زیادی اثربخشی را تحت تأثیر خود قرار می‌دهند.
۲-۲-۲- پژوهش‌های خارجی
پژوهشگرانی مانند سانگ^[۱۰۲] (۲۰۱۱)؛ فیشر^[۱۰۳] (۲۰۰۹) و هوی و ولفوک (۱۹۹۰) در پژوهش هایی به بررسی مبحث سلامت سازمانی و اثربخشی در سازمانها پرداخته‌اند و هر یک از مدل هایی مختلفی برای ارزیابی سلامت سازمانی و اثربخشی استفاده نموده‌اند. نتایج پژوهش همگی آنان موید این نکته است که بین سلامت سازمانی و اثربخشی رابطه‌ی مثبت و معناداری وجود دارد و سلامت سازمانی منجر به افزایش اثربخشی می شود. از این رو یکی از مهم ترین ابعاد سلامت سازمانی را می توان اثربخشی سازمان قلمداد نمود.
شیوا و دامودار^[۱۰۴] (۲۰۱۲) در پژوهشی با عنوان “رهبری تحولی، فرهنگ سازمانی، اثربخشی سازمانی و نتایج برنامه‌ها در سازمانهای غیردولتی” که در هند انجام دادند به این نتایج رسیدند که رهبری تحولی، فرهنگ سازمانی را به وجود میآورد و فرهنگ سازمانی، اثربخشی سازمانی را در سازمانهای غیردولتی افزایش می‌دهد. در واقع رهبری تحولی به طور مستقیم بر اثربخشی سازمانی تأثیر ندارد. به علاوه اثربخشی سازمانی، نتایج تضمین شده برنامه‌ها را بهبود میبخشد.
نتایج پژوهش خادم فر و ادریس (۲۰۱۲) در بررسی رابطه بین سبک رهبری تحولی و سلامت سازمانی نشان داد که رابطه‌ی مثبت و معناداری بین ادارک افراد از سبک رهبری تحولی و سلامت سازمانی وجود دارد. نتایج نشان داد هر اندازه ادارک مثبت تری از رهبری در سازمان وجود داشته باشد سطح سلامت سازمانی نیز بالاتر خواهد بود.
مطالعه‌ی هیوآنگ و رامی (۲۰۰۸) در ارزیابی سلامت سازمانی شرکت‌های رومانیایی نشان داد که ابعاد اثربخشی، رهبری و کارایی کار گروهی عوامل تعیین کننده‌ی سلامت سازمانی این شرکت‌ها می باشند. مطالعه‌ی تامسون^[۱۰۵] (۲۰۰۲) نیز موید این یافته است. نتایج مطالعه‌ی وی نیز نشان داد که رهبری تحولی می‌تواند زمینه ساز ایجاد انسجام در سازمان گردد.

• • 1. 1. جمع‌بندی پژوهش های پیشین

     

     

سازمانها مهمترین عناصر تعیین کننده در راستای برآوردن نیازمندیهای رشد و توسعه ی جوامع و ایجاد انتظام اجتماعی می باشند. از طرفی پاسخگویی سازمان‌ها به نیازها و مقتضیات محیطی نیازمند داشتن اطلاعات صحیح و شواهد قابل اعتماد درباره‌ی خط مشی‌ها، تصمیم گیری‌ها و فعالیت‌های سازمانی است و بدون دستیابی به این اطلاعات فراهم نمودن منابع و سازوکارهای مناسب در جهت افزایش پاسخگویی سازمان ها غیر ممکن می نماید. از این رو باید ابعاد و جوانب مختلف سازمانی را مورد بررسی قرار داد و از سلامت سازمان نیز اطمینان یافت. زیرا یکی از مهمترین پیش شرط های پاسخگویی به جامعه و رفع نیازهای آن سلامت سازمان می باشد.
در واقع عدم درک صحیح از مقوله ی سلامت سازمانی بر کیفیت عملکرد سازمان ها تاثیرات منفی خواهد داشت و انجام وظایف آنها را با اختلال مواجه می سازد و از طرفی اثربخشی سازمانی را نیز تحت تاثیر قرار می دهد. سازمان ها با اندیشیدن تدابیر مقتضی و طراحی مدلی که سلامت سازمانی را با توجه به نقاط قوت، ضعف و فرصت ها و تهدیدهای سازمانی در نظر بگیرند، می توانند با بهره گرفتن از ایجاد الزامات سلامت سازمانی به عنوان عاملی سازنده عملکرد خود را به نحوی شایسته تحت تاثیر قرار دهند. از این طریق سازمان ها می توانند ضمن حفظ بقا ، تصویر بیرونی خود را در محیط از طریق رفع نیازهای جوامع بهبود ببخشند. بدیهی است سلامت سازمانی می تواند از طریق سایر متغیرهای سازمانی و استفاده‌ی به موقع از آنها این وظیفه خطیر را به نحو احسن به انجام رساند. حفظ و ارتقای انسجام سازمانی و افزایش توان سازمان ها در جهت پاسخگویی به محیط از مهم ترین ابزارهایی است که می تواند پاسخگویی درونی و بیرونی سازمان های امروزی را دو چندان سازد. از طرفی فراهم نمودن انسجام و پاسخگویی سازمان نیازمند اثربخشی در ابعاد مختلف سازمان می باشد. بنابراین مدیران سازمان ها باید ضمن طراحی ساختار ایجاد اثربخشی سازمانی، انسجام و پاسخگویی متناسب با اقتضائات درون و برون سازمانی؛ شرایط لازم جهت ایجاد حفظ و بقای معنادار خود در محیط را نیز را فراهم نمایند. بدیهی است این امور تنها از طریق رهبری امکان پذیر خواهد بود. رهبری راهبردی از طریق ایجاد پیوند بین محیط، سازمان و آینده و در نظر گرفتن اقتضائات سازمانی می تواند شرایط چینش صحیح اجزا در کنار هم را فراهم آورد و در نهایت به بهبود انسجام، اثربخشی و پاسخگویی سازمان به محیط نیز منجر شود.
علی رغم اهمیت سلامت سازمان ها به شرایط محیطی این حوزه مورد توجه جدی محققان قرار نگرفته است. در واقع مدلی که بتواند تمامی این عناصر را به مطلوبی در کنار هم قرار دهد و سلامت سازمان را تضمین نماید مورد بررسی قرار نگرفته است. در این پژوهش سلامت سازمانی در قالب ابعاد اثربخشی، پاسخگویی، انسجام سازمانی و رهبری راهبردی مورد بررسی قرار گرفته است. هر کدام از ابعاد این مدل نیز دارای مولفه ها و شاخص هایی می باشند که در تعامل مستمر با یکدیگر می تواند تضمین کننده ی سلامت سازمانها باشند و تغییر در هر یک از ابعاد بر سه بعد دیگر نیز تاثیرگذار خواهد بود.
فصل سوم
روش شناسی
مقدمه
در این فصل، روش شناسی مورد استفاده در این پژوهش که به منظور تدوین مدل سلامت سازمانی انجام گردیده است، بیان شده است. در این راستا به بیان فرایند پژوهش، جامعه و نمونه آماری پژوهش، روش نمونه گیری، ابزار پژوهش، روش اجرا و در نهایت نحوه‌ی تجزیه و تحلیل اطلاعات پرداخته شده است.

۳-۱- طرح پژوهش، بیان متغیرها و نحوه تغییر یا کنترل آنها

با توجه به اینکه در پژوهش حاضر بر مبنای مرور پژوهش های نظری و کاربردی و شیوه های مختلف گردآوری اطلاعات به بررسی ابعاد، مولفه ها و شاخصهای سلامت سازمانی می پردازد، از نظر طرح جزء پژوهش های توسعه ای و از نظر روش جزء پژوهش های ترکیبی اکتشافی متوالی^[۱۰۶] از نوع ابزارسازی می باشد. این پژوهش در دو بخش کیفی و کمی انجام گردیده است. در بخش کیفی از روش پژوهش مطالعه موردی کیفی و تکنیک همسو سازی داده ها و در بخش کمی از روش پژوهش توصیفی پیمایشی استفاده شد. هدف از انجام این مرحله، اعتباریابی مدل سلامت سازمانی در مرحله کیفی بوده است و نیز تعیین وضعیت موجود سلامت سازمان در سازمان آموزش فنی و حرفه ای استان فارس مد نظر بوده است.

۳-۲- مشارکت کنندگان و روش انتخاب آنها در بخش کیفی و کمی

در مرحله کیفی پژوهش با بهره گرفتن از روش نمونه گیری هدفمند و تکنیک اشباع نظری، تعداد ۱۸ نفر از آگاهی‏دهندگان کلیدی جهت سنجش اعتبار چارچوب اولیه تدوین شده برای مدل سلامت سازمانی انتخاب گردیده و با آن‌ ها مصاحبه عمیق و نیمه ساختمند انجام شد. در عمل آگاهی دهندگان کلیدی اساتید دانشگاهی و افرادی بودند که در زمینه ی سلامت سازمانی و به طور کلی در خصوص ویژگیهای سازمانهای امروزی و لزوم پاسخگویی آنها به محیط متغیر امروزی، تجربه ی عملی کافی را داشتند و از این رو با آنان مصاحبه به عمل آمد. در مرحله کمی نیز جامعه آماری کلیه کارکنان سازمان آموزش فنی و حرفه ای استان فارس بود. از این رو با بهره گرفتن از روش نمونه‌گیری تصادفی طبقه‌ای ساده و براساس ویژگی های جمعیت شناختی آنان (جنسیت، مدرک و سابقه ی کار) و بر مبنای فرمول کوکران تعداد ۲۰۰ نفر از کارکنان سازمان فنی و حرفه ای استان فارس انتخاب شد در جدول زیر توزیع جنسیتی جامعه‌ی آماری پژوهش آورده شده است.
جدول شماره ۳-۱ : توزیع فراوانی جامعه پژوهش به تفکیک جنسیت، مدرک تحصیلی و سابقه خدمت